Zarin

Formulasi
Nomlanishi	metilftorfosfonat kislotaning izopropil efiri
Anʼananviy nomlanishi	trilon 144, trilon 46
Qisqartma	GB, T144, T46
Modda holati	suyuqlik
Molyar massasi	140,09
Zichligi	1,0943 g/sm³ (+20 °C temperaturada)
Suyuqlanish temperaturasi	−56oC
Qaynash temperaturasi	151,5oC
Maksimal ruxsat etilgan konsentratsiyasi	0,000002 mg/m³
Bugʻlarining havoga nisbatan zichligi	4,86

Zarin — metilftorfosfonat kislotaning izopropil efiri, kuchli taʼsir etadigan zaharli modda.

Deyarli hidsiz (baʼzilar kuchsiz meva hidini his qilishadi), rangsiz suyuqlik. Suv, lipidlar va organik erituvchilar (dixloretan, benzol, benzin, spirt) da yaxshi eriydi. Suyuq tomchi yoki bugʻ holatida teri qoplamasi orqali tanaga oson singib kiradi.

Kimyoviy xossalari

Zarin suvda sekin gidrolizlanadi (xona haroratida 5 soat davomida 50% miqdorida). Bunda zaharliligi kamroq bo`lgan vodorod ftorid kislotasi va zaharsiz cho`kma hosil bo`ladi.

Zarin gazining gidrolizi, ishqoriy moddalar qo`shilganda yoki qizdirilganda, keskin tezlashadi. Zarin ishqoriy moddalar va ammiak yordamida oson parchalanadi.

Zarin bilan zararlangan buyumlarni gazsizlantirish uchun ammiakning 25% li eritmasidan foydalaniladi.

Tarixi

Kashf etilishi

Zarin 1938-yilda Germaniyaning Vuppertal (Elberfeld) shahrida ikki nemis olimi tomonidan kashf qilingan. Aslida ular kuchli peptitsid yaratishni maqsad qilishgan edi. Zarin zaharlilik bo`yicha G-seriyasida zoman va siklozarindan keyin uchinchi o`rinda turadi. G-seriya — bu eng birinchi yaratilgan nerv-paralitik ta'sir ko`rsatuvchi zaharli moddalar sinfi: GA (tabun), GB (zarin), GD (zoman) va GF(siklozarin). Zarin, tabundan keyin kashf etilgan bo`lib, uni kashf etgan olimlar ismlarining bosh harflari bilan nomlangan: Schrader (Gerxard Shrader), Ambros, Ritter va Van der Linde (zarin so`zi ingliz tilida sarin deb yoziladi).

Ikkinchi jahon urushi davrida

1938-yil o'rtalarida, zarinning formulasi Vermaxtning kimyoviy qurollar bo'limiga o'tkazildi, u yerda esa zarinni harbiy foydalanish uchun ommaviy ishlab chiqarish haqida buyurtma berildi.

Ikkinchi Jahon urushi oxiriga kelib bir nechta eksperimental zavodlar qurildi va sanoat miqyosida ushbu zaharli moddalarni ishlab chiqarish uchun zavod ham qurildi (qurilish tugallanmagan). Germaniyada ishlab chiqarilgan zarinning umumiy miqdori 500 kg dan 10 tonnagacha bo`lgan, deb taxmin qilinadi.

Zarin, tabun va zomanlar allaqachon kimyoviy eritmalar, raketa otish moslamalari uchun artilleriya snaryadlari tarkibida bo'lishiga qaramay, Germaniya asabga ta'sir qiluvchi kimyoviy gazlardan jangovar foydalanish rejasidan voz kechdi. Bundan tashqari, Gitler SSSR va ittifoqdoshlar armiyasida ko'proq kimyoviy qurol bor deb taxmin qilgan va ushbu qurollarning kimyoviy himoya bilan jihozlangan askarlarga ta'siri yetarli darajada samarali emasligini hisobga olgan.

Ikkinchi Jahon urushi davrida tabun, zarinni va zomanni olish ishlari AQSh va Buyuk Britaniyada ham olib borilgan.

Ta'sir mexanizmi

Fayl:Sarin Biological effects.svg

Zarin (qizil), atsetilxolinesteraza (sariq), atsetilxolin (ko`k)

Boshqa neyroparalitik dorilarda bo'lgani kabi, zarin ham asab tizimiga hujum qiladi.

Dvigatel va vegetativ neyronlarni qo'zg'atganda, atsetilxolin mediatori sinapsning sinaptik yorig'iga chiqadi, shu tufayli impuls mushak yoki organga uzatiladi. Odatda, impuls uzatilgandan so'ng, atsetilxolin atsetilxolinesteraza (AChE) fermenti bilan parchalanadi, natijada signal uzatilishi to'xtaydi.

Zarin atsetilxolin gidrolizga uchragan ferment joylashgan joy bilan kovalent bog hosil qilib, atsetilxolinesteraza fermentini yo`q qiladi. Natijada, sinaptik yoriqda atsetilxolin miqdori ko'payadi va qo'zg'atuvchi signallar uzluksiz ravishda uzatilib, avtonom va harakatlantiruvchi nervlar tomonidan innervatsiya qilingan organlarni haddan tashqari faol holatda (sekretsiya yoki taranglik holatida) to'liq holdan toygunga qadar ushlab turadi.

Davolash

Zarin bilan zaharlangan odamni davolash tashxis qo'yilgandan so'ng darhol boshlanishi kerak. Zudlik bilan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar jabrlanuvchini zarar yetkazuvchi vositadan (ifloslangan maydon, ifloslangan havo, kiyim-kechak va boshqalar), shuningdek barcha mumkin bo'lgan tirnash xususiyati beruvchi moddalardan (masalan, yorqin nurdan) shoshilinch izolyatsiya qilishni, butun teri yuzasini zaif ishqoriy eritma bilan davolashni yoki standart kimyoviy himoya vositasini o'z ichiga oladi. Agar toksik moddalar oshqozon-ichak traktiga kirsa, oshqozonni ozgina gidroksid qo`shilgan bo'lgan suv bilan yuvish kerak. Yuqoridagi harakatlar bilan bir qatorda quyidagi antidotlardan shoshilinch foydalanish zarur:

• Atropin. Zaharlanishning fiziologik belgilarini bartaraf etish uchun M-xolinergik retseptorlari bloki bo'lgan atropin ishlatiladi.
• Pralidoksim, dipiroksim, toksogonin, HI-6, HS-6, HGG-12, HGG-42, VDV-26, VDV-27 - atsetilxolinesteraza reaktivatorlari, fosfor organik moddalarining o'ziga xos antidotlari bo`lib, agar zaharlanishdan so`ng bir soat ichida qabul qilinsa, atsetilxolinesteraza fermentining faoliyatini tiklaydi.
• Diazepam - markaziy ta'sir ko'rsatadigan tutqanoqqa qarshi dori. Kechiktirilgan davolanishni boshlash holatida tutqanoqtutishi sezilarli darajada kamayadi. Ko'pgina klinik jihatdan samarali antiepileptik preparatlar zarin tufayli kelib chiqqan xurujlarni to'xtata olmasligi mumkin.
• Dala sharoitlarida darhol ukol trubkasidan (har safarbar qilingan askar jihozlangan AI-1 individual yordam to'plami to'plamiga kiritilgan) afin (budaksim) ni qo`llash kerak, agar ular mavjud bo'lmasa, AI-2 birinchi tibbiy yordam to'plamidan 1-2 Taren tabletkasini ishlatish mumkin.

Keyin esa ushbu jabrlanuvchida, zararlanishning belgilariga qarab patogenetik va simptomatik davolash amalga oshiriladi.

Manbalar

• Н.И..Каракчиев Военная токсикология и защита от ядерного и химического оружия, Медицина, Т., 1988