James Irwin

IRVIN (Irwin) Jeyms (1930) — amerika astronavti, AQSH harbiy havo kuchlari (HHK) isteʼfodagi polkov-nigi. "Apollon-15" kosmik kemasida Oyga parvoz qilib (1971 y., 26 iyul — 7 avg .), Oy sirtiga tushgan. IRIDIY (yun. iris, iridos — kamalak; lot. Indium), Ir — Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy element, platina metallari turkumiga kiradi. Tartib rakami 77, at.m. 192,22. Tabiiy I. ikkita barkaror izotopdan tashkil topgan: "Chg (37,3%) va |931g (62,7%). I.ning atom radiusi 0,135 nm; ion radiusi (koordinatsion soni 6 ga teng): Ir3t 0,082 nm, Ir*+ 0,077 nm va 1g5+ 0,071 nm. I. — siyrak element. Yer poʻstida massa jihatidan 1 • 10~7% ni tashkil qiladi. Tabiatda I. va osmiy tutgan minerallar tarki-bida uchraydi. I.ni 1804 y.da ingliz kimyogari S. Tennat kashf etgan. I. Och kumushrang metall. Suyuklanish t-rasi 2447°, kaynash t-rasi 4380°; zichligi 22,65 g/sm3 (20°), suyuq holatdagi I.ni-ki 19,39 g/sm3. I. qattiqva moʻrt; Vik-kers boʻyicha qattiqligi 2000 MPa, Brinsel boʻyicha esa 1700—2200 MPa. Oddiy sharoitda havoda barqaror, kislotalar taʼsiriga chidamli. Kislorodli muhitda 600—1000° da qizdirilganda oz mikdorda dioksid 1gO2 hosil qiladi. IrO2 — qora rangli modda, zichligi 11,655 g/sm3, parchalanish t-rasi 1100° dan yuqori. 1g2O3 — toʻq havorang kristall modsa; 400° da metall I. va kislorodga ajraladi. I. oksidlari suv, kislotalar va ishqorlarda erimaydi; mikroelektronikada rezistiv pastalar tayyorlashda qoʻllaniladi. I. galogenlar, oltingugurt bilan birikib tegishli galogenidlar va sulfidlar hosil qiladi. Sof xrldagi I. maxsus idishlar yuzasini qoplashda, monokristallar (lazer materiallar, qimmatbaho toshlar va b.) oʻstirishda ishlatiladigan tigellar tayyorlashda qoʻllaniladi. Uning "21g radioaktiv izotopi quvurlarni radiografik usudda tekshirishda, shuningdek, tibbiyotda oʻsmalarni radioterapiya usulida davolashda u-nurlar sifatida ishlatiladi.