Moddaning agregat holatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Brom suyuq va gaz holatida, qattiq holatda akril ichiga o'ralgan.
Geliy plazma holatida to'q sariq rangda porlaydi.

Moddaning agregat holati moddiyat mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan aniq shakllardan biridir. Kundalik hayotda moddalarning to'rtta agregat holatini kuzatish mumkin: qattiq, suyuq, gaz va plazma. Ma'lumki, suyuq kristall kabi ko'plab oraliq holatlar mavjud va ba'zi holatlar faqat ekstremal sharoitlarda mavjud bo'ladi, masalan, Bose-Eynshteyn kondensatlari (qattiq sovuqda), neytron-degenerativ materiya (o'ta zichlikda) va kvark-glyuon plazmasi (juda yuqori energiyada). Moddaning barcha ekzotik holatlarining to'liq ro'yxati uchun moddaning agregat holatlari ro'yxatiga qarang.

Tarixiy jihatdan, farqlanish xususiyatlardagi sifat farqlari asosida amalga oshiriladi. Qattiq holatda modda o'zgarmas hajmni (harorat yoki havo bosimining o'zgarmasligini nazarda tutgan holda) va shaklni saqlab turadi, tarkibiy zarrachalar (atomlar, molekulalar yoki ionlar) bir-biriga yaqin va o'z o'rniga joylashgan bo’ladi. Suyuq holatda bo'lgan modda o'zgarmas hajmni saqlaydi (harorat yoki havo bosimining o'zgarmasligini hisobga olsak), lekin u idishga mos keladigan o'zgaruvchan shaklga ega. Uning zarralari hali ham bir-biriga yaqin, lekin erkin harakatlanadi. Gaz holatidagi modda ham o'zgaruvchan hajmga, ham shaklga ega bo'lib, ikkalasini ham o'z idishiga moslashtiradi. Gazlarning zarralari bir-biriga yaqin bo’lmaydi va doimiy harakatda bo’lganligi uchun doimiy joylashuvga ega emas. Neytral atomlardan tashkil topgan plazma holatidagi modda o'zgaruvchan hajm va shaklga ega, shuningdek, erkin harakatlana oladigan sezilarli miqdordagi ionlar va elektronlarni o'z ichiga oladi.


"Faza" atamasi ba'zan modda agregat holatining sinonimi sifatida ishlatiladi, lekin bitta birikma bir xil agregat holatida bo'lgan turli xil fazalarini hosil qilishi mumkin. Masalan, muz suvning qattiq holatidir, lekin turli xil bosim va haroratlarda hosil bo'lgan turli xil kristalli tuzilmalarga ega muzning bir necha fazalari mavjud.

Moddalarning to'rt asosiy agregat holatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qattiq jism[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qattiq holatdagi zarrachalarning odatiy tasviri - ular bir-biriga mahkam bog’langan.

Qattiq jismda tarkibiy zarralar (ionlar, atomlar yoki molekulalar) bir-biriga yaqin joylashgan. Zarrachalar orasidagi kuchlar shunchalik kuchliki, zarralar erkin harakatlana olmaydi, faqat tebranadi. Natijada, qattiq jism barqaror, aniq shakl va aniq hajmga ega. Qattiq jismlar o'z shakllarini faqat tashqi kuchlar ta'sirida o'zgartirishi mumkin, masalan, singanda yoki kesilganda. Kristalli qattiq jismlarda zarrachalar (atomlar, molekulalar yoki ionlar) muntazam ravishda tartiblangan bo’ladi va takrorlanuvchi holatda o'raladi. Turli xil kristall tuzilmalar mavjud va bir xil modda bir nechta tuzilishga (yoki qattiq fazaga) ega bo'lishi mumkin. Masalan, temir 912 °C (1,674 °F) dan past haroratlarda tanaga yo'naltirilgan kubik tuzilishiga va 912 °C dan 1,394 °C (2,541 °F) gacha bo'lganda yuzga markazlashtirilgan kub tuzilishiga ega. Muz turli harorat va bosimlarda mavjud bo'lgan o'n beshta kristalli tuzilishga yoki o'n besh qattiq fazaga ega.[1] Qattiq moddalarni eritish orqali suyuqliklarga, muzlatish orqali esa suyuqliklarni qattiq moddalarga aylantirish mumkin. Qattiq moddalar sublimatsiya jarayoni orqali to'g'ridan-to'g'ri gazlarga aylanishi mumkin va gazlar ham depozitsiya hodisasi orqali to'g'ridan-to'g'ri qattiq moddalarga aylanishi mumkin.


Suyuqliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Suyuq holatdagi zarralarning odatiy tasviri - ular oqishi va shaklini o'zgartirishi mumkin.

Suyuqlik idishning shakliga mos keladigan, lekin bosimga bog'liq bo'lmagan doimiy hajmni saqlaydigan deyarli siqilmaydigan agregat holatdir. Harorat va bosim doimiy bo'lsa, hajm aniq bo'ladi. Qattiq jism erish nuqtasidan yuqori qizdirilganda, u suyuqlikka aylanadi. Molekulalararo (yoki atomlararo yoki ionlararo) kuchlar hali ham muhim, ammo molekulalar bir-biriga nisbatan harakat qilish uchun yetarli energiyaga ega va shu sababdan struktura harakatchan holatda bo’ladi. Bu shuni anglatadiki, suyuqlikning shakli hajmi bilan emas, balki uning idishi bilan belgilanadi. Suyuqlikning hajmi odatda o’zi mos keladigan qattiq moddanikidan kattaroqdir, eng yaxshi ma'lum bo'lgan istisno suv, H2O. Berilgan suyuqlik mavjud bo'lishi mumkin bo'lgan eng yuqori harorat uning kritik haroratidir.[2]


Gazlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gaz holatidagi zarralarning odatiy tasviri - aslida bu zarralar bir-biridan ancha uzoqroq bo'ladi.

Gaz siqish mumkin bo’lgan yagona moddaning agregat holatidir. Gazlar nafaqat idishning shakliga mos keladi, balki idishni to'ldirish uchun kengayadi ham. Gazda molekulalar yetarli kinetik energiyaga ega bo'lib, molekulalararo kuchlarning ta'siri kichik (yoki ideal gaz uchun nolga teng) va qo'shni molekulalar orasidagi odatiy masofa molekulalarning diametridan ancha katta. Gazning aniq shakli yoki hajmi yo'q, lekin u yopilgan butun idishni egallaydi. Suyuqlikni doimiy bosimda qaynash nuqtasigacha qizdirish yoki doimiy haroratda bosimni pasaytirish orqali gazga aylantirish mumkin. Kritik haroratdan past haroratlarda gaz bug'deb ham ataladi va uni sovutmasdan faqat siqish orqali suyultirish mumkin. Bug' suyuqlik (yoki qattiq modda) bilan muvozanatda bo'lishi mumkin, bu holda gaz bosimi suyuqlikning (yoki qattiq moddaning) bug' bosimiga teng bo'ladi. Superkritik suyuqlik (SCF) - bu harorati va bosimi mos ravishda kritik harorat va kritik bosimdan yuqori bo'lgan gaz. Bu holatda suyuqlik va gaz o'rtasidagi farq yo'qoladi. Superkritik suyuqlik gazning fizik xususiyatlariga ega, ammo uning yuqori zichligi ba'zi hollarda erituvchi xususiyatlarini beradi, bu esa ishlab chiqarish sohasida foydali. Masalan, o'ta kritik karbonat angidrid kofeinsiz qahva ishlab chiqarishda kofeinni ajratib olish uchun ishlatiladi.[3]

Plazma[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jacob’s Ladderda havoda ishlab chiqarilgan sun'iy plazma. Ikki nuqta orasidagi juda kuchli kuchlanish havodagi zarralarni ionlashtiradi va plazma hosil qiladi.

Gaz odatda ikkita usuldan birida: ikkita nuqta orasidagi katta kuchlanishdan yoki juda yuqori haroratga ta'sir qildirish orqali plazmaga aylanadi. Moddani yuqori haroratgacha qizdirish elektronlarning atomlarni tark etishiga olib keladi, natijada erkin elektronlar hosil bo’ladi. Bu qisman ionlangan plazmani hosil qiladi. Juda yuqori haroratlarda, masalan, yulduzlarda mavjud bo'lgan haroratlarda, barcha elektronlar "erkin" deb taxmin qilinadi va elektronlar dengizida suzuvchi yadrolar yuqori energiyali plazmaning asosidir. Ushbu hodisa to’liq ionlangan plazmani hosil qiladi. Plazma holati ko'pincha noto'g'ri tushuniladi va yer yuzida oddiy sharoitlarda erkin mavjud bo'lmasa ham, u odatda chaqmoq, elektr uchqunlari, lyuminestsent chiroqlar, neon chiroqlar yoki plazma televizorlarida hosil bo'ladi. Quyosh toji, olovning ayrim turlari va yulduzlar plazma holatidagi yoritilgan materiyaga misoldir. Plazma to'rtta asosiy holatning eng keng tarqalganidir, chunki koinotdagi barcha oddiy moddalarning 99% plazma, chunki u barcha yulduzlarni tashkil qiladi.


Fazali o'zgarishlar (Agregat holatlarning almashinuvi)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu rasm moddaning to'rtta asosiy agregat holati o'rtasidagi o’zgarishlarni ko'rsatadi.

Moddaning holati agregatning o’zgarishi bilan ham tavsiflanadi. Fazali o’tish (agregat holatning o’zgarishi) strukturaning o'zgarishini ko'rsatadi va xususiyatlarning keskin o'zgarishi bilan tanib olinishi mumkin. Suvni bir necha aniq qattiq holatga ega deyish mumkin.[4] Supero'tkazuvchanlikning ko'rinishi fazali o'tish bilan bog'liq, shuning uchun super o'tkazuvchan holatlar mavjud. Xuddi shunday, ferromagnit holatlar fazaviy o'tishlar bilan chegaralanadi va o'ziga xos xususiyatlarga ega. Holatning o'zgarishi bosqichlarda sodir bo'lganda, oraliq bosqichlar mezofazalar deb ataladi. Bunday fazalardan suyuq kristall texnologiyasini joriy etish orqali foydalanilgan.[5][6]

Berilgan modda to'plamining holati yoki fazasi bosim va harorat sharoitlariga qarab o'zgarishi mumkin, boshqa fazalarga o'tadi, chunki bu sharoitlar ularning mavjudligiga yordam beradi; masalan, haroratning oshishi bilan qattiq jismning suyuqlikka o'tishi. Mutlaq nolga yaqin modda qattiq jism sifatida mavjud. Ushbu moddaga issiqlik berilsa, u erish nuqtasida suyuqlikka aylanadi, qaynash nuqtasida esa gazga aylanadi va agar etarlicha yuqori qizdirilsa, elektronlar shunchalik energiyalanadiki, ular ota-ona atomlarini tark etadigan plazma holatiga kiradi.

Kimyoviy tenglamada kimyoviy moddalarning holati qattiq uchun (s), suyuqlik uchun (l) va gaz uchun (g) sifatida ko'rsatilishi mumkin. Suvli eritma (aq) bilan belgilanadi. Plazma holatidagi materiya kimyoviy tenglamalarda kamdan-kam qo'llaniladi, shuning uchun uni belgilash uchun standart belgi yo'q. Plazma qo'llaniladigan tenglamalarda u (p) sifatida ifodalanadi.


Notes and references[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. M.A. Wahab. Solid State Physics: Structure and Properties of Materials. Alpha Science, 2005 — 1–3 bet. ISBN 978-1-84265-218-3. 
  2. F. White. Fluid Mechanics. McGraw-Hill, 2003 — 4 bet. ISBN 978-0-07-240217-9. 
  3. G. Turrell. Gas Dynamics: Theory and Applications. John Wiley & Sons, 1997 — 3–5 bet. ISBN 978-0-471-97573-1. 
  4. M. Chaplin. „Water phase Diagram“. Water Structure and Science (2009-yil 20-avgust). 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 23-fevral.
  5. D.L. Goodstein. States of Matter. Dover Phoenix, 1985. ISBN 978-0-486-49506-4. 
  6. A.P. Sutton. Electronic Structure of Materials. Oxford Science Publications, 1993 — 10–12 bet. ISBN 978-0-19-851754-2. 

External links[tahrir | manbasini tahrirlash]

Andoza:State of matter Andoza:Condensed matter physics topics