Kontent qismiga oʻtish

Santa Klaus

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Santa Klaus

Thomas Nast tomonidan 1863-yilda chizilgan tasvir.
Yordamchilar
Libos Santa libosi
Umumiy maʼlumotlar
Taxallusi Avliyo Nicholas, Avliyo Nick, Kris Kringle, Santa, Father Christmas (Rojdestvo otasi)
Jinsi Erkak
Kasbi Rojdestvo kunida bolalarga sovgʻalar yetkazish
Turmush oʻrtogʻi Klaus xonim
Kelib chiqishi

Santa Klaus (inglizcha: Santa Claus, shuningdek, Saint Nicholas, Saint Nick, Father Christmas, Kris Kringle yoki Santa nomlari bilan ham tanilgan) – Gʻarbiy Yevropa urf-odatlariga koʻra Mavludda bolalarga sovgʻa beradigan qahramon[1]. Santa Klaus Gʻarbiy Xristian madaniyatida paydo boʻlgan afsonaviy shaxs boʻlib, u Rojdestvo kechasi kechqurun va tun boʻyi sovgʻalar olib kelishi aytiladi. Rojdestvo elflari Santaning ustaxonalarida sovgʻalarni tayyorlashadi, u esa uchar bugʻular yordamida oʻz chanasida dunyo bolalariga sovgʻalar ulashadi[2][3].

Santa Klaus haqidagi ilk tushunchalar 4-asrda yashagan Xristian yepiskopi avliyo Nicholas haqidagi folklor anʼanalariga asoslangan, u bolalarning homiysi sifatida tanilgan. Avliyo Nicholas, xushmuomalaligi va hech kimga sezdirmay sovgʻa berishi bilan mashhur boʻlgan. Santa Klausning tasviri inglizlarning Father Christmas (Rojdestvo otasi) obraziga oʻxshab ketadi va ular hozirgi kunda umumiy ravishda ayni bir shaxs sifatida etirof etiladi[4].

Santa odatda baland boʻyli, doimo kulib turuvchi, oq soqolli qariya sifatida tasvirlanadi. U koʻplab tasvirlarda koʻzoynak taqib, oq moʻynali yoqasi va manjetlari boʻlgan qizil paltoda, oq moʻynali qizil shim, oq moʻynali qizil bosh kiyimi, qora charm kamar va botinkalar kiyib, bolalar uchun sovgʻalar toʻla sumkani koʻtarib yurgan holda namoyon boʻladi. Santa oʻzining shodon kulgisi bilan mashhur boʻlib, Rojdestvo haqida yozilgan kitoblarda uning kulgusi „ho, ho, ho!“ deya ifodalanadi.

Santaning ushbu tasviri 19-asrda Amerika Qoʻshma Shtatlarida ham tarqala boshlagan, chunki gollandiyalik mustamlakachilar 17-asrda Yangi Amsterdamda (hozirgi Nyu-York shahri) Sinterklaas („Saint Nicholas“) haqidagi afsonani tarqatishgan. 1823-yilda anonim muallif tomonidan yozilgan „A Visit from St. Nicholas“ nomli sheʼrda avliyo Nicholasning Rojdestvo kechasi muallif uyi uzra uchib ketayotgan bugʻular tortib ketayotgan aravada sovgʻa tarqatishi tasvirlanadi. Ushbu sheʼr Santa Klausning zamonaviy tasvirlarini shakllantirishga asos boʻlib, Santa Klaus va Rojdestvo oʻrtasidagi bogʻlanishni mustahkamlagan. Vaqt oʻtishi bilan, bu aloqalar qoʻshiqlar, radio, televideniye, bolalar kitoblari, oilaviy Rojdestvo anʼanalari, filmlar va reklama orqali saqlanib qolgan va keyinchalik obraz yana ham aniqroq tasvirlana boshlangan[5][6].

Avvalgi obrazlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saint Nicholas (Avliyo Nicholas)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Avliyo Nicholas
Sinaydagi Avliyo Catherine monastiridagi Avliyo Nikolayning 13-asrdagi tasviri

Saint (Avliyo) Nicholas 4-asrda Mira (hozirgi Demre) shahrining yunon xristian yepiskopi boʻlgan, bu shahar Rim imperiyasining Likiya mintaqasida joylashgan, hozirda esa Turkiya hududiga qarashli. Nicholas, ayniqsa, kambagʻal odamlar, xususan, bir pok xristianning uchta kambagʻal qiziga foxisha boʻlib ketmasliklari va rosmana nikohdan oʻtib hayot kechirishlari uchun kelinlik sepini sovgʻa qilgan. U shu ishidan keyin saxiyligi bilan tanilgan[7]. U juda yosh vaqtidan buyon dinga kuchli berilgan va butun hayotini Xristianlikka bagʻishlagan. Yevropa materikida (aniqroq aytganda, Niderlandiya, Belgiya, Avstriya, Chexiya va Germaniya) u odatda soqolli yepiskop sifatida, kanonik libosda tasvirlanadi.

1087-yilda Mira shahrining yunon nasroniy aholisi yangi kelgan musulmon Saljuqiylar sulolasi tomonidan boʻysundirilgan va ularning yunon pravoslav cherkovi katolik cherkovi tomonidan ajratilgan deb eʼlon qilinganidan soʻng (milodiy 1054-yil), Italiyaning Bari shahridan kelgan savdogarlar Mira shahridagi Yunon cherkovida saqlanuvchi Saint Nicholasning jasadidan tananing asosiy suyaklarini olib ketishadi. Mira monaxlarining qarshiligiga qaramay, dengizchilar Saint Nicholasning suyaklarini Bari shahriga olib borishadi. Hozirda ular Basilica di San Nicola cherkovida saqlanmoqda. Bari shahridan kelgan dengizchilar Nicholasning jasadining faqat bir qisminigina olib ketishgan, tananing qolgan kichik boʻlaklarini esa cherkovdagi sarkofagda qoldirishgan. Bu boʻlaklar keyinchalik Birinchi salib yurishi vaqtida Venetsiyalik dengizchilar tomonidan olib ketiladi. Ular Venetsiyada Saint Nicholas uchun bagʻishlangan cherkov qurishadi va u yerda Saint Nicholasning dengizchilar homiysi sifatida talqin qilib, hurmat koʻrsatishadi. Saint Nicholasning talon-taroj qilingan sarkofagi hozirgacha Mira shahridagi Saint Nicholas cherkovida saqlanmoqda. Ushbu holat Bari va Venetsiyadagi muqaddas narsalarni oʻrganish boʻyicha olib borilgan ikki muhim ilmiy tadqiqot orqali tasdiqlangan. Tadqiqotlar natijasiga koʻra, ikki italyan shahridagi muqaddas narsalar ayni bir jasadga tegishli ekanligi aniqlangan. Keyinchalik Avliyo Nicholas kamonchilar, dengizchilar, bolalardan tortib lombardlargacha boʻlgan turli guruhlarning homiysi deb eʼlon qilingan[8][9]. U ham Amsterdam, ham Moskvaning homiysi hisoblanadi[10].

Father Christmas

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jonh Lich tomonidan Charlz Dikkensning Christmas Carol asari uchun chizilgan Rojdestvoning hozirgi ruhi tasviri(1843)

Father Christmas (Rojdestvo otasi) 16-asrda Angliyada, Henry VIII hukmronligi davrida paydo boʻlgan. U yashil yoki qizil moʻynali liboslar kiygan bahaybad odam sifatida tasvirlangan[11]. U Rojdestvoda tinchlik, quvonch, mazali taomlar va vino bilan shodlik olib keladigan yaxshi kayfiyat ruhini ifodalagan[11]. Saint Nicholasning 6-dekabrdagi bayrami Angliyada nishonlanmay qoʻyganligi sababli, Father Christmas kunini nishonlash 25-dekabrga koʻchirilgan[11], bu Rojdestvo kuniga toʻgʻri keladi. Viktoriya davridagi Rojdestvoning qayta jonlanishi orqali, Father Christmasni yaxshi kayfiyat timsoli sifatida tariflashgan[12]. Uning tashqi koʻrinishi turlicha boʻlib[13], ulardan biri John Lich tomonidan chizilgan Charles Dickensning „A Christmas Carol“ (1843) nomli bayram hikoyasidagi „Rojdestvoning hozirgi ruhi“ tasviri hisoblanadi. Rasmda u, yashil moʻynali palto, bahaybad, xushmuomala odam sifatida, Ebenezer Scroogeni Londondagi shovqinli koʻchalari boʻylab sayr qildirayotgan va Rojdestvo ning shodlik kayfiyatini odamlarga ulashayotgan holda tasvirlangan[11][12].

Golland, Belgiya va Shveytsariya folklori

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sinterklaas, Niderlandiya (2009) Amerigo ismli otida
1850-yil Avliyo Nicholas va uning xizmatkori Per Fouettard / Zwarte Pietning surati

Niderlandiya va Belgiyada, Santa Klausning obrazi Sinterklaas qahramoni bilan deyarli bir xil. Sinterklaas ham Saint Nicolas hikoyasiga asoslangan. Santa Klaus, gollandcha „de Kerstman“ (Rojdestvo odam) nomi bilan tanilgan va fransuzcha „Père Noël“ (Rojdestvo otasi) deb ataladi. Niderlandiyada bolalar uchun Sinterklaas dekabrda asosiy sovgʻa beruvchi qahramon sifatida tanilgan; Niderlandiyaning 36% aholisi faqat Sinterklaas kechasi yaʼni 6-dekabrda bolalarga sovgʻalar berishadi[14]. Shu bilan birgalikda, 25-dekabrda boʻladigan Rojdestvo kunida 21% odam bir-biriga sovgʻa beradi. Niderlandiya aholisi orasida 26% aholi esa har ikkala kunda ham sovgʻa alishadilar[15]. Belgiyada 6-dekabr kuni faqatgina bolalar sovgʻa oladilar, Rojdestvo kunida esa barcha yoshdagilar sovgʻa olishlari mumkin. Saint Nicolas/Sinterklaasning yordamchilari „Pieten“ (gollandcha) yoki „Père Fouettard“ (fransuzcha) deb ataladi. Lekin ular Santaning yordamchilari boʻlgan elflardan emas[16].

Shveytsariyada Pere Fouettard fransuz tilida so'zlashuvchi mintaqalarda Per Noel shaklida tanilgan. Yana bir Santaning yordamchisi dahshatli Schmutzli bo'lib, u yaramas bolalarni urish uchun supurgi ko'tarib yurgan holatda tasvirlanadi[17]

Anʼanalar va marosimlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kaminlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Santa Klausning kaminlar orqali uyga kirishi anʼanasi yevropaliklar tomonidan oʻylab topilgan. Bu anʼana, asosan, Santa Klaus va boshqa turli bayramlarda sovgʻa beruvchilar tomonidan, uyga kirish uchun kamindan foydalanilishi bilan bogʻliq boʻlib, koʻplab Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan[18].

Rojdestvo tongi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ohio shtatining Worthington shahrida Santa Klaus sovgʻa solishi uchun uzun paypoqlar osilmoqda (1928-yil)

Vengriyada, 5-dekabr tunda, avliyo Nicholas (Mikulás) yoki Qish Ota (Télapó) kelib, oʻz sovgʻalarini qoldiradi. Bolalar ertasi kuni sovgʻalarini oladilar. Agar bolalar yil davomida yaxshi xulqli boʻlgan boʻlsalar, shirinliklar bilan toʻldirilgan xalta olishadi, aks holda esa oltin rangli daraxt tayoqchasini olishadi. Rojdestvo kechasi esa „Little Jesus“ (Kichik Iso) kelib, kattalarga ham, kichiklarga ham sovgʻalar beradi[19].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Santa Claus: History, Legend, & Facts“ (en). Encyclopedia Britannica. 2021-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 10-avgust.
  2. ↑ B. K. Swartz, Jr.; The Origin of American Christmas Myth and Customs (Wayback Machine saytida 30 April 2011 sanasida arxivlangan); Retrieved 22 December 2007
  3. ↑ Jeff Westover; The Legendary Role of Reindeer in Christmas (Wayback Machine saytida 3 August 2012 sanasida arxivlangan); Retrieved 22 December 2007
  4. ↑ „Father Christmas, green or red?“. BBC (2009-yil 4-dekabr).
  5. ↑ Guyoncourt, Sally. „The number of reindeer used by Santa Claus and their names“. The i Paper (2023-yil 16-dekabr).
  6. ↑ „A Visit from St. Nicholas | Christmas poem, Twas the Night Before Christmas, Authorship, & Facts | Britannica“ (en). www.britannica.com (2024-yil 7-dekabr).
  7. ↑ „Santa Claus: The real man behind the myth“. NBC News (2009-yil 22-dekabr). 2020-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 27-dekabr.
  8. ↑ „Santa Claus: The real man behind the myth“. NBC News (2009-yil 22-dekabr). 2020-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 27-dekabr.
  9. ↑ „Saint Nicholas ::: People“. Stnicholascenter.org. 2010-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-dekabr.
  10. ↑ „Saint Nicholas ::: Places“. Stnicholascenter.org. 2009-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-dekabr.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 William J. Federer (2002). „There Really Is a Santa Claus: The History of St. Nicholas & Christmas Holiday Traditions“ p. 39. Amerisearch, Inc., 2002
  12. ↑ 12,0 12,1 Jacqueline Simpson, Steve Roud (2000) „English Folklore“. Oxford University Press, 2000
  13. ↑ A childrenʼs party given in England on 26 December 1842 featured 'venerable effigies' of Father Christmas and the Old Year; '… Father Christmas with scarlet coat and cocked hat, stuck all over with presents for the guests… ' R. L. Brett, ed., Barclay Fox’s Journal, Bell and Hyman, London, 1979
  14. ↑ Davis, Derek H.. The Oxford Handbook of Church and State in the United States. Oxford University Press, 2010-11-18 — 334–-bet. ISBN 9780190208783. Qaraldi: 2017-yil 20-dekabr. 
  15. ↑ „Nibud Pers, persberichten“ (nl). NIBUD (2003). 2009-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Netherlands budget institute table showing money spent by households categorised into those that give gifts only on Sint (36%), only on Christmas day (21%), on both days (26%)
  16. ↑ „Sinterklaas Arrival—Amsterdam, the Netherlands“. St. Nicholas Center (2008). 2011-yil 17-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 9-sentyabr.
  17. ↑ swissinfo.ch. „Schmutzli: the Swiss Santa's sinister sidekick“ (en). SWI swissinfo.ch (2008-yil 5-dekabr). 2021-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 25-dekabr.
  18. ↑ Walsh, Joseph J.. Were They Wise Men Or Kings?: The Book of Christmas Questions. Westminster John Knox Press, 2001. ISBN 0-664-22312-5.
  19. ↑ Kürti, László (2020). ""DO YOU WANT TO BE KRAMPUS?" Santa Claus, globality and locality of Christmas tradition". Hungarian Studies Yearbook (Sciendo) 2 (1): 128, 134. doi:10.2478/hsy-2020-0010. ISSN 2668-7542. 

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Wikimedia Commonsda Santa Claus mavzusiga oid fayllar bor. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Santa_Klaus&oldid=5439694" dan olindi