Qirgʻiziston va Tojikiston chegarasi sahifasining manbasini koʻrish

[[Fayl:Tajikistan_Map_TI-map.gif|thumb|430x430px|Tojikistonning davlat chegaralari koʻrsatilgan xaritasi]]

[[Fayl:Kyrgyz-Tajik_border_area,_Internatsional.JPG|thumb| Qirgʻiz-tojik chegara punktining, Qirgʻizistonning [[Laylak tumani|Laylak tumanidan]] koʻrinishi.]]
'''Qirgʻiziston va Tojikiston chegarasi''' [[Qirgʻiziston]] va [[Tojikiston]] oʻrtasidagi [[Davlat chegarasi|xalqaro chegara]] hisoblanadi. Uzunligi {{Convert|984|km|mi}} va [[Oʻzbekiston]] va [[Xitoy]] bilan chegara nuqtasigacha davom etadi<ref>{{Citation |title=CIA World Factbook – Kyrgyzstan |date=23 September 2018 |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/kyrgyzstan/}}</ref>.

== Tavsifi ==
Chegara shimoldan [[Fargʻona vodiysi|Fargʻona vodiysidagi]] [[Oʻzbekiston]] bilan uchtomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi. Taxminan gʻarbga qarab choʻzilgan, Chorkoʻh dahasida tojiklarning oʻtkir choʻqqisi bor, u deyarli [[Qayroqqum suv ombori|Qayroqqum suv omboriga]] qadar choʻzilgan, biroq suv ombori va chegara oʻrtasida Tojikiston hududining ingichka chizigʻi joylashgan. Soʻngra [[Turkiston tizmasi|Turkiston tizmasiga]] yetib, sharqqa keskin burilib, Tojikistonning [[Lolazor (Jabbor Rasulov tumani)|Lolazor]] anklavi yaqinida janubga buriladi. Keyin chegara shu tizmaga, [[Olay tizmasi|Oloy]] va [[Orqa Olay tizmasi|Orqa Oloy tizmalariga]], sharqqa Xitoy bilan uchtomonlama chegara nuqtasigacha boradi.

=== Eksklavlar ===
Chegarada Qirgʻiziston hududida Tojikistonning ikkita eksklavi mavjud: [[Vorux]] va [[Lolazor (Jabbor Rasulov tumani)|Qayragʻoch]].

== Tarixi ==
[[Fayl:SovietCentralAsia1922.svg|right|thumb|300x300px| [[Oʻrta Osiyo|Sovet Markaziy Osiyosi]] 1922-yilda milliy chegaralanishdan oldin]]
 
Mintaqani milliy-hududiy chegaralash (MHCh) 1920-yildayoq taklif qilingan edi<ref>Bergne, Paul (2007) ''The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic'', IB Taurus & Co Ltd, pg. 40-1</ref><ref>Starr, S. Frederick (ed.) (2011) ''Ferghana Valley – the Heart of Central Asia'' Routledge, pg. 105</ref>. Oʻsha vaqtda Oʻrta Osiyo [[RSFSR]] tarkibidagi ikkita Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasidan iborat edi: 1918-yil aprelda tashkil etilgan va hozirgi Janubiy Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Tojikiston hududining katta qismini, shuningdek Turkmanistonni qamrab olgan hamda 1920-yil 26-vgustda tashkil etilgan va hozirgi Qozogʻistonning shimoliy qismiga toʻgʻri keladigan [[Qirgʻiziston ASSR]] (u vaqtda [[qozoqlar]] „qirgʻiz“, hozirgi [[qirgʻizlar]] esa qoraqirgʻiz – togʻda yashovchi qirgʻiz deb atalgan). Shuningdek, [[Buxoro amirligi]] va [[Xiva xonligi|Xiva xonligining]] ikkita alohida voris „respublikalari“ ham bor edi, ular 1920-yilda [[Qizil armiya]] tomonidan egallab olinishi natijasida [[Buxoro Xalq Sovet Respublikasi|Buxoro]] va [[Xorazm Xalq Sovet Respublikasi|Xorazm Xalq Sovet Respublikalariga]] aylantirilgan<ref>Bergne, Paul (2007) ''The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic'', IB Taurus & Co Ltd, pg. 39</ref>.

1924-yil 25-fevralda Sovet Ittifoqi Siyosiy byurosi va Markaziy Qoʻmitasi [[Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish]] siyosati davom ettirilishini eʼlon qildi<ref>Edgar, Adrienne Lynn (2004) ''Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan'', Princeton University Press, pg. 55</ref><ref>Bergne, Paul (2007) ''The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic'', IB Taurus & Co Ltd, pg. 42</ref>. Bu jarayonni Markaziy Osiyo byurosining maxsus qoʻmitasi nazorat qilishi, mintaqadagi asosiy millatlar (qozoqlar, turkmanlar va oʻzbeklar) har biri uchun uchta kichik qoʻmitadan iborat boʻlib, oʻsha paytda juda tez ish olib borishi kerak edi<ref>Edgar, Adrienne Lynn (2004) ''Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan'', Princeton University Press, pg. 54</ref><ref>Edgar, Adrienne Lynn (2004) ''Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan'', Princeton University Press, pgs. 52-3</ref><ref>Bergne, Paul (2007) ''The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic'', IB Taurus & Co Ltd, pg. 92</ref><ref>Starr, S. Frederick (ed.) (2011) ''Ferghana Valley – the Heart of Central Asia'' Routledge, pg. 106</ref><ref>Khalid, Adeeb (2015) ''Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR'', Cornell University Press, pg. 271-2</ref>. Dastlab Xorazm va Buxoro XSRni saqlab qolish rejalari bor edi, biroq oxir-oqibat 1924-yil aprelda kommunistik partiyalarning koʻpincha keskin qarshilik koʻrsatishi sababli ularni boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi (xususan, Xorazm kommunistlari oʻz XSRni yoʻq qilishni istamas edilar va oʻsha yilning iyul oyida oʻzlarining tarqatilishi uchun ovoz berish uchun kuchli qurollangan boʻlsa-da, yoʻq qilindi)<ref>Edgar, Adrienne Lynn (2004) ''Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan'', Princeton University Press, pgs. 56-8</ref>.
[[Fayl:Exklaven_von_Usbekistan,_Tadschikistan_und_Kirgisistan.png|thumb|300x300px| Tojikiston eksklavlari koʻrsatilgan xarita; Qayragʻoch eng chap tomonda kichikroq]]
Hozirgi koʻrinishdagi chegara 1929-yilda chizilgan<ref>Bergne, Paul (2007) ''The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic'', IB Taurus & Co Ltd, pg. 55</ref>. [[Qirgʻiz avtonom viloyati|Qoraqirgʻiz muxtor viloyati]] dastlab 1924-yil oktyabrda [[Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasi|Rossiya SSR]] tarkibida boʻlib, chegaralari hozirgi Qirgʻiziston chegaralariga toʻgʻri keldi. 1925-yil may oyida Qirgʻizi muxtor viloyati deb oʻzgartirildi, keyin 1926-yilda Qirgʻiziston ASSR (Qozogʻiston ASSRning birinchi nomi boʻlgan Qirgʻiziston ASSR bilan adashtirmaslik kerak), 1936-yilda [[Qirgʻiziston Sovet Sotsialistik Respublikasi|Qirgʻiziston SSRga]] aylandi<ref>Haugen, Arne (2003) ''The Establishment of National Republics in Central Asia'', Palgrave Macmillan, pg. 167</ref>.

Sovetlar etnik jihatdan bir xil respublikalar yaratishni maqsad qilgan; biroq koʻp hududlar (masalan, [[Fargʻona vodiysi|Fargʻona vodiysi]]) etnik jihatdan aralash edi va ular baʼzi xalqlarga „toʻgʻri“ etnik belgi qoʻyishda qiyinchiliklarga duch kelishdi<ref name="Bergne, Paul 2007 pg. 44-5">Bergne, Paul (2007) ''The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic'', IB Taurus & Co Ltd, pg. 44-5</ref><ref>Edgar, Adrienne Lynn (2004) ''Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan'', Princeton University Press, pg. 47</ref>. Shunga qaramay, mintaqaviy elita qatʼiy chegara qoʻyish tarafdori boʻlib, mutaxassislar bilimining yetishmasligi va mintaqa toʻgʻrisidagi aniq yoki dolzarb etnografik maʼlumotlarning kamligi tufayli ish yanada murakkablashdi<ref name="Bergne, Paul 2007 pg. 44-5" /><ref>Edgar, Adrienne Lynn (2004) ''Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan'', Princeton University Press, pg. 53</ref>. Bundan tashqari, MHCh iqtisodiy, geografik, qishloq xoʻjaligi va infratuzilma masalalari etnik kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlmagan (va baʼzan ulardan ustun turadigan) „yashovchan“ obyektlarni yaratishni maqsad qilgan<ref>Bergne, Paul (2007) ''The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic'', IB Taurus & Co Ltd, pg. 43-4</ref><ref>Starr, S. Frederick (ed.) (2011) ''Ferghana Valley – the Heart of Central Asia'' Routledge, pg. 112</ref>.

=== Xalqaro chegara ===

Ikki davlat oʻrtasidagi chegara 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, uning tarkibiga kiruvchi respublikalar mustaqillikka erishgach, xalqaro chegaraga aylandi. Mustaqillikdan keyingi davrda chegaralarni delimitatsiya qilish va nazorat qilish bogʻliq keskinliklar, ayniqsa, [[Oʻzbekiston islomiy harakati|Oʻzbekiston islomiy harakati]] (OʻIH) 1999/2000-yillarda Tojikiston hududidan Qirgʻizistonga bostirib kirganidan soʻng keskinliklar kuzatildi<ref>{{Citation |last=Trofimov, Dmitriy |title=Ethnic/Territorial and Border Problems in Central Asia |date=2002 |url=https://www.ca-c.org/journal/2002/journal_eng/cac-01/07.trofen.shtml |access-date=28 October 2018 |arxiv-sana=2019-06-04 |arxiv-url=https://web.archive.org/web/20190604042207/https://www.ca-c.org/journal/2002/journal_eng/cac-01/07.trofen.shtml |url-status=dead }}</ref><ref>{{Citation |last=International Crisis Group |title=CENTRAL ASIA – BORDER DISPUTES AND CONFLICT POTENTIAL |date=4 April 2002 |url=https://www.files.ethz.ch/isn/28346/033_central_asia_border_disputes.pdf |access-date=28 October 2018}}</ref>. Hozirda chegarani delimitatsiya qilish ishlari davom etmoqda<ref>{{Citation |last=Asia-Plus |title=Tajikistan, Kyrgyzstan expected to resume border talks in the second half of March |date=3 March 2018 |url=https://www.news.tj/en/news/tajikistan/politics/20180306/tajikistan-kyrgyzstan-expected-to-resume-border-talks-in-the-second-half-of-march |access-date=4 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181104211229/https://www.news.tj/en/news/tajikistan/politics/20180306/tajikistan-kyrgyzstan-expected-to-resume-border-talks-in-the-second-half-of-march |url-status=dead |archive-date=4 November 2018}}</ref><ref>{{Citation |last=EurAsia Daily |title=Kyrgyz president paying "courtesy visit" to Tajikistan. Is that all? |date=1 February 2018 |url=https://eadaily.com/en/news/2018/02/01/kyrgyz-president-paying-courtesy-visit-to-tajikistan-is-that-all |access-date=4 November 2018}}</ref>.

Bu keskinlik, birinchi navbatda, har bir davlat hududidagi resurslardan foydalanish, ayniqsa [[suv]] bilan bogʻliq boʻlgan mojarolarga olib keldi<ref name=":0">{{Cite journal|last=Kurmanalieva|first1=Gulzana|date=2018|title=Kyrgyzstan and Tajikistan: Endless Border Conflicts|url=https://www.cairn-int.info/journal-l-europe-en-formation-2018-1-page-121.htm|journal=L'Europe en Formation|volume=385|issue=1|pages=121–130|doi=10.3917/eufor.385.0121}}</ref>. 2004-yildayoq Qirgʻiziston va Tojikiston oʻrtasidagi chegaradagi toʻqnashuvlar mahalliy OAVlarda yoritila boshlandi<ref>{{Veb manbasi |sana=9 March 2004 |sarlavha="Абрикосовая" война на кыргызо-таджикской границе |url=https://kg.akipress.org/news:10955 |qaralgan sana= |ish=[[AKIpress News Agency]] |til=ru}}</ref>, 2004-yildan 2015-yilgacha boʻlgan davrda 70 dan ortiq chegara bilan bogʻliq voqealar qayd etilgan<ref name=":0" />. Keyinchalik bu mojaro [[Qirgʻiz-tojik chegarasidagi mojaro (2021)|2021-yilning aprel-may]] oylarida uch kunlik jangga aylanib, 55 kishining hayotiga zomin boʻldi va 33-58 mingdan ortiq qirgʻizistonlik tinch aholini [[Botken (viloyat)|Botken viloyatidan]] evakuatsiya qilinishiga olib keldi<ref name="report">{{Yangiliklar manbasi |date=2 May 2021 |title=Kyrgyzstan-Tajikistan: Images of destruction after border clashes |work=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-56963998?piano-modal |access-date=2 May 2021}}</ref><ref name="trend">{{Veb manbasi |sana=2 May 2021 |sarlavha=33,388 Kyrgyzstanis evacuated from conflict zone in Batken |url=https://en.trend.az/casia/kyrgyzstan/3418071.html |ish=Trend.Az}}</ref><ref name=":1">{{Veb manbasi |muallif=Sultanalieva |ism=Syinat |sana=21 September 2022 |sarlavha=Kyrgyzstan-Tajikistan border clashes prove deadly for civilians |url=https://www.hrw.org/news/2022/09/21/kyrgyzstan-tajikistan-border-clashes-prove-deadly-civilians |ish=[[Human Rights Watch]]}}</ref>. Qirgʻiziston va Tojikiston oʻrtasidagi toʻqnashuvlar [[Qirg‘iz-tojik chegarasidagi mojaro (2022)|2022-yil davomida]] tez-tez uchrab turdi<ref>{{Veb manbasi |sana=28 January 2022 |sarlavha=Two civilians killed as guards clash at Kyrgyz-Tajik border |url=https://www.aljazeera.com/news/2022/1/28/guards-clash-again-on-kyrgyz-tajik-border-ceasefire-falters |ish=Al Jazeera}}</ref><ref>{{Veb manbasi |sana=10 March 2022 |sarlavha=Kyrgyzstan, Tajikistan Hold New Talks After Shooting At Border Leaves One Dead |url=https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-tajikistan-border-shooting/31746784.html |ish=Radio Free Europe / Radio Liberty}}</ref><ref>{{Veb manbasi |sana=4 June 2022 |sarlavha=Tajikistan accuses Kyrgyzstan of provoking latest border clash |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/tajikistan-accuses-kyrgyzstan-provoking-latest-border-clash-2022-06-04/ |ish=Reuters}}</ref>. 14–20-sentyabr kunlari qarama-qarshilik bilan avj pallasiga chiqdi, natijada 137 000 qirgʻiz fuqarosi chegara hududini tashlab ketishga majbur boʻldi<ref name=":1" />.

== Chegara oʻtish nuqtalari ==

* [[Botken (shahar)|Botken]] (KGZ) – [[Isfara]] (TJK) (avtomobil yoʻli)<ref name="auto1">{{Citation |title=Caravanistan – Kyrgyzstan border crossings |url=http://caravanistan.com:80/border-crossings/kyrgyzstan |access-date=23 September 2018}}</ref>
* [[Qulundu (Laylak tumani)|Qulundu]] (KGZ) – Ovchi qal’a (TJK) (avtomobil yoʻli)<ref name="auto1" />
* Madaniyat (KGZ) – Madaniyat (TJK) (avtomobil yoʻli)<ref name="auto1" />
* [[Qaramiq (Choʻn Oloy tumani)|Qaramiq]] (KGZ) – Darutqoʻrgʻon (TJK) (avtomobil yoʻli)<ref name="auto1" />
* [[Qizilart]] (KGZ) – Qizilart (TJK) (avtomobil yoʻli)<ref name="auto1" />

== Chegara yaqinidagi aholi punktlari ==
{{Col-begin}}
{{Col-2}}

=== Qirgʻiziston ===

* [[Botken (shahar)|Botken]]
* [[Samarqandiq]]
* [[Sentralnoye (Laylak tumani)|Sentralnoye]]
* [[Qulundu (Laylak tumani)|Qulundu]]
* [[Sulukta]]
* [[Samat (Laylak tumani)|Samat]]
* [[Oqsuv (Laylak tumani)|Oqsuv]]
* [[Koʻktosh (Laylak tumani)|Koʻktosh]]
* [[Qora-Teyit (Choʻn Oloy tumani)|Qora-Teyit]]
* [[Qaramiq (Choʻn Oloy tumani)|Qaramiq]]
{{Col-2}}

=== Tojikiston ===

* [[Lakkon]]
* Kulkent
* Navgilam
* [[Isfara]]
* [[Surh]]
* [[Chorkoʻh (Isfara tumani)|Chorkoʻh]]
* [[Shoʻrob]]
* [[Xistevarz]]
* Gʻofurov
* [[Mehrobod (shahar)|Mehrobod]]
* Mujum
* [[Daxkat]]
* Rosrovut
{{Col-end}}

== Tarix xaritalar ==
Qirgʻiz SSR–Tojik SSR chegarasining ingliz tilidagi tarixiy xaritalari, 20-asr oʻrtalari va oxiri:<gallery mode="packed" heights="160">
Fayl:Txu-oclc-6654394-nk-42-3rd-ed.jpg
Fayl:Txu-oclc-6654394-nj-42-4th-ed.jpg
Fayl:Txu-oclc-6654394-nj-43-5th-ed.jpg
</gallery>

== Yana qarang ==

* [[Qirgʻiziston — Tojikiston munosabatlari]]

== Manbalar ==
{{Manbalar}}{{Qirgʻiziston chegaralari}}{{Tojikiston chegaralari}}
[[Turkum:Xalqaro chegaralar]]
[[Turkum:Tojikiston chegaralari]]
[[Turkum:Sovet Ittifoqining xalqaro chegaralari]]
[[Turkum:Qirgʻiziston — Tojikiston munosabatlari]]
[[Turkum:Qirgʻiziston va Tojikiston chegarasi]]
[[Turkum:Qirgʻiziston chegaralari]]