Maymana xonligi
Maymana xonligi (dari : خانات میمنه, oʻzbek :میمنه خنليغى) — Shimoliy Afgʻonistonda oʻzbek[1] xonligi, markazi Maymana shahri atrofida joylashgan. U 1747-yilda Nodir Shoh vafoti bilan tashkil etilgan. Minglar 1621-yildan beri Maymana hokimi edi. Hoji Biy Ming xonlikning birinchi mustaqil hukmdori edi. 1814-yilda Ahmadxon vafotidan keyin Saripul xonlikdan ajralib chiqdi.1830-yillarda Sari Pul Maymanadan Gurzivan tumanini oldi. Murgʻobning aymoq qabilalari 1845-yilga kelib Maymanadan ajralib chiqdi 1847- va 1850-yillarda Hirot amirligining uni qoʻshib olishga urinishlariga qarshilik koʻrsatdi.1875-yilda xonlik Afgʻoniston amirligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi, ammo u tor-mor etildi va shahar talon-toroj qilindi. 1892-yilda xonlik Afgʻonistonga qoʻshib olindi.[2]
Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yormuhammadxonning bosqinchiligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1844-yilda Chohor viloyati hukmdorlari yana ochiq urushga kirishdilar. Maymanalik Mizrabxon va Shibirgʻonlik Rustamxon yangi Andxuy hukmdori Gʻazanfarxonga birlashgan hujum uyushtirdilar.Gʻazanfar taxtdan agʻdarilib, uning amakisi Soʻfixon yangi hukmdor etib tayinlandi. Gʻazanfar Buxoroga qochib, Nasrulloxon uni Andxuy taxtiga tiklasa, soliq toʻlashga rozi boʻladi. Nasrullo rozi boʻlib, Gʻazanfarni Xulmlik Mir Valiy (Buxoroning ittifoqchisi boʻlgan) huzuriga joʻnatadi. Mir Valiy eski hisob-kitoblarni amalga oshirishga intilardi. Mir Valiy Balx va Mozori Sharif eshonlari yordami bilan Chahor viloyatiga yurish qildi. SariPuldan chetlanib, Shibirgʻonga hujum qildi. Rustamxon Mizrabxondan yordam soʻradi, ammo 1845-yil boshida Mizrabxon oʻz xotinidan biri tomonidan zaharlanganidan soʻng vafot etdi. Natijada uning ikki oʻgʻli (Hukumatxon va Shermuhammadxon) bir-biri bilan sulh tuzibgina qolmay, Buxoro bosqinini qoʻllab-quvvatladilar.Shuning uchun Shibirgʻon Saripulga qoʻshildi va Gʻazanfarxon yana Andxuy hukmdori etib tayinlandi. Biroq Gʻazanfar Buxoroga soliq toʻlashdan bosh tortdi va natijada amir Amir Nasrulloh Nasrullo Shibirgʻonni qaytarib olishda va Gʻazanfarxonni taxtdan agʻdarishda Rustamxonni qoʻllab-quvvatladi (yana yana Soʻfiyxonni Andxuy afshorlari boshligʻi etib tayinladi).
Ayni vaqtda Hukumatxon va Shermuhammadxon oʻrtasidagi sulh buziladi va ikkalasi Maymana ustidan nazorat qilish uchun kurashadi. Yormuhammadxon aralashib, nizoni vaqtincha hal qildi. Shermuhammadga Maymana ustidan nazorat berildi, Hukumatxon esa qishloq xoʻjaligi va savdoni nazorat qilib, Shermuhammadning devonbegiga aylandi. Bundan tashqari, Yormuhammad Hirotga koʻproq sodiq boʻlish umidida ikkita tojik batalonini tuzishga harakat qildi.
1847-yilning yozida Hukumatxon Shermuhammadxonga qarshi yordam soʻradi, bu esa Yormuhammadga kerak boʻlgan urush uchun bahona boʻldi.Yormuhammad 20 000 askar bilan Maymanaga qarshi yurish qildi (ularning yarmi oʻljaga intilgan aymaq va turkman qabilalaridan iborat edi). Qoʻshin (Hirot bilan Maymana chegarasi) yetib borgach shahar talon-toroj qilindi.Hukumatxon buni eshitib, tezda oʻz boʻysunishini eʼlon qilishga shoshildi va qoʻshinni taʼminot bilan taʼminladi.
Tez orada ular Shermuhammadxon qoʻrgʻoni Xayrobodga yurishadi va qal’a parchalanib ketadi. Shermuhammad avvaliga qochib ketgan va oxir-oqibat ukasi bilan yarashgan. Andxuylik Gʻazanfarxon ham Soʻfiyxonni agʻdarishda Yormuhammadxondan yordam soʻradi. Soʻfiyxon oʻldirildi, Andxuy shafqatsizlarcha talon-toroj qilindi.Yormuhammad qishda boʻlsa ham, Aqcha va Balxga yurishini davom ettirish niyatida edi. U tezda Aqchani egallab oldi, lekin Shibirgʻonni qoʻlga kirita olmadi va Maymanaga chekinishga majbur boʻldi. Aholi oʻz darvozalarini ochishdan bosh tortdi, shuning uchun Hukumatxon qoʻshinni poytaxtni aylanib oʻtadigan yoʻl orqali boshqardi. Bala Morgʻabga yurish halokatli boʻldi va koʻplab Hirot askarlari sovuq yoki ochlik tufayli halok boʻldi.Yormuhammadxon 1848-yil fevral oyining oxiri yoki mart oyining boshlarida Hirotga qaytib keldi va magʻlubiyatdan qutulishga harakat qildi.
1849-yil noyabrda Yormuhammad Hukumatxondan Hirotga soliq toʻlashni talab qiladi. Bu taklif rad etilganda, Maymana 6000 kishilik qoʻshin bilan qamal qilindi va shahar 11 oy davomida oʻrab olingan. Biroq, Maymana qarshilik koʻrsatishda davom etdi va bu Hirotning mustaqil davlat sifatidagi kelajagiga zarar etkazdi. 1849- va 1850-yillarda Barakzaylar Afgʻoniston Turkistonining muhim qismlarini oʻz saltanatiga qoʻshib olgan edilar va agar butun mintaqa qulab tushsa, Hirotga bir vaqtning oʻzida Maymana va Qandahor tomonidan hujum qilish mumkin edi. Maymani qamal qilish ham Barakzaylarga yordam berdi, chunki u Maymananing qudratli armiyasi mintaqaning mayda davlatlariga yordamga kelmasligiga ishonch hosil qildi. Nihoyat, 1850-yil sentyabrda Maymana qamalini yorib kirildi va Yormuhammadxon Hirotga magʻlub boʻldi.[3]
Hukmdorlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Quyida Jonatan Lining kitobiga koʻra Maymana xonligi hukmdorlarining roʻyxati keltirilgan.[4]
- Ataliq Oʻraz Ming ibn Barutiy Biy (1612-30/1653 — 56)
- Hoji Biyxon Ming (1731-1772)
- Jan Xon (1772-1795)
- 1795-yilda Jan Xonning oʻrniga toʻngʻich oʻgʻli qisqa vaqt ichida oʻtirdi, ammo ism koʻrsatilmagan.
- Muhammad Rahimxon (1795-804)
- Otaliq Ahmad Qolixon (1804-1814)
- Aliyor Xon (1814-1830)
- 1830-yilda nomi nomaʼlum fors noibi taxtdan chiqishidan oldin xonlikni boshqargan.
- Abdulmoʻminxon (1830-31)
- Mizrab Xon (1831-1845)
- Hukumatxon va Shermuhammadxon (1845-1848)
- Hukumatxon (1845-1862)
- Muhammad Husayn Xon ibn Mizrabxon (1862 — 1876-yil mart)
- 1876-yil martdan 1879-yil fevralgacha Maymana xonligi Afgʻonistonga qoʻshib olindi va afgʻon hokimlari tayinlandi.
- Muhammad Husayn Xon (1879-yil fevral — may)
- 1879-yil maydan noyabrgacha xonlik yana Afgʻonistonga qoʻshib olindi.
- 1879-yil noyabrdan 1880-yil fevralgacha Maymanada taxtga ikki asosiy daʼvogar: Dilavar Xon va Muhammad Husaynxon oʻrtasida taxt urushi boʻldi. Oxir-oqibat Dilavarxon gʻalaba qozondi.
- Dilavarxon (1880-yil fevral — 1884-yil 21-may)
- Muhammad Husayn Xon ibn Mizrabxon (1884-yil 21-may — 1888)
- 1888-yilda Sardor Ishoqxon qoʻzgʻoloni tufayli Maymana Hirot qoʻl ostida edi.
- Muhammad Sharif Xon (1889-1892)
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Noelle, Christine (2012-06-25). State and Tribe in Nineteenth-Century Afghanistan: The Reign of Amir Dost Muhammad Khan (1826-1863). Routledge. ISBN 978-1-136-60317-4.
- ↑ Lee, Jonathan L. (1987). „The History of Maimana in Northwestern Afghanistan 1731-1893“. Iran. 25: 107-124. doi:10.2307/4299788. ISSN 0578-6967. JSTOR 4299788.
- ↑ Lee, Jonathan L.. Afghanistan: A History from 1260 to the Present (en). Reaktion Books, 2019-01-15. ISBN 978-1-78914-010-1. Lee, Jonathan L. (2019-01-15). Afghanistan: A History from 1260 to the Present. Reaktion Books. ISBN 978-1-78914-010-1.
- ↑ Lee, Jonathan L.. The "Ancient Supremacy": Bukhara, Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731-1901 (en). BRILL, 1996-01-01. ISBN 978-90-04-10399-3.