Talos (zenit-raketa tizimi)

„Talos“ (inglizcha: Talos) — Amerikaning uzoq masofali zenit-raketa tizimi boʻlib, 1958-yilda yaratilgan birinchi tashuvchilar 1958-1961-yillarda konvertatsiya qilingan uchta „Galveston“ sinfidagi kreyserlar hisoblanadi.

Tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Talos“ havo mudofaa tizimining tarkibi quyidagi tarkibiy qismlarni quyidagilardan iborat:

Mk 77 yongʻinni boshqarish tizimi:
- 2 ta AN/SPG-49 nishonni kuzatish va yoritish radarlari;
- 2 ta AN/SPW-2 raketalarni boshqarish radarlari;
- 1 yongʻinga qarshi kompyuter Mk 111;
- 1 ta PDP-8 traektoriya kompyuteri.
1 ishga tushirgich:
- Mk 7 („Galveston“ sinfidagi kreyserlarda);
- Mk 12 („Long Beach“ kreyserida va „Albany“ tipidagi kreyserlarda).
RIM-8 „Talos“ zenit raketalari uchirgichning podvalida.

AN / SPS-43 havo radarlari — Talos havo mudofaasi tizimi uchun maqsadli belgini taqdim etdi;
AN / SPS-30 uch koordinatali kuzatuv radarlari — dastlabki nishonni belgilash paytida u nishonning balandligi haqida maʼlumot berdi;
AN / SPS-10 sirt tadqiqot radarı — sirt nishonlari uchun maqsadli belgini taqdim etadi;
Mk 37 artilleriya otash nazorati radarlari yer usti nishonlari uchun nishonni belgilashning muqobil manbai hisoblanadi.

Raketalarni boshqarish prinsipi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1945-yilga kelib, raketalarni avtomatik boshqarish nazariyasi boshlangʻich bosqichida boʻlgan. 1925-yilda birinchi marta yorugʻlik nurlari yordamida raketalarni boshqarish prinsipi taklif qilingan. Quyruq qismida fotoelementlar oʻrnatilgan raketa yerosti stansiyasidan dushman samolyotiga qaratilgan projektor nuriga oʻq uzilgan. Fotoelementlardan olingan signallardan raketa rullarga boshqaruv signallarini yaratgan, bu esa raketani projektor nurida ushlab turgan hamda oxir-oqibat uni nishon bilan jismoniy aloqaga keltirgan. Buyuk Britaniyada Ikkinchi Jahon urushi paytida, radar nurlari yordamida havo nishoniga qaratilgan Brakemine boshqariladigan raketa yaratilgan. Ushbu loyihalarning hech biri ishlaydigan qurilmaga keltirilmagan va raketalarni uzoq masofalarga (100 km yoki undan koʻproq) boshqarish tamoyillari umuman maʼlum boʻlmagan deb hisoblashgan^[1].

Talos raketasi yaratilishi koʻzda tutilgan Bumblebee loyihasi radar nurlari boʻylab xuddi shu yoʻl-yoʻriq prinsipidan foydalanishi kerak boʻlgan. Ushbu prinsipning asosiy kamchiligi, radar nurining kengligi masofa bilan ortib boradi va shuning natijasida nurning kengligi raketaning jangovar kallagini yoʻq qilish radiusidan oshmaydigan masofalarda yoʻl-yoʻriq koʻrsatish mumkin boʻlgan^[2]. Maksimal tutilish oraligʻini 100 yoki undan ortiq milyagacha oshirish uchun traektoriyaning yurish qismida nurni boshqarishni tutib olishning yakuniy bosqichida homing bilan birlashtirishga qaror qilingan^[3].

Shu bilan bir qatorda raketaga 20 km yoki undan koʻproq masofadagi nishonni ushlab turishga imkon beradigan yetarlicha kuchli uzatgichni oʻrnatishning iloji boʻlmagan, shuning uchun yarim faol homing prinsipidan foydalanishga qaror qilingan — faqat u qabul qiluvchi raketaga oʻrnatilgan hamda nishon tashuvchi kemaga oʻrnatilgan kuchli emitent tomonidan nurlantirilgan^[2].

Eng oddiy holatda, nurni boshqarish bitta radardan foydalanishni talab qiladi — bu holda nishonni kuzatuvchi radar bir vaqtning oʻzida raketani boshqarish funksiyasini bajargan. Biroq, bu usul yuqori tezlikda harakatlanuvchi ob’ektlarni ushlab turishda, nishonning azimut yoki balandlik burchagi tez oʻzgarganda befoyda deb hisoblashgan. Radar nuridan soʻng, raketa doimo nishonning orqasida boʻladi, tutib olish samaradorligi nuqtai nazaridan esa, raketa qandaydir qoʻrgʻoshin bilan yoʻnaltirilishi lozim hisoblangan. Aks holda, raketa tezroq nishonga yeta olmasligi yoki sekinroq nishonni tutib olishda yoqilgʻini toʻliq isteʼmol qilish imkoniyati mavjud. Shu nuqtai nazardan, nishonni kuzatish va raketalarni boshqarishni ajratish maqsadga muvofiq deb qaraladi. Xususan, „Talos“ havo mudofaasi tizimida ikkita kanalning har birida AN / SPG-49 va AN / SPW-2 kabi ikkita radar ishlatilgan.

Kesish fazalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nishonni tutib olish uch bosqichdan iborat, mos ravishda raketa traektoriyasi uch qismga boʻlingan:

Tezlashtirish boʻlimi — ishga tushirilgandan tortib, ishlatilgan raketa kuchaytirgichini qayta tiklash va asosiy dvigatelni yoqishgacha;
Yurish boʻlimi — marshrut dvigatelini yoqishdan tortib raketani uy holatiga oʻtkazishgacha;
Yakuniy (terminal) boʻlim — raketaning homing rejimiga oʻtishidan nishonga tegishgacha.

Traektoriyaning marsh qismi ishga tushirish kuchaytirgichining ajralishi va ikkinchi bosqichli reaktiv dvigatelning ishga tushirilishi bilan boshlanadi. Tutib olishning ushbu bosqichidagi boshqaruv tizimi harakat yoʻnalishini mustahkamlash rejimidan yoʻnaltiruvchi radar nurini kuzatish rejimiga oʻtkazadi^[4]. Ayni paytda raketa tashuvchi kemada oʻrnatilgan AN / SPW-2 radar nurida raketaning boshqaruv signalini qabul qiluvchisi radar signallarini qabul qiladi va ularni boshqaruv tizimiga uzatadi, bu esa raketani nurning simmetriya oʻqiga olib keladi. Raketa boshqaruv radarlari tomonidan ushlanganda, yoʻnalishning aniqligini oshirish uchun tizim yoʻnaltiruvchi nurning kengligini kamaytiradi^[3].

Toʻxtatib turishning ushbu bosqichida boshqaruv past havo bosimiga bogʻliq boʻladi, chunki atmosferaning zichligi va shunga mos ravishda rullarning samaradorligi unga aloqador hisoblanadi. Shu jumladan, raketaning boshqaruv signallariga reaksiya tezligi parvoz balandligiga bogʻliq deb hisoblanmaydi^[4].

Ishora qilish jarayonida nurning oʻqi raketaning harakatlanishi kerak boʻlgan nuqtadan chetga chiqadi va bu nuqta atrofida 30 aylanish chastotasi bilan konusning harakatini amalga oshiradi. Nur kengligi va uning oʻqining maqsadli yoʻnalishdan ogʻishi mos ravishda 3° va 0,85° (boshqa manbalarga koʻra, 4° va 2°) hisoblanadi^[5]^[3]. 5-6 gigagertsli diapazonda ishlaydigan yoʻnaltiruvchi radar impulslar orasidagi qisqa intervalli va guruhlar orasidagi uzoq intervalli uchta impulsli guruhlarni hosil qiladi. Guruhlar orasidagi vaqt oraligʻi nurning konusli skanerlashning qaysi bosqichida ekanligiga qarab oʻzgaradi, buning natijasida impulslar guruhlarini takrorlash chastotasi 850 dan 950 Gts gacha oʻzgarib turadi. 950 Gts maksimal takrorlash tezligiga nur aylanish oʻqiga nisbatan yuqori chap holatda, 850 Gts minimal chastotasi kemaga nisbatan pastki oʻng holatda boʻlgan paytda erishiladi. Shunday qilib, 30 Gts modulyatsiya chastotasi va 850-950 Gts chastota oʻzgarishi bilan chastotali modulyatsiyalangan impuls signali hosil boʻladi. Ushbu signal asosida raketa qabul qiluvchisi 30 Gts chastotali mos yozuvlar sinusoidal signalini yaratadi va bu signallarning fazaviy siljishini aniqlashda mos yozuvlar chastotasi sifatida qoʻllaniladi.

Taktik va texnik xususiyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kompleks quyidagi xususiyatlarga ega edi:

Zarar zonasi:
- masofada — 105 km
- balandligi — 28 km
Raketa tezligi — 2,5 M
Raketaning ogʻirligi:
- tezlatkichsiz — 410 kg
- tezlatgich bilan — 3175 kg
Boshqaruv:
- marsh qismi — radio nurlari bilan
- terminal qismi — yarim faol radar homing
Jang boshi:
- yadroviy — W30
- yuqori portlovchi parchalanish — 136 kg

Tashuvchi kemalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Galveston sinfidagi raketa kreyserlari
Albany sinfidagi raketa kreyserlari
Long Bich sinfidagi raketa kreyserlari

Kema	turi	PU	Radarlar SPG-49	SAM xizmatda	SAM foydalanishdan chiqarilgan	Eslatma
CLG-3 „Galveston“	„Galveston“	1 × Mk 7	2	28.05.1958	25.05.1970^[6]
CLG-4 „Little Rock“	„Galveston“	1 × Mk 7	2	06.03.1960	22.11.1976^[7]
CLG-5 „Oklaxoma Siti“	„Galveston“	1 × Mk 7	2	09.07.1960	15.12.1979
CGN-9 „Long Beach“	„Uzoq sohil“	1 × Mk 12	2	09.09.1961	1978	boshqariladigan zenit raketa demontaj qilingan
CG-10 Albany	„Olbani“	2 × Mk 12	4	03.11.1962	29.08.1980
CG-11 Kolumb	„Olbani“	2 × Mk 12	4	01.12.1962	31.01.1975^[8]
CG-12 „Chikago“	„Olbani“	2 × Mk 12	4	05.02.1964	03.01.1980

Loyihani baholash[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Talos“ havo mudofaa tizimi raketa, raketa va tegishli elektron jihozlarning katta massasi tufayli cheklangan boʻlgan. Ikki kanalli tizim toʻrtta radarni talab qilgan (ikkita AN / SPG-49 va ikkita AN / SPW-2). Bunday tizimni oʻrnatish faqat katta hajmli kemalarda mumkin boʻlgan, ammo hatto ogʻir kreyser sinfidagi kemalar ham kema yuzasiga oʻrnatilgan katta hajmdagi uskunalar tufayli barqarorlik bilan bogʻliq muammolarga duch kelishgan^[9].

Loyihaning taqdiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

1976-yilgacha ishlatilmagan „Talos“ raketalari MQM-8G Vandal tovushdan tez nishonga olinadigan raketalarga oʻzgartirilgan. Ushbu raketalarning zaxirasi 2008-yilga kelib batamom tugagan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Gunner’s Mate M 3 & 2, Missile Guidance and Control, Naval Training Support Command, NAVTRA 10199-B, 1972, page 81.
↑ ^2,0 ^2,1 Scanning Interferometer-Beam Rider Guidance System, Carl W. Brown, Allen B. Repert, Bill D. Dobbins, U.S. Patent No. 3,677,500, July 18, 1972.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Talos Guidance System, Joseph Gulick, W. Coleman Hyatt and Oscar M. Martin, Jr., Johns Hopkins APL Technical Digest, Volume 3, Number 2, 1982, page 142.
↑ ^4,0 ^4,1 Talos Control System, Fletcher C. Paddison, Johns Hopkins APL Technical Digest, Volume 3, Number 2, 1982, page 154.
↑ The Talos Ship System, Elmer D. Robinson, Johns Hopkins APL Technical Digest, Volume 3, Number 2, 1982, page 162.
↑ „Chronology - U.S.S. Galveston CL-93 / CLG-3“. USS Galveston Shipmates Association. 2012-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-avgust.
↑ „A Brief History of the USS Little Rock“. USS Little Rock Association. 2010-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-avgust.
↑ „Welcome Aboard“. USS Columbus Veterans Association. 2010-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-avgust.
↑ Polmar, Norman. The U.S.Navy: Shipboard Radars^{(aniqlanmagan)}. — United States Naval Institute Proceedings, 1978. — December.

Manba xatosi: <ref> tag with name "missile" defined in <references> is not used in prior text.
Manba xatosi: <ref> tag with name "Mk78" defined in <references> is not used in prior text.

Manba xatosi: <ref> tag with name "Guidance" defined in <references> is not used in prior text.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

[Gunner-1] Gunner’s Mate M 3 & 2, Missile Guidance and Control, Naval Training Support Command, NAVTRA 10199-B, 1972, page 81.

[Beam-2] 2,0 ^2,1 Scanning Interferometer-Beam Rider Guidance System, Carl W. Brown, Allen B. Repert, Bill D. Dobbins, U.S. Patent No. 3,677,500, July 18, 1972.

[talos10-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Talos Guidance System, Joseph Gulick, W. Coleman Hyatt and Oscar M. Martin, Jr., Johns Hopkins APL Technical Digest, Volume 3, Number 2, 1982, page 142.

[talos9-4] 4,0 ^4,1 Talos Control System, Fletcher C. Paddison, Johns Hopkins APL Technical Digest, Volume 3, Number 2, 1982, page 154.

[talos11-5] The Talos Ship System, Elmer D. Robinson, Johns Hopkins APL Technical Digest, Volume 3, Number 2, 1982, page 162.

[6] „Chronology - U.S.S. Galveston CL-93 / CLG-3“. USS Galveston Shipmates Association. 2012-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-avgust.

[7] „A Brief History of the USS Little Rock“. USS Little Rock Association. 2010-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-avgust.

[columbus-8] „Welcome Aboard“. USS Columbus Veterans Association. 2010-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 27-avgust.

[9] Polmar, Norman. The U.S.Navy: Shipboard Radars^{(aniqlanmagan)}. — United States Naval Institute Proceedings, 1978. — December.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]