Panama tarixi

Panama tarixi — Panama mintaqasi Istmusining Yevropa mustamlakasigacha boʻlgan uzoq tarixini, Kolumbiyagacha boʻlgan madaniyatlardan Ispaniya mustamlakachilik davrigacha va zamonaviy Panama mamlakati sifatida mustaqillikka erishganini oʻz ichiga oladi.

Amerika qitʼasidagi birinchi doimiy Yevropa turar-joyi Santa Maria la Antigua del Darien 1510-yilda tashkil etilgan. Vasko Nunes de Balboa va Martin Fernandes de Ensiso Atlantika okeanidagi Tarena daryosining ogʻzi yaqinidagi hudud haqida kelishib oldilar. Bu 1519-yilda tashlab ketilgan va aholi punkti Tinch okeani sohilidagi birinchi Yevropa aholi punkti boʻlgan Nuestra Senora de la Asunción de Panamaga (hozirgi Panama shahri) koʻchib oʻtgan.

1852-yilda istmus jinoiy ishlar boʻyicha hakamlar hay’ati tomonidan sudlovni qabul qildi va bekor qilinganidan 30 yil oʻtgach, nihoyat qullikka chek qoʻyishni eʼlon qiladi va amalga oshiradi.

Panamaning Tinch okeani (pastki) va Karib dengizi (yuqori) orasidagi joylashuvi.

Kolumbiyagacha boʻlgan tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Panamada topilgan eng qadimgi artefaktlar orasida paleo-hindlarning raketa nuqtalari mavjud. Keyinchalik Panamaning markaziy qismida Amerika qitʼasidagi eng qadimgi kulolchilik, masalan, miloddan avvalgi 2500—1700-yillarga oid Monagrillo madaniyatlari joylashgan. Ular Monagrillo arxeologik yodgorligidagi diqqatga sazovor dafnlar (milodiy 500-900 yillarga tegishli) va Gran Kokle uslubidagi polixrom idishlar orqali yaxshi maʼlum boʻlgan muhim populyatsiyalarga aylandi. Barrillar (Chiriki) maydonidagi monumental monolit haykallar qadimgi istmiya madaniyatining yana bir muhim dalilidir.

Santa Mariya la Antigua del Darien[tahrir | manbasini tahrirlash]

1510-yil sentabrda Amerika qitʼasida birinchi doimiy Yevropa aholi punkti — Santa Maria la Antigua del Darienga asos solingan. Vasko Nunyes de Balboa va Martin Fernandes de Enciso zamonaviy Kolumbiyada, Atlantika okeanidagi Tarena daryosining ogʻzi yaqinidagi sayt haqida kelishib oldilar. Balboa manevr qildi va materikda oʻtkazilgan birinchi rasmiy cabildo abierto yaʼni maʼnoni shahar kengashida mer etib tayinlandi. 1513-yil 28-avgustda Santa Maria de La Antigua del Darien missiyasi Fray Juan de Kevedo bilan kontinental Amerikadagi birinchi katolik episkopi sifatida oʻrnatildi^[1].

Balboa ekspeditsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1513-yil 25-sentabrda Balboa ekspeditsiyasi tub aholining Panama isthmusining janubi-gʻarbiy tomonida boshqa okean boʻylab boshqa qirgʻoqqa ega ekanligi haqidagi daʼvolarini tasdiqladi. Balboa Tinch okeanini koʻrgan birinchi yevropalik boʻlib, uni Janubiy dengiz deb atagan^[2].

Panama Qirollik Audiencia[tahrir | manbasini tahrirlash]

1538-yilda Audiencia Real de Panama, Panama Qirollik Audiencia tashkil etildi, dastlab Nikaraguadan Keyp Horngacha yurisdiktsiyaga ega. Audiencia Real (qirollik auditoriyasi) apellyatsiya sudi sifatida faoliyat yurituvchi sud okrugi edi. Har bir auditoriyada oidorlar (tinglovchi, sudya) bor edi.

Panama va Kolumbiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Simon Bolivar Panamani oʻzining Gran Kolumbiya loyihasiga qoʻshishga ikkilangan edi, chunki u Panamaning geografik toʻsiqlari va noyob fazilatlari va uning tarix davomida va ispan vasiyligi ostida savdodagi muhim rolidan xabardor edi. Shuningdek, u Venesuela, Yangi Granada va Ekvador mustaqilligidagi hal qiluvchi harbiy omildan farqli oʻlaroq, Panama mustaqilligida hech qanday rol oʻynamagan. Shunday qilib, Bolivar Panama tarixiy va madaniy jihatdan Janubiy Amerika bilan bogʻlanganligini bilsa-da, u mintaqa Markaziy Amerika geografiyasining bir qismi ekanligini ham bilardi. Bu fikr uning baʼzi mashhur hujjatlari va iqtiboslarida yaqqol koʻrinadi, masalan, „Yamayka Karta“ aniq koʻrsatilgan (1815-yilda):

Panamadan Gvatemalagacha boʻlgan Isthmian davlatlari, ehtimol, birlashma tuzadilar. Ikki buyuk okean orasidagi bu ajoyib mavqe vaqt oʻtishi bilan koinotning mulkiga aylanishi mumkin edi. Uning kanallari dunyoning masofalarini qisqartiradi: Yevropa, Amerika va Osiyo oʻrtasidagi savdo aloqalarini toraytiradi va shunday baxtli mintaqaga dunyoning toʻrt qismining oʻlponlarini olib keling. Balki bir kun kelib faqat oʻsha yerda dunyo poytaxti oʻrnatilishi mumkin! Yangi Granada Venesuelaga qoʻshiladi, agar ular yangi respublika tuzish uchun yigʻilishsa, ularning poytaxti Marakaibo boʻladi. Bu buyuk xalq bizning yarim sharimiz yaratuvchisining adolati va minnatdorchiligi uchun Kolumbiya deb nomlanadi.

AQShning ishtiroki[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shartnomaga koʻra, AQSh Panama orqali kanal qurishga uringan fransuz kompaniyasi aktsiyadorlariga 40 000 000 dollar toʻlashi kerak edi^[3]. Kolumbiyaning shartnomani rad etishi bu fransuz investorlarini hamma narsani yoʻqotish istiqboliga duch keldi. Shu nuqtada fransuz kompaniyasining bosh lobbisi (va asosiy aktsiyadori) Filipp Bunau-Varilla harakatga kirishdi. Roosevelt maʼmuriyati uning tashabbusini qoʻllab-quvvatlashiga ishonchi komil boʻlib, u Panama Mustaqillik harakati rahbari Manuel Amador bilan New-Yorkdagi Waldorf-Astoria mehmonxonasida uchrashdi va u yangilangan Panama qoʻzgʻolonini moliyalashtirish uchun unga 100 000 dollar chek yozdi. Buning evaziga Bunau-Varilla Panamaning Washingtondagi vakiliga aylanadi^[4]^[5].

Harbiy toʻntarishlar va koalitsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jimmi Karter va Omar Torrijos Torrijos–Karter shartnomalari imzolanganidan keyin bir necha lahzalarda qo'l silkitadilar.	[[:File:\|]] [[File:\|220px\|noicon\|alt=]] Panama kanali shartnomasini imzolash to'g'risida bayonot faqat audio versiyasi
Faylga murojaat etishda muammo bormi? Qarang: Media.

1903-yildan 1968-yilgacha Panama tijoratga yoʻnaltirilgan oligarxiya hukmronlik qilgan respublika edi. 1950-yillarda Panama harbiylari oligarxiyaning siyosiy gegemonligiga qarshi kurasha boshladi. 1964-yil 9-yanvardagi shahidlar kunidagi tartibsizliklar mamlakat va AQSh hukumati oʻrtasida kanal zonasini uzoq muddat bosib olgani munosabati bilan keskinlikni kuchaytirdi. Yigirma nafar isyonchi halok boʻldi, yana 500 panamalik yaralandi. AQSh 4 askari ham halok boʻldi^[6].

Manuel Noriega rejimi (1983—1989-yillar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh bosqinchiligi (1989-yil)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1989-yil kuziga kelib, rejim hokimiyatga zoʻrgʻa yopishib oldi. 20-dekabr kuni AQSh qoʻshinlari Panamaga bostirib kirishdi. Just Cause Operation kod nomi ostida ular oʻz maqsadlariga erishdilar va 27-dekabrda chekinishni boshladilar. Bir necha oʻn yillar oldin imzolangan shartnoma tufayli AQSh 1-yanvar kuni Panamaga kanal nazoratini qaytarishga majbur edi. Endara bosqin kuni AQSh harbiy bazasida prezident sifatida qasamyod qildi. Noryega 2017-yil 29-may kuni oʻlimidan oldin giyohvand moddalar savdosi uchun 40 yillik qamoq jazosini oʻtagan.

Qoʻshma Shtatlar tinch aholi qurbonlari sonini 202 kishi deb hisoblasa, BMT 500 nafar tinch aholini, Americas Watch esa 300 nafar tinch aholi halok boʻlganini aytdi^[7].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Panama davlat rahbarlari roʻyxati
Panama siyosati
Panama qirollik gubernatorlari roʻyxati
Ispaniyaning Amerikani mustamlaka qilishi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Andagoya, Pascual de. Narrative of the Proceedings of Pedrarias Davila. The Hakluyt Society. 21-iyun 2019-yilda qaraldi.
↑ „Vasco Núñez de Balboa“.
↑ Musicant, I, The Banana Wars, 1990, New York: Macmillan Publishing Co., ISBN 0025882104
↑ Yu, Carlos. The big ditch : how America took, built, ran, and ultimately gave away the Panama Canal. Princeton University Press, 1-yanvar 2011-yil. ISBN 9780691147383. OCLC 804699172.
↑ „Special to The New York Times. November 5, 1903, Thursday Page 1, 2557 words“.
↑ Harding, Robert C.. The history of Panama. Greenwood Press, 1-yanvar 2006-yil. ISBN 978-0313333224. OCLC 62896522.
↑ Rohter, Larry. „Panama and U.S. Strive To Settle on Death Toll“. The New York Times (1-aprel 1990-yil). Qaraldi: 24-dekabr 2017-yil.

[Andagoya-1] Andagoya, Pascual de. Narrative of the Proceedings of Pedrarias Davila. The Hakluyt Society. 21-iyun 2019-yilda qaraldi.

[2] „Vasco Núñez de Balboa“.

[Musicant-3] Musicant, I, The Banana Wars, 1990, New York: Macmillan Publishing Co., ISBN 0025882104

[:0-4] Yu, Carlos. The big ditch : how America took, built, ran, and ultimately gave away the Panama Canal. Princeton University Press, 1-yanvar 2011-yil. ISBN 9780691147383. OCLC 804699172.

[5] „Special to The New York Times. November 5, 1903, Thursday Page 1, 2557 words“.

[6] Harding, Robert C.. The history of Panama. Greenwood Press, 1-yanvar 2006-yil. ISBN 978-0313333224. OCLC 62896522.

[strivetosettle-7] Rohter, Larry. „Panama and U.S. Strive To Settle on Death Toll“. The New York Times (1-aprel 1990-yil). Qaraldi: 24-dekabr 2017-yil.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]