Tanqidiy psixologiya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Tanqidiy psixologiya — XX asrning 60-yillari oxirida Germaniyada paydo boʻlgan psixologiyaning marksizmga asoslangan yoʻnalishi. Oʻz-oʻzini belgilash tanqidiy psixologiyasi psixologiyaning turli akademik tarmoqlari tomonidan qoʻllaniladi. Tanqidiy psixologiya va koʻpgina psixologik oqimlar oʻrtasidagi asosiy farq shundaki, ushbu yoʻnalish tarafdorlari asosan psixopatologiyaning oldini olish va davolash vositasi sifatida ijtimoiy oʻzgarishlarga yoʻnaltirilgan.

Tanqidiy psixologlarning fikricha, anʼanaviy psixologiya ijtimoiy sinflar va guruhlar oʻrtasidagi farqlar shaxs yoki guruhning ruhiy va jismoniy farovonligiga qanday taʼsir qilishini hisobga olmaydi, psixoanaliz va gumanistik psixologiya kabi asosiy yondashuvlar esa insonning individual xususiyatlariga qaratilgan.

Yoʻnalishning asosiy gʻoyasi shundaki, ommabop psixologiya odamlarning hayotiy sharoitlarini oʻzgartirish qobiliyatini eʼtiborsiz qoldirib, hokimiyat elitasi manfaatlariga xizmat qiladi[1]. Tanqidiy yondashuvlarga koʻra, psixoterapiya qimmatli va siyosiy neytral boʻlishi mumkin emas va hokimiyat munosabatlari ham uning doirasida amalga oshiriladi. Tanqidiy psixologlar ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sharoitlarning rolini ochiq tan olishni va inson farovonligi manfaatlari yoʻlida status-kvoni oʻzgartirishga qaratilgan tamoyillarni hisobga olgan holda psixoterapevtik amaliyotni shakllantirishni taklif qiladilar.

Tanqidiy psixologiya (shuningdek, psixologiyadagi ijtimoiy konstruktivizm, fenomenologik psixologiya, psixoanalitik ijtimoiy psixologiya) yondashuvlarining umumiyligi ularning psixologiyaning fanga yoʻnaltirilgan maktablaridan farqlanishidadir.

Muayyan turdagi jamiyatlarda psixikaning rivojlanishini oʻrganish, jamiyatning muayyan ijtimoiy guruhlari, sinflari va qatlamlari vakillarini oʻrganish tanqidiy psixologiyada alohida oʻrin egallaydi. Ushbu yoʻnalishning asosiy tushunchalaridan biri „harakat qobiliyati“ boʻlib, bu shaxsning jamiyat hayotidagi ishtiroki orqali oʻz yashash sharoitlarini nazorat qilish va tasarruf etish qobiliyati deb tushuniladi.

Tanqidiy psixologiyaning asosiy tushunchalari fanni oʻrganishga, yaʼni taʼsirlanganlar nuqtai nazaridan kelib chiqadigan ruhiy, ijtimoiy va ijtimoiy momentlarning oʻziga xos bogʻliqligini aks ettiruvchi sub’ektiv muammolarni tahlil qilishga moʻljallangan. U ijtimoiy munosabatlar odamlar tomonidan yaratilgan va shuning uchun oʻzgaruvchan deb hisoblab, harakat asoslarini ijtimoiy oʻz-oʻzini anglashni taʼminlash uchun moʻljallangan va harakat qilish uchun tegishli imkoniyatlarni ochadi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Holzkamp maktabi[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Tanqidiy psixologiya" atamasi birinchi marta 1970-yillarda Berlin erkin universitetida ishlatilgan. Tanqidiy psixologiya boʻyicha adabiyotlarning aksariyati nemis tilida mavjud va uzoq vaqtdan beri boshqa tillarga tarjima qilinmagan, shuning uchun u juda yakka holda rivojlangan. Garchi koʻproq asarlar ingliz tiliga tarjima qilinayotgan boʻlsa-da, koʻplab mualliflar hali ham faqat nemis tilida nashr etishmoqda. Nemis tanqidiy psixologiyasining ildizlari 1960-yillardagi urushdan keyingi talabalar harakatidan kelib chiqadi, bu tanqidiy psixologiya asoschisi Klaus Xolzkamp qarashlariga katta taʼsir koʻrsatdi. Xolzkamp psixologiyani „mavzu nuqtai nazaridan fan“ deb hisoblashni taklif qildi.

1977-yilda Marburgda Xolzkamp maktabi kontekstida 3000 dan ortiq ishtirokchilar bilan birinchi „Tanqidiy psixologiya kongressi“ boʻlib oʻtdi[2], shundan soʻng yana bir nechta konferensiyalar boʻlib oʻtdi, bizning davrimizda tanqidiy psixologiya boʻyicha ixtisoslashgan qoʻshimcha taʼlim universiteti. psixologiya tashkil etilgan[3].

Butun tendentsiya uchun eng muhim kitoblardan biri bu 1983-yilda nashr etilgan K. Holzkampning „Psixologiya asoslari“ kitobi (Grundlegung der Psychologie). Kitobni tanqidiy psixologiyaning birinchi nazariy asoschisi deb hisoblash mumkin. Ushbu asar nashr etilishidan oldin Xolzkamp fan nazariyasi boʻyicha ikkita va hissiy idrok boʻyicha bitta kitob yozgan boʻlsa, fan nazariyasiga oid kitoblarda u „psixologiya asoslari“ da tasvirlanganlardan farqli qarashlarga ega edi.

Tanqidiy psixologiyada faoliyat nazariyasiga katta eʼtibor berilgan A. N. Leontyev — ushbu nazariyani tanqid qilish va yanada rivojlantirish, shu jumladan sotsiogenezdagi faoliyat va " dunyo qiyofasi „, shuningdek, zamonaviy jamiyatning turli sinflari, guruhlari, qatlamlari vakillari oʻrtasida psixikaning ontogenezi va haqiqiy geneziyasini oʻrganish. faoliyat nazariyasida amalda koʻrib chiqilmagan.

Ian Parker[tahrir | manbasini tahrirlash]

1999-yilda Ian Parker Radical Psychology onlayn jurnalida va Annual Review of Critical Psychology jurnalida taʼsirchan manifestni nashr etdi. Ushbu manifestda tanqidiy psixologiya quyidagi toʻrt komponentni oʻz ichiga olishi kerakligini aytadi:

  1. Psixologik harakat va tajribaning ayrim turlari boshqalardan qanday ustun turishi, „psixologiya“ haqidagi hukmron tushunchalar qanday qilib mafkuraviy taʼsir koʻrsatishi va hokimiyatga xizmat qilishini tizimli oʻrganish;
  2. Psixologiyaning barcha turlari madaniy tarixiy jihatdan qanday shakllanganligini va psixologiyaning muqobil turlari qanday qilib asosiy modellarda mafkuraviy taxminlarni tasdiqlashi yoki ularga qarshi turishi mumkinligini oʻrganish;
  3. Kundalik hayotda kuzatish va oʻz-oʻzini tartibga solish shakllarini va psixologik madaniyatning oʻquv va kasbiy amaliyotdan tashqarida harakat qilish usullarini oʻrganish;
  4. Kundalik „oddiy psixologiya“ psixologiya sohasidagi akademik va kasbiy ishni qanday tashkil etishi va kundalik faoliyat qanday qilib zamonaviy intizomiy amaliyotlarga qarshilik koʻrsatish uchun asos boʻlishi mumkinligini oʻrganish.

Tanqidiy psixologiya va radikal psixologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

1960—1970-yillarda “radikal psixologiya " atamasi psixologlar tomonidan anʼanaviy psixologiyaning shaxsiyatga eʼtibor qaratishini asosiy tahlil birligi va psixopatologiyaning yagona manbai sifatida rad etgan fan sohasiga ishora qilish uchun ishlatilgan. Buning oʻrniga, radikal psixologlar jamiyatning muammolarni keltirib chiqarish va davolashdagi rolini oʻrganishdi va ijtimoiy oʻzgarishlarni ruhiy kasalliklarni davolash uchun terapiyaga alternativa va psixopatologiyaning oldini olish vositasi sifatida koʻrishdi. Psixiatriyada "anti- psixiatriya „ atamasi tez-tez ishlatilgan va faollar endi “tanqidiy psixiatriya „ atamasini ishlatishni afzal koʻrishadi.

Tanqidiy psixologiya hozirgi kunda psixologiyaning boshqa sohalari inson tajribasini shaxs darajasiga kamaytirishga va shu bilan tubdan ijtimoiy oʻzgarishlarni imkonsiz qilishga muqobil variantlarni topishga intilayotgan psixologiya sohalari uchun tanlagan atamadir.

Bugungi kunda tanqidiy psixologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tanqidiy psixologiyaga bagʻishlangan bir nechta xalqaro jurnallar mavjud, jumladan, endi nashr etilmayotgan Xalqaro tanqidiy psixologiya jurnali va tanqidiy psixologiyaning yillik sharhi jurnallari. Akademik auditoriyaga moʻljallangan jurnallar, The Annual Review of Critical Psychology ochiq kirish huquqiga ega onlayn jurnal sifatida nashr etiladi.

Kritik psixoterapiya tarmogʻi Londonda joylashgan. Tashkilotning manifesti tashkilot saytida joylashtirilgan[4].

Tanqidiy tushuncha[tahrir | manbasini tahrirlash]

Agar ilmiy ishning maqsadi mavzu boʻyicha mavjud boʻlgan nazariy gʻoyalarni shubha ostiga qoʻyish, toʻldirish, qayta qurish va kerak boʻlganda rad etish boʻlsa, unda fanni printsipial ravishda „tanqidiy“ deb atash mumkin. Ushbu fonda, koʻpincha „tanqidiy psixologiya“ atamasi oʻz-oʻzidan ravshan haqiqatni taʼkidlaydi, degan savol tugʻiladi. Uning vakillari buni „tanqidiy“ ga qoʻshimcha urgʻu berishni daʼvo qilib, „burjua“ psixologiyasining ijtimoiy shartlanishiga urgʻu berish bilan asoslaydilar: ular Marksning fikriga koʻra, shaxs „kamsitilgan, qul qilingan, tashlab ketilgan, „tanqidiy“ ning ijtimoiy shart-sharoitini tanqid qiladilar. xor mavjudot“.[5] „Institutsional“ psixologiya tanqid qilinadi, bu nafaqat ushbu shart-sharoitlarni oʻzida aks ettiradi, balki ularni faqat instrumental ravishda qoʻllash mumkin boʻlgan joyda (masalan, qiynoq usullarini samarali qilish uchun) emas, balki nazariy darajada — allaqachon saqlanishiga hissa qoʻshadi. odamlarning tabiiy muhitga muqarrar ravishda reaksiyaga kirishadigan, tarixsiz organizmlar darajasiga konseptual va uslubiy qisqarishi[6].

Xalqaro darajada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tanqidiy psixologiya istiqbollarining dastlabki xalqaro sharhini Tod Sloane (Macmillan, 2000) tomonidan tahrirlangan “Critical Psychology: Voices for Change" kitobida topish mumkin. 2015-yilda Ian Parker "Kritik psixologiya qoʻllanmasi" ni tahrir qildi.

Germaniya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Berlinda tanqidiy psixologiya haqiqatan ham psixologiyaning bir tarmogʻi sifatida koʻrilmagan va anʼanaviy psixologiyani gʻayrioddiy marksistik asosda qayta shakllantirishga harakat qilgan va madaniy-tarixiy psixologiyaning sovet gʻoyalariga tayangan holda oʻziga xos metodologiyasiga amal qilgan. Bir necha yil oldin FU Berlindagi tanqidiy psixologiya kafedrasi anʼanaviy psixologiya kafedrasi bilan birlashtirildi.

Janubiy Afrika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Janubiy Afrikaning Durban shahridagi KvaZulu-Natal universiteti tanqidiy psixologiya boʻyicha magistrlik kursini taklif qiladigan dunyodagi kam sonli universitetlardan biridir[7]. Janubiy Afrikadagi tanqidiy psixologiyaning umumiy koʻrinishi Desmond Painter va Martine Terre Blanche[8] tomonidan „Janubiy Afrikadagi tanqidiy psixologiya: orqaga qarash va oldinga qarash“ maqolasida berilgan.

Amerika Qoʻshma Shtatlari va Kanada[tahrir | manbasini tahrirlash]

CUNY Graduate Schooldagi Kritik ijtimoiy/shaxsiy va atrof-muhit psixologiyasi boʻyicha doktorlik dasturi Qoʻshma Shtatlardagi tanqidiy psixologiya boʻyicha yagona doktorlik dasturidir[9]. Arizona shtatining Preskott shahridagi Preskott kolleji tanqidiy psixologiya va inson xizmatlari boʻyicha onlayn magistrlik dasturini taklif qiladi va tanqidiy yoʻnaltirilgan bakalavriat dasturiga ega[10]. San-Fransiskodagi Kaliforniya Integral Tadqiqotlar Instituti, shuningdek, tanqidiy psixologiya boʻyicha bakalavr darajasiga ega boʻlgan bakalavriat tamomlash dasturini taklif qiladi va tanqidiy istiqbollar vaqti-vaqti bilan asosiy universitetlarda, ayniqsa, jamoat psixologiyasi dasturlarida topiladi. Gʻarbiy Jorjiya universiteti ong va jamiyat boʻyicha doktorlik darajasini taklif qiladi, tanqidiy psixologiya uchta asosiy nazariy oqimlardan biri hisoblanadi. Shimoliy Amerika harakatlariga 1993-yilda RadPsyNet[11] asos solingan, 1997-yilda „ Critical Psychology: An Introduction“ nashri, 2001-yilda Montereyda boʻlib oʻtgan tanqidiy psixologiya konferensiyasi kiradi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ {{{заглавие}}}.
  2. ↑ „1“,Bericht über den Ersten Kongreß Kritische Psychologie in Marburg : vom 13. bis 15. Mai 1977. 1, Einführende Referate. Köln: Pahl-Rugenstein, 1977. ISBN 3-7609-0330-4, 978-3-7609-0330-9. 
  3. ↑ „Ferienuni 2021“ (olmoncha). Ferienuni 2021. 31-oktabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-oktabr 2021-yil.
  4. ↑ „The Critical Psychotherapy Network“ (inglizcha). The Critical Psychotherapy Network. 5-dekabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-dekabr 2021-yil.
  5. ↑ „К. Маркс - Экономическо-философские рукописи“. www.marxists.org. 21-yanvar 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-dekabr 2021-yil.
  6. ↑ Holzkamp, Klaus.. Wissenschaft als Handlung : Versuch einer neuen Grundlegung der Wissenschaftslehre.. Argument-Verl, 2006. ISBN 3-88619-399-3, 978-3-88619-399-8. 
  7. ↑ „Wayback Machine“ (inglizcha). web.archive.org (7-dekabr 2004-yil). 7-dekabr 2004-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-noyabr 2022-yil.
  8. ↑ „Critical Methods Collective“ (inglizcha). criticalmethods.org. 31-oktabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-oktabr 2021-yil.
  9. ↑ „Program Description“ (inglizcha). Critical Social Personality Psychology (11-oktabr 2012-yil). 31-oktabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-oktabr 2021-yil.
  10. ↑ „Critical Psychology and Human Services (MA) | Prescott College“ (inglizcha). www.prescott.edu. 31-oktabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-oktabr 2021-yil.
  11. ↑ „RadPsyNet: The Radical Psychology Network“ (inglizcha). radpsynet.org. 30-sentabr 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-oktabr 2021-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tanqidiy_psixologiya&oldid=3273947" dan olindi