Tog'li Qorabog'

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ozarbayjon SSR tarkibidagi Togʻli Qorabogʻ avtonom viloyati. Togʻli Qorabogʻning hammasini emas, bir qismini muxtoriyat qamrab oldi[1].

Tog'li Qorabog' (ozarbayjoncha: Dağlıq Qarabağ, armancha: Լեռնային Ղարաբաղ) — Kavkaz Orti viloyati, Armaniston togʻlarining sharqiy qismida joylashgan[2][3] .

Kichik Kavkazning sharqiy va janubi-sharqiy togʻli va togʻ oldi rayonlarini egallaydi, Qorabogʻ tekisligi bilan birgalikda Qorabogʻning tarixiy-geografik rayonini tashkil etadi.

1923-yilda Togʻli Qorabogʻning asosan armanlar yashovchi qismidan Togʻli Qorabogʻ avtonom viloyati tuzildi (1936-yilda yangi ittifoq konstitutsiyasi qabul qilingandan soʻng u Togʻli Qorabogʻ avtonom viloyati (DQMV) deb oʻzgartirildi). NKMdan tashqarida Togʻli Qorabogʻning asosan ozarbayjonlar yashaydigan qismlari, shuningdek, asosan armanlar yashaydigan shimoliy qismi (Ozarbayjon SSR Shaumyanovskiy tumani) NKMRdan tashqarida qoldi.

Shakllanish vaqtida AONK maydoni 4 161 км² edi. 1926-yilgi Butunittifoq aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, viloyat aholisi 125,3 ming kishini tashkil etdi, ularning 89,14 foizi armanlar edi[4][5] (TSB ma'lumotlariga ko'ra, 1925-yilda armanlar AONK aholisining 94,4 foizini tashkil qilgan.[6]).

1992—1994-yillardagi Qorabogʻ urushi davrida mintaqa amalda tan olinmagan Togʻli Qorabogʻ Respublikasi nazoratiga oʻtgan, ayni paytda xalqaro hamjamiyat tomonidan Ozarbayjon Respublikasi deb tan olingan.

Ikkinchi Qorabogʻ urushi davrida Ozarbayjon Fuzuliy, Jabrayil, Zangelon va Kubatli viloyatlari, shuningdek, sobiq NKMH hududining muhim qismi (shu jumladan Shusha va Hadrut shaharlari) ustidan nazoratni tikladi. 2020-yil 10-noyabrdagi oʻt yonishni toʻxtatish deklaratsiyasiga koʻra, Ozarbayjon Agdam, Kelbajar va Lochin viloyatlari ustidan ham nazorat oʻrnatdi (Togʻli Qorabogʻni Armaniston bilan bogʻlovchi Lochin koridoridan tashqari).

Terminning kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Qorabog'" nomi turkiy "kara" - qora va forscha "bag" - bog' so'zidan kelib chiqqan .

Arman tarixchisi B.Ulubabyan tomonidan bildirilgan yana bir fikrga ko'ra, Qorabog' nomi karabag "qora bog'"dan emas, balki turkiy-armanlardan kelib chiqqan bo'lib, Łara Bałk' - "Buyuk Bagk" (bundan keyin) so'zidan shakllangan, ya'ni Sharqiy Armaniston qirolligining nomi Ktish-Bagk bilan bog'liqdir). Amerikalik tarixchi Robert Xyusen bunday etimologiyani ehtimoliy deb hisoblaydi .

Moʻgʻullar istilosidan keyin bu nom janubiy Arranga berilgan[7].

Bu nom birinchi marta Hamdalloh QazviniyningNusxat al-kulub ”da (1340) ko'rsatilgan va Vladimir Minorskiyning fikricha, xuddi shu nomdagi qirilib ketgan turkiy qabila bilan bogʻliq boʻlishi mumkin[8]. Kartlis Tsxoreba ( Gruziya tarixi) yilnomasidan XIV asr xronikasida bu nomning eski eslatmalaridan biri[9].

Arman tilida bu hudud armancha: Լեռնային Ղարաբաղ Ղարաբաղ (Leṙnain Łarabał deb oʻqing), ozarbayjoncha - ozarbayjoncha: Dağlıq Qarabağ yoki ozarbayjoncha: Yuxarı Qarabağ . Hududni belgilash uchun armanlar ko'pincha Katta Armaniston Artsax viloyati nomidan foydalanadilar (armancha: Արցախ), antik davrda mintaqani qamrab olgan.

Togʻli Qorabogʻ atamasi koʻpincha Togʻli Qorabogʻ Respublikasi[10][11] ga nisbatan qoʻllaniladi, garchi uning hududi geografik jihatdan Togʻli Qorabogʻga qisman toʻgʻri keladi.

Arman monastiri Erek Mankunk, XVI-XVII asrlar

Aholisi[tahrir | manbasini tahrirlash]

19-asrning birinchi yarmidagi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, Qorabog'ning butun hududi aholisining uchdan bir qismi (Kura daryosi og'zigacha bo'lgan tekis qismi bilan birga) armanlar uchdan ikki qismi esa ozarbayjonlar edi.[12]. Amerikalik tarixchi Jorj Burnutyan ta'kidlaganidek, o'sha yillardagi aholini ro'yxatga olishlar shuni ko'rsatadiki, arman aholisi asosan Qorabog'ning 21 ta mahallasidan 8 tasida to'plangan, ulardan 5 tasi hozirgi Tog'li Qorabog' hududini tashkil qiladi va 3 tasi Zamonaviy Zangezur hududiga kiritilgan. Shunday qilib, Qorabog' (armanlar) aholisining 35 foizi butun mintaqa hududining 38 foizida yashab, Tog'li Qorabog'da mutlaq ko'pchilikni (90 foizdan ortig'ini) tashkil qiladi[13].

Izohlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyot va ma'lumotnomalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hujjatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Давид Львович Златопольский. Национальная государственность союзных республик. — 1968. — С. 295.

  2. Encyclopedia Britannica. Статья: Armenian Highland:

  3. Большая советская энциклопедия. Статья: Армянское нагорье:

  4. Том 1. А - Аколла / Азербайджанская ССР // Большая советская энциклопедия. / О. Ю. Шмидт. — M.: Советская энциклопедия, 1926. — С. 641—642. — 638—667 с.
  5. Выпуск 4. Народность и родной язык населения СССР // Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г. : краткие сводки. — M.: ЦСУ Союза ССР., 1928. — С. 127. — 138 с.
  6. Том 1. А - Аколла / Азербайджанская ССР // Большая советская энциклопедия. / О. Ю. Шмидт. — M.: Советская энциклопедия, 1926. — С. 641—642. — 638—667 с.
  7. Академик В.В.Бартольд. Сочинения / Ответственный редактор тома А.М.Беленицкий. — M.: Наука, 1965. — Т. III. — С. 335. — 712 с.
  8. Vladimir Minorsky Tadhkirt Al-muluk. — 1943. — С. 174.
  9. Картлис Цхореба, с. 366.
  10. ИА Лента.ру «Президент Нагорного Карабаха переизбран на новый срок» 12 августа 2002
  11. ИА Регнум «Президент Нагорного Карабаха подписал ряд законов» 3 Марта 2009
  12. Анатолий Ямсков. «Традиционное землепользование кочевников исторического Карабаха и современный армяно-азербайджанский этнотерриториальный конфликт», стр. 174:

  13. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Bournoutian