Muhammad Shayboniy sahifasining manbasini koʻrish

{{Davlat arbobi bilgiqutisi
| ismi = Muhammad Shayboniy
| asl ismi = Muhammad Shayboniy
| tasvir = Muhammad Shaybani.jpg
| uzunlik = 
| izoh = Muhammad Shayboniyning portreti<br>''[[Kamoliddin Behzod]]''
| tartib = 
| lavozim = 1-[[Buxoro xoni]]
| ismi ostida =
| boshlanish davri = 1500-yil
| tugash davri = 2-dekabr 1510-yil
| oʻtmishdoshi = Yoʻq
| vorisi = [[Suyunchxoʻjaxon]]
| tugʻilgan paytidagi ismi = Abulfath Muhammad Shayboniy
| tugʻilgan sanasi = 1451-yil
| tugʻilgan joyi = [[Oʻzbek xonligi]] ([[Dashti qipchoq]])
| vafot sanasi = 2-dekabr 1510-yil
| vafot joyi = [[Marv]] yaqinidagi Mahmudobod qishlogʻi ([[Xuroson]])
| vafot sababi = [[Marv jangi]]
| fuqaroligi = [[Oʻzbek xonligi]] → [[Buxoro xonligi]]
| turmush_oʻrtogʻi = [[Xonzoda begim]]<br>[[Mehr Nigor xonim]]
| bolalari = [[Muhammad Temur sulton]]<br>[[Xurramshoh sulton]]<br>Suyunch Muhammad sulton<br>Shohrubonu
| ota-onasi = {{plainlist|
* Shohbudogʻ sulton
* Oq Qoʻzi biyim
}}
| taʼlim = [[Buxoro madrasalari]]
}}

'''Muhammad Shayboniy (Shayboniyxon)''' ([[1451-yil]], [[Oʻzbek xonligi]] — [[1510-yil]] [[12-dekabr]], [[Marv]]) — davlat arbobi, sarkarda va oʻzbek shoiri. ''Hazrati imom uz-Zamon xalifat ur-Rahmon'' (zamona imomi va xalifasi) unvoniga erishgan. Movarounnahrda Shayboniylar hukmronligini oʻrnatgan.
== Ismi ==
Uning haqiqiy ismi [[Vasiliy Bartold|V. V. Bartold]]<nowiki/>ning fikriga koʻra — Shohbaxt Muhammad{{sfn|ЭСБЕ:Шейбани|1903|p=371-373}}, boshqa: R. G. Mukminova, V. P. Yudin va Edvard Allworth kabi tadqiqotchilar fikrlariga koʻra esa<ref name=autogenerated7>Allworth E., The modern Uzbeks. from the fourteenth century to the present. Stanford: Hoover institution press, 1990. p. 47</ref><ref name=autogenerated8>Материалы по истории казахских ханств XV—XVIII веков. (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата: Наука. 1969. С. 390</ref><ref>Р. Г. Мукминова, К истории аграрных отношений в Узбекистане XVI в. По материалам «Вакф-наме». Ташкент: Наука. 1966. С. 227</ref> — Abulfath Muhammad Shayboniyxon boʻlgan. Shayboniy — sheʼriy taxallusidir{{sfn|ЭСБЕ:Шейбани|1903|p=371-373}}. По данным современника Шейбани-хана — Мулла Шади, и востоковедов: В. П. Юдина, Р. Г. Мукминовой Шейбани-хан также носил поэтическое прозвище — Шахбахт (королевское счастье)<ref name=autogenerated7 /><ref>Материалы по истории казахских ханств XV—XVIII веков. (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата: Наука. 1969. С. 54</ref>. Shayboniyxonning zamondoshi — Mulla Shodiy va sharqshunos olimlar: V. P. Yudin, R. G. Mukminovalarning yozishicha, Shohbaxt (shoh baxti) ham Shayboniyxonning sheʼriy taxallusi bo‘lgan. [[Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi]]da yozilishicha, Shaxbaxt taxallusi unga Abulxayrxon tomonidan berilgan. U asos solgan sulola tarixda [[Shayboniylar]] nomi bilan tanilgan, ammo bu sulola vakillaridan hech biri Muhammad Shayboniy avlodi bo‘lmagan{{sfn|Биографический словарь:Шейбани (Шах-Бахт Мухаммед)|2000}}.
== Tarjimai holi ==
Oʻzbek ulusi hukmdori Abulxayrxonning (1428—1468) oʻn bir oʻgʻli boʻlib, ulardan biri Shayboniyxonning otasi Shohbudogʻ boʻlgan. Shayboniyxonning onasining ismi Oq Qoʻzi biyim boʻlgan<ref name=autogenerated4>{{Cite web |url=http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Binai/frametext.htm |title=КАМАЛ-АД-ДИН АЛИ БИНАИ->ШАЙБАНИ-НАМЕ->ТЕКСТ<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2011-09-01 |archive-date=2012-04-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120430175208/http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Binai/frametext.htm |deadlink=no }}</ref>.

Tarixchi [[Kamoliddin Binoiy]]ning yozishicha, Shohbudog‘ sulton to‘ng‘ich o‘g‘liga Sulton Muhammad Shayboniy ismini qo‘ygan, taxallusi esa „Shohbaxt“ boʻlgan<ref>Материалы по истории казахских ханств XV—XVIII веков. (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата: Наука. 1969. С. 97</ref>.

Manbalarga ko‘ra, Shayboniyxonning nasabnomasi quyidagicha: Chingizxon oʻgʻli Joʻchixon, Joʻchixon oʻgʻli Shaybon, Shaybon oʻgʻli Baniyol Bahodur, Baniyol Bahodur oʻgʻli Yis Buka, Yis Buka oʻgʻli Jochi Bukaxon, Jochi Bukaxon oʻgʻli Shohibekxon, Shohibekxon oʻgʻli Abduloʻg‘lon, Abduloʻg‘lon oʻgʻli Mingtemurxon, Mingtemurxon oʻgʻli Fuladxon, Fuladxon oʻgʻli Ibrohimo‘g‘lon, Ibrohimo‘g‘lon oʻgʻli Davlatshayx o‘g‘lon, Davlatshayxo‘g‘lon oʻgʻli Abulxayrxon, Abulxayrxon oʻgʻli Shohbudogʻxon, Shohbudogʻxon oʻgʻli Abulfath Muhammad Shayboniyxon boʻlgan<ref name=autogenerated8 />.

Qizig‘i shundaki, „[[Tavorixi guzida|Tavorixi Guzidayi Nusratnoma]]“ da Shayboniyxon Mingtemur bobosining xotini Ismoil Somoniy avlodidan bo‘lgan Jandibekning qizi ekanligi qayd etilgan<ref>Материалы по истории казахских ханств XV—XVIII веков. (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата, 1969. С. 35</ref>.

Shayboniyxonning otasi Shohbudog‘xon o‘qimishli odam bo‘lib, uning buyrug‘i bilan [[fors tili]]dagi asarlarni turkiy tilga tarjima qildirgan<ref>История Казахстана в персидских источниках. Т.5. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. С. 376</ref>.
==Hokimiyatga kelishi==
Muhammad Shayboniy [[Oʻzbek xonligi]] hukmdori [[Abulxayrxon]]ning nabirasi, Shohbudogʻ sultonning oʻgʻli. Abulxayrxon unga ''Shohbaxt'' deb laqab qoʻygan. Otasining erta vafotidan soʻng, bobosining qaramogʻida qolgan. Ukasi [[Sulton Muhammad]] bilan birga Boyshayx otaligʻida voyaga yetgan. Muhammad Shayboniy 1480-yillarda Abulxayrxon vafotidan soʻng [[Dashti Qipchoq]]ning asosiy hududida oʻz hukmronligini oʻrnatmoqchi boʻlgan. U 1490-yillardan oʻzaro kurashlar va ichki nizolar tufayli tobora zaiflashib borayotgan [[Temuriylar]] hududi boʻlgan Movarounnahrda ham oʻz hukmronligini oʻrnatish uchun harakat boshlagan. XV asr oxiri — XVI asr boshlarida Movarounnahrga qilgan yurishlari natijasida hokimiyat boshqaruvi uning qoʻliga oʻtgan. Muhammad Shayboniy [[Turkiston]]ning [[Sigʻnoq]], [[Sabron]], [[Yassi]] shaharlarini ham oʻz qoʻl ostiga kiritgan. 1504-yil [[Hisor]], [[Qunduz]], [[Badaxshon]], [[Balx]], 1505-yilda [[Xorazm]], 1507-yilda [[Hirot]] ham Muhammad Shayboniy qoʻl ostiga oʻtgan. Keyinroq Eronning [[Mashhad]] va [[Tus]] shaharlarini ham egallagan.
[[Fayl:Sheybanid S3.jpg|thumb|left| Shayboniyxon tomonidan Buxoroda zarb qilingan tanga, 1510-yil]]

== Vafoti ==
[[Fayl:Sheybanitomb.jpg|thumb|Shayboniyxon qabrtoshi, 1510-yil, Sankt Peterburg, Ermitaj]]
1510-yilda [[Marv]] yaqinidagi Mahmudobod qishlogʻida [[Safaviylar]] shohi [[Ismoil I Safaviy]]ning 70 ming kishilik askari bilan Muhammad Shayboniy qoʻshini oʻrtasidagi jangda uning qoʻshinlari magʻlubiyatga uchragan va xonning oʻzi ham halok boʻlgan. Uning boshsiz tanasi [[Samarqand]]dagi Baland sufaga dafn qilingan. Baland sufa Registon maydonida [[Tillakori madrasasi|Tillakori]] va [[Sherdor madrasasi|Sherdor madrasalari]] oʻrtasidagi burchakda joylashgan boʻlib, bu yerga keyinchalik boshqa Shayboniylar ham dafn etilgan. Keyinchalik [[Shayboniylar daxmasi]] deb nomlangan.
==Shayboniyxon unvonlari va uning diniy siyosati==
Shayboniyxon chiqargan [[tanga]]larda u olgan unvonlar: „Eng buyuk sulton, rahmdil [Allohning] podshohi, din himoyachisi“; „Oʻz davrining imomi, rahmdil [Allohning] hokimi Abulfath“. Yozuvlar har-xil boʻlib, ikkinchisida ancha aniqroq, teokratik fikr ifodalangan va sarlavhada Shayboniyxon oʻz davrining [[imom]]i“ ekanligi taʼkidlangan<ref>Давидович Е. А. Денежная реформа 913/1507-914/1509. Мухаммед-Шейбани-Хана (опит комплексного источникаведения)// "Восточное историческое источниковедение и специальные исторические дисциплины", М., 1989</ref>.

Shayboniyxon eroniylar va turkiylarni milliy asosda ajratmagan, balki paygʻambarning „hamma musulmonlar birodardir“ degan hadislariga amal qilgan<ref>А. А. СЕМЁНОВ К ВОПРОСАМ О ПРОИСХОЖДЕНИИ И СОСТАВЕ УЗБЕКОВ ШЕБАНИ-ХАНА // МАТЕРИАЛЫ ПО ИСТОРИИ ТАДЖИКОВ И УЗБЕКОВ СРЕДНЕЙ АЗИИ ВИПУСК И С., 1954, с.70</ref>.

Nufuzli diniy arboblardan biri, asli [[yaman]]lik amir Sayyid Shamsiddin Abdulloh al-Arabiy al-Yamaniy al-Hadramautiy (Mir-i Arab nomi bilan mashhur) Shayboniyxonning homiyligidan panoh topgan, devon majlislarida doimiy ishtirok etgan va uning yurishlarida xonga hamrohlik qilgan<ref>Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Миксман-наме-йи Бухара ("Записки букарского гостя"). Перевод Р. П. Джалиловой. М.: Наука, 1976. С. 78-79.</ref>.

== Ijodi ==
Muhammad Shayboniy 1501-1507-yillarda [[Turkiston]]da markazlashgan davlat qurdi. U saroy adabiyotining mavqeini yaxshilashga uringan. Uning oʻzi [[oʻzbek tili]]da [[gʻazal]], [[ruboiy]]lar ham bitgan. Uning ana shu gʻazal, ruboiylaridan ayrimlari va „[[Baxrul xudo]]“ nomli [[doston]]i, oʻgʻli [[Muhammad Temur sulton]]ga atab yozgan pand-nasihatlardan iborat kitobi (yagona nusxasi [[Turkiya]]da saqlanadi) bizgacha yetib kelgan. Undan koʻchirilgan nusxa [[Oʻzbekiston milliy universiteti]] Oʻzbek mumtoz adabiyoti kafedrasining qoʻlyozmalar jamgʻarmasida mavjud. Muhammad Shayboniy haqida ''[[Tarixi guzida]]'', [[Binoiy]]ning ''[[Shayboniynoma (Kamoliddin Binoiy)|Shayboniynoma]]'', [[Hasanxoja Nisoriy]]ning ''[[Muzakkiri ahbob]]'', [[Muhammad Solih]]ning ''[[Shayboniynoma (Muhammad Solih)|Shayboniynoma]]'' va Boburning ''[[Boburnoma]]'' asarlarida maʼlumotlar bor.

Hukmdor shoirning ijodi yuzasidan xorijiy olimlar F. Koʻprulu, Y. Ekman, O. Akbiyik, Y. Qorasovning tadqiqotlari maʼlum. Oʻzbek olimlari E. Axmadxoʻjaev va I. Bekjon uning ''[[Bahrul-hudo]]'' nomli qasidasini topishdi.

== Adabiyotlar ==
* Istoriya Uzbekistana, T.3. Tashkent, 1993.
* Bartold V. V., Sochineniya, T2 (chast 2), M., 1964.
* Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. — T.: Oʻqituvchi, 1994;
* ERASLAN Kemal (1991), Şibânî Han’ın ʹBahru’l-Hüdâʹ Adlı Eseri. Türk Kültürü Araştırmaları Muharrem Ergin’e Armağan, Yıl: XXVIII/1-2, s.103-177
* KARASOY, Yakup (1998), Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
* Malikov A.M., Torlanbayeva K.U. Nekotoryye osobennosti kul'turnoy identichnosti Sheybani-khana i monumental'noye stroitel'stvo v Samarkande v nachale XVI veka // Zolotoordynskoye obozreniye. 2022. T. 10, № 2. S. 391–413. 
* Mukminova R. G., K istorii agrarnykh otnosheniy v Uzbekistane XVI v. Po materialam «Vakf-name». Tashkent. Nauka. 1966 
* Norik B.V. Rol' shibanidskikh pravitely v literaturnoy zhizni Maverannakhra XVI v. // Rakhmat-name: Sb. statey k 70-letiyu R. R. Rakhimova. SPb.: MAE RAN, 2008. S. 226–267. 
* Semyonov A. A. K voprosu o proiskhozhdenii i sostave uzbekov Sheybani-khana // Trudy akademii nauk Tadzhikskoy SSR. Tom XII. 1953. — C.3-37 
* Semyonov A. A. Sheybani-khan i zavoyevaniye im imperii Timuridov //Materialy po istorii tadzhikov i uzbekov Sredney Azii. Trudy AN Tad SSR, XII, vyp. I.- Stalinabad, 1954.
* Fitrat A.. XVI asrdan soʻngra oʻzbek adabiyotiga umumiy bir qarash. Kitobda: Tanlangan asarlar. 2-jild. — T.: Maʼnaviyat, 2000.
* A.Ibrohimov. Bizkim, oʻzbeklar… -T.: Sharq, 1999. B.29-46.

== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{OʻzME}}

[[Turkum:Oʻzbekiston tarixi]]
[[Turkum:Buxoro xonligi hukmdorlari]]
[[Turkum:Shayboniylar]]
[[Turkum:Oʻzbekistonlik shoirlar]]
[[Turkum:1451-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:1510-yilda vafot etganlar]]
[[Turkum:Madrasa asoschilari]]
[[Turkum:Madrasada dafn etilganlar]]
[[Turkum:Buxoro madrasalarida tahsil olganlar]]