Ivan Sharapov

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Sharapov Ivandan yoʻnaltirildi)
Ivan Prokofyevich Sharapov
Tavalludi 1907-yil 24-oktabr
Kurdyuki qishlogʻi, Kirsanovskiy uyezdi, Tambov gubernatorligi, Rossiya imperiyasi
Vafoti 1996-yil 10-avgust (88 yoshda)
Moskva, Rossiya
Fuqaroligi Sovet Ittifoqi - Rossiya
Sohasi geologiya
Ish joylari Perm universiteti

Ivan Prokofyevich Sharapov (1907-yil 24-oktyabr, Tambov guberniyasi, Kurdyuki qishlogʻi- 1996-yil 10-avgust, Moskva) — sovet geologi, geologiya va rudalardagi aralash elementlarni oʻrganish boʻyicha matematik usullar boʻyicha mutaxassis. Dissident[1]. Shimoliy Kavkaz kon-metallurgiya instituti qidiruv boʻlimi mudiri (1948—1950), Perm universitetining mineral resurslarni qidirish va razvedka qilish boʻlimi mudiri (1956—1958).

Tarjimai holi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1907-yil 24-oktyabrda Kurdyuki qishlogʻida (hozirgi — Tambov viloyati Injavinskiy tumani) dehqon oilasida tugʻilgan.

Ma’lumoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

1934-yilda Oʻrta Osiyo sanoat institutini (konchilik fakulteti) tugatgan. Geologiya-mineralogiya fanlari nomzodi (1947-yil; dissertatsiya mavzusi: „Oltin choʻkindilarini qidirish va baholashning yangi usullari“). Geologiya-mineralogiya fanlari doktori (1987-yil; dissertatsiya mavzusi: „Geologiyaga tizimli yondashuv“).

Ideologiya aktivisti[tahrir | manbasini tahrirlash]

1922-yilda ikki oʻrtogʻi bilan birgalikda komsomolning volost yacheykasini tashkil qilgan. Tambov viloyati Sovet partiya maktabida oʻqigan (1923-yilda oʻqishga kirgan, 1927-yilda tugatgan), bir vaqtning oʻzida favqulodda otryadda (CHON) jangchi boʻlgan.

1928-yildan institutda oʻqish bilan bir vaqtda texnikumda tarixiy materializm va siyosiy iqtisod, maktabda esa ijtimoiy fan oʻqituvchisi boʻlgan. 1932-yilda Italiyaga Maksim Gorkiyga nima uchun jamiyat qayta tugʻilyapti, degan savol bilan maktub yoʻllagan va odamlar yaqinda boʻlgani kabi havaskor emasligini, gʻazablanish, ma’naviyatsizlik, xudbinlik kuchayib borayotgani, komsomolda esa demagogiya, karyerizm rivojlanayotganligini yozgan. Bunga javoban Gorkiy muallifning pozitsiyasini keskin tanqid qilgan va xatni partiya Markaziy Qoʻmitasiga yuborgan. Xuddi shu yili geologiyaga e’tiborini qaratib, jamoat ishlarini va oʻqituvchilikni toʻxtatgan.

Geologik faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Institutda tahsil olayotgan vaqtida Hisor tizmalarida (Tojikistonda), Qirgʻiziston janubida, Kopetdogʻning gʻarbiy qismida (Turkmaniston) geologik ekspeditsiyalarda ishlagan. Oʻqishning soʻnggi yilida u Kerma geologik partiyasi (Oʻzbekistondagi Zarafshon tizmasining gʻarbiy shpatlari) rahbari boʻlgan.

Institutni tugatgach, Tojik-Pomir ekspeditsiyasi otryadlaridan birida ishlagan. Penjikent janubidagi Margʻuzor koʻli (Buz-va-Nova koni) yaqinida surma konlarini topishga muvaffaq boʻlgan. 1935-yilda Qizilqumdagi Veld konlari boʻyicha birinchi ilmiy asarini nashr etgan. 1935—1937-yillarda rafiqasi (1935-yilda shu institutni tugatgan) bilan birgalikda Oʻzbekiston janubidagi Sherobod shahri yaqinidagi Joʻja-va-Kan shoʻr togʻini kashf qilgan. Shu davrda uning bir qancha adabiy ocherklari, xususan, oʻzbek dostoni „Alpomish“ning ilk yozuvlaridan biri nashr etilgan.

1937-yilda rafiqasi bilan SSSR Fanlar akademiyasining Tojikiston bazasining xodimi boʻlgan. Oʻzbekistonda ishlaganlar, shu paytgacha sobiq SSSR mamlakatlarida shaffof gipsning juda yaxshi kristallarining birinchi va yagona konini topgan. Bu kashfiyot ular tomonidan toʻrtta ilmiy maqolada (1937—1940) tasvirlangan.

1938-yilda Polarli Uraldagi aviatsiya sanoati xalq komissarligi ehtiyojlari uchun piezo-kvarsni qidirgan. NKVD tomonidan qochib ketgan mahbuslar foydalanishi mumkin boʻlgan beshta ombor qurishda ayblangan. Biroq, ekspeditsiya rahbari uni himoya qilishga qodir boʻlgan. Keyinchalik oʻz memuarlarida „Oʻlim yonimdan oʻtib ketdi, muzdek nafas olishimga sababchi boʻlib“ deb yozgan.

1939-yilda Voliniyada morion (qora kvarts) qidirish ishlarini olib borgan va qazib olgan, 1940-yilda esa Yakutzoloto konlari (Aldan havzasi) hududida togʻ kristalini (rangsiz, shaffof pyezokvarts) qidirish ishlarini olib borgan. 1941-yilda yana Polarli Uralda, 1941—1944-yillarda — Lenskiy oltin konlarida ishlagan, Dalnetaiginskoye konida geologik qidiruv ishlariga rahbarlik qilgan. 1943-yildan Yoqutistondagi Toko daryosidagi (Olekma tizimi) geologik qidiruv ekspeditsiyasining rahbari boʻlgan.

1944—1947-yillarda Bodayboda ishlagan, butun Lenzoloto trestida zaxiralar hisobini tartibga solgan. SSSR Davlat mudofaa qoʻmitasiga memorandum yuborib, trest rahbariyati bilan ziddiyatga tushgan. Uning fikricha, trest konlardan „qaymoq“larini olib, „oʻgrilik“ ishlari bilan shugʻullangan, kambagʻal hududlar esa boʻsh jinslar bilan qoplangan. Bundan tashqari, qazib olingan oltinning isrof qilinishiga hissa qoʻshgan yoʻriqnomani bekor qilishni taklif qilgan. Natijada u amaliy geologiyani tashlab, oʻqituvchilikka oʻtishga majbur boʻlgan.

Ilmiy-pedagogik faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

1947-1948 yillarda — Irkutsk kon-metallurgiya institutida mineralogiya oʻqituvchisi.

1948-1950 yillarda — Shimoliy Kavkaz kon-metallurgiya institutida qidiruv boʻlimi mudiri.

1950-1955 yillarda — Donetsk sanoat instituti dotsenti.

1956-1958 yillarda — Perm universitetining mineral resurslarni qidirish va razvedka qilish kafedrasi mudiri.

Ilmiy faoliyatning asosiy yoʻnalishlaridan biri matematik usullarni geologiyada qoʻllash edi (SSSRda „matematik geologiya“ ning asoschilaridan biri, geologik qidiruv usullarini matematiklashtirish kursini oʻqigan). Matematik (analitik) geologiya atamasi geologiyada ehtimollar nazariyasi va boshqa matematik fanlar — geometriya, algebra, toʻplamlar nazariyasi, topologiya va boshqalar usullaridan foydalanishni bildiradi.[2]

Rudalardagi aralash elementlar muammosini ham oʻrgangan. U „oʻgrilik“ nafaqat oltin qumlarni qazib olishda, balki boshqa koʻplab foydali qazilmalarni qazib olishda va ulardan foydalanishda ham namoyon boʻlishiga ishongan: "Deyarli barcha rudalarda aralashmalar mavjud va ular deyarli butunlay yoʻqoladi. Shunday qilib, fosforitlarda noyob tuproqlar, koʻmirda - germaniy, neftda - geliy, oltingugurt, molibden rudalarida - reniy va hokazolar mavjud. Va bularning barchasi nafaqat nobud boʻladi, balki barcha tirik mavjudotlarni yoʻq qiladi, tuproqni, oʻrmonlarni, daryolarni va havoni zaharlaydi. Odamlar simob, mishyak, talliy, uran va boshqalardan aziyat chekmoqda. "Shimoliy Kavkaz kon-metallurgiya institutida ishlagan paytida ham u „umumiy ekologik jinoyat va oʻgrilik haqida tasavvurga ega edi va bu yovuzlikka qarshi kurashish niyati yanada kuchaygan“.

Sud, qamoqxona, lager[tahrir | manbasini tahrirlash]

1956—1957-yillarda SSSRning ijtimoiy tuzilishiga bagʻishlangan katta asar (10 daftar) yozgan, bunda yangi sinfga (nomenklatura) alohida e’tibor qaratgan. U barcha 10 daftarni doʻstlariga saqlash uchun topshirgan, ammo tez orada rasmiylar uni va uning yozishmalarini yanada qizgʻin nazorat qila boshladilar. U sovet yozuvchilariga maktublar yoʻllab, unda xalq partiyadan ustun ekanligi, Stalin davrida tuzilgan Markaziy Qoʻmita apparati XX qurultoy qarorlarini buzayotgani va hokazolar haqida fikrlarini bildirgan.

1958-yil yanvar oyida u partiya siyosatiga rozi boʻlmagani uchun partiyadan chiqarib yuborilgan. 1958-yil fevral oyida hibsga olingan, RSFSR Jinoyat kodeksining 58-moddasi, 10-bandi bilan sudlangan. Bir nechta psixiatrik tekshiruvlardan oʻtgan, dastlab u aqldan ozgan, ammo keyin — aqli raso (Serbskiy nomidagi institutida) deb topilgan. Uning rudalardagi aralashma elementlari haqidagi kitobi 1958-yilda yoʻq qilingan (deyarli butun nashri yoqib yuborilgan) va uning nusxalari Perm universiteti talabalari, aspirantlari va oʻqituvchilaridan tortib olingan.

1958-yil 7-oktabrda sud boʻlib, u 10 yilga ozodlikdan mahrum qilingan, uch yilga oʻqituvchilik qilish taqiqlangan, 5 yilga saylash huquqidan mahrum qilingan. Sudda u oʻzini qoʻpol tutgan: „Prokuror mening aybimni inkor etib, oʻzimni ahmoqdek koʻrsatmasligimni aytganda, men unga jahl bilan javob berdim, ahmoq men emas, balki u va vaqt oʻtishi bilan oʻzi hukm qilinadi dedim“. Sud hukmiga koʻra, uning „jinoiy faoliyati“ quyidagilardan iborat:

  • bir qator sovet yozuvchilariga yuborilgan etti maktubda mavjud boʻlgan voqelikni yashirishda ayblovlar;
  • nomenklatura boʻyicha kitob yozish (1956-yilda);
  • antisovet suhbatlari.

1958-yil 11-dekabrda kassatsiya shikoyati berilgandan soʻng, ikkinchi instantsiya sudi tomonidan yangi hukm chiqarildi: 8 yil qamoq, 5 yilga oʻqitishni taqiqlash, 5 yilga ovoz berish huquqidan mahrum qilish. 1958—1961-yillarda keyingi hibsxonalarda boʻlgan: Permdagi Ichki ishlar vazirligi qamoqxonasi, Permdagi KGB qamoqxonasi, Kirov, Vologda, Moskva qamoqxonalari, Permdagi ruhiy kasalxona, Serbskiy nomidagi institut va Mordoviyadagi Dubrovlagning ettita lagerida.

Eski bolshevikchi boʻlgan Y.D.Stasovaga ishni koʻrib chiqish iltimosi bilan xatni noqonuniy ravishda topshirgan. Natijada, RSFSR Oliy sudining ozodlikdan mahrum qilish muddatini (3,5 yilgacha qamoq jazosi) qisqartirish toʻgʻrisidagi qarori chiqarilgan[3][4].

Lagerdan keyin[tahrir | manbasini tahrirlash]

1961-yil 28-avgustda ozodlikka chiqqan va qizining oldiga Moskvaga koʻchib oʻtgan. 1964-yilda sudlanganlik olib tashlangan (1989-yil sentabr oyida toʻliq tiklangan).

1961—1965-yillarda Perm koʻmir sanoati ilmiy-tadqiqot institutida katta ilmiy xodim boʻlgan. Bu davrda u geologiyani matematiklashtirishga oid qoʻlyozma ustida ishlagan. 1965-yilda kitob „Geologiyada matematik statistikaning qoʻllanilishi“ nomi ostida nashr etilgan. Keyinchalik (1968-yilda) Ruminiyada tarjima qilingan va qayta nashr etilgan, soʻngra 1971-yilda yana Moskvada (qayta koʻrib chiqilgan shaklda) nashr etilgan.

1965—1967-yillarda Ulyanovsk pedagogika instituti dotsenti boʻlgan. Geografiya talabalari uchun geologiya kursini oʻtkazgan. Geologiya boʻyicha ilmiy talabalar jamiyatini tashkil etgan, u bilan ishlay boshlagan. Metageologiyaga oid asar yozgan („fan haqidagi fan“, ya’ni geologiyaning tuzilishi, usullari va rivojlanish qonuniyatlari haqidagi fan). 1966-yilda Avstraliyaga (Sidneydagi kutubxonaga) matematik geologiya boʻyicha kitobini joʻnatgan va ilova maktubida kitob axborot vakuumida yozilganligi va shuning uchun unda xatolar boʻlishi mumkinligi aytilgan. Sovet hukumati bilan „murosa qilgani“ uchun uni ruhiy kasalliklar dispanseriga joylashtirishgan, keyin esa „pensiya yoshiga yetganda“ institutdan haydab yuborishgan.

1967—1968-yillarda Toshkent politexnika institutida talabalarga, shuningdek, geologlar malakasini oshirish kurslarida geologlarga hamda Toshkentdagi gidrogeologiya va seysmologiya institutlarida ilmiy xodimlarga geologiyani matematikalashtirish boʻyicha norasmiy maʼruzalar oʻqigan. 1969—1970-yillarda turli ekspeditsiyalarda boʻlib, geologiyani matematiklashtirish boʻyicha ma’ruzalar oʻqigan.

1970-yilda rafiqasi bilan birga Moskvaga koʻchib oʻtgan va Mineralogiya, geokimyo va nodir elementlarning kristall kimyosi institutida ishlagan. 1971-yilda Vorkutada, soʻngra Toshkent, Sverdlovsk, Yalta va boshqa shaharlarda geologiyani matematiklashtirish boʻyicha seminarlar oʻtkazgan.

1971-yildan geokimyoviy deskriptor lugʻatini tuzish ustida ishlagan. Lagerdagi doʻstlari bilan yozishib turgan, huquq himoyachilari va dissidentlar bilan muloqot qilgan: P.G.Grigorenko, R.A.Medvedev, A.A.Zinovyev va boshqalar. 1976-yilda nafaqaga chiqqan.

Doktorlik dissertatsiyasi va umrining soʻnggi yillari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Doktorlik dissertatsiyasining beshta variantini yozgan:

  • Qidiruv va razvedka metodologiyasining yangi usullari (1954);
  • Elementlar-rudalardagi aralashmalar va ularni qidirish (1957);
  • Qidiruv usullarini matematiklashtirish (1964);
  • Matematik statistikaning geologiyada qoʻllanilishi (1966);
  • Tizimli yondashuv va geologik ma’lumotlarni mantiqiy-matematik tahlil qilish (1980).

Biroq, unga bir necha marta himoya qilishiga ruxsat berilmagan. Faqat 1986-yilda SSSR Fanlar akademiyasining Sibir boʻlimi Geofizika institutida himoya qilishga muvaffaq boʻlgan. 1987-yilda Oliy attestatsiya komissiyasi ushbu qarorni tasdiqlagan. Doktorlik dissertatsiyasini olgach, ilmiy faoliyatini davom ettirgan.

U aforizmni -aforizmlar haqidagi taʼlimotni yaxshi koʻrardi. „Fikrlar entsiklopediyasi“, „Oʻqituvchilar uchun fikrlarning qisqacha entsiklopediyasi“, „Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon va Kurdistonning dono fikrlari“, „Gumanizmning kelib chiqishi“ va boshqa bir qator asarlarni yaratgan. Umrining oxirida oʻzining bir qator ilmiy asarlarini nashr etish imkoniyatiga ega boʻlgan (xususan, Perm universiteti nashriyotida uning 1958-yilda yoʻq qilingan „Rudalardagi aralashma elementlari, ularni sinab koʻrish va zaxiralarni hisoblash“ kitobi nashr etilgan). Bundan tashqari, uning „KGB sirlaridan biri: sovet Rossiyasidagi norozilik tarixi haqida“ memuarlari nashr etilgan.

Tanlangan asarlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Matematik statistikaning geologiyada qoʻllanilishi. M., L., 1971-yil. 2-nashr.
  • Metageologiya. Ba’zi muammolar. M., 1989-yil.
  • KGB sirlaridan biri (Sovet Rossiyasida norozilik tarixi haqida). M., 1990 yil .
  • Aforizmlarning qisqacha ensiklopediyasi. M., 1990-yil.
  • Oʻrmon kulbasida oqshomlar. 1992-yil
  • Elementlar-rudalardagi aralashmalar, ularni sinash va zahiralarini hisoblash. Perm, Perm universiteti nashriyoti, 1994-yil. (1957-yilda tayyorlangan qoʻlyozma).

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Шарапов Иван Прокофьевич ::: Воспоминания о ГУЛАГе :: База данных :: Авторы и тексты“. www.sakharov-center.ru. Qaraldi: 25-iyun 2022-yil.
  2. ↑ МАТЕМАТИЧЕСКАЯ (АНАЛИТИЧЕСКАЯ) ГЕОЛОГИЯ
  3. ↑ {{{заглавие}}}.
  4. ↑ „Шарапов Иван Прокофьевич“. ka2.ru. Qaraldi: 25-iyun 2022-yil.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Leibovich O. L. Moskva shahrida: Sovet viloyatining 40-50-yillardagi siyosiy kundalik hayotiga oid insholar. XX asr. 3-nashr. Perm, PKI, 2009. 438 b.;
  • Leibovich O. L. qoralamalarsiz: Ivan Prokofyevich Sharapov va uning muxbirlari. 1932, 1953-1957 yillar Perm: RIO PGTU, 2009. 167 p.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ivan_Sharapov&oldid=3812787" dan olindi