Malay tili sahifasining manbasini koʻrish

{{Til bilgiqutisi
|iso1=ms
|iso2=may (B); msa (T)
|iso3=msa va boshqalar
|soʻzlashuvchilarning_umumiy_soni=250 mln., 45mln. uchun ona tili<ref>Victor Pogadaev, Eugenia Kukushkina. Bahasa-Bahasa Utama Dunia: Suatu Pengenalan. Kuala Lumpur: DBP, 2018, p. 151.</ref>
|xarita=Malayophone world.svg
|milliy nom=Bahasa Melayu, بهاس ملايو
|rasmiy={{Flag|Malayziya}}<br />
{{Flag|Bruney}}<br />
{{Flag|Singapur}}
|mamlakatlar={{Flag|Malayziya}}<br />
{{Flag|Indoneziya}}<br />
{{Flag|Bruney}}<br />
{{Flag|Singapur}}<br />
{{Flag|Sharqiy Timor}}
|oʻrni=58
}}

'''Malay tili''' - avstroindonez tillar oilasiga mansub tillardan biri hisoblanadi. Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari ya`ni Indoneziya, Singapur, Tailand, Malayziya va Vetnam davlatlarida malay tilidan foydalaniladi.[https://pt.wikipedia.org/wiki/L%C3%ADngua_malaia]

[[Lotin alifbosi|Lotin alifbosiga]] asoslangan yozuv asosida malay tili yoziladi.

Ilk oʻrta asrlardan boshlab malay tili butun malay „qirgʻoq sivilizatsiyasi“ ([[Malay arxipelagi]], [[Malakka|Malakka yarim oroli]], [[Hindi-xitoy]] qirgʻoqlari va [[Yangi Gvineya|Yangi Gvineya]]) hududlarida millatlararo muloqat va davlatlar aro munosabatlar tili sifatida ishlatilgan. Malay tili [[islom]] va [[Xristianlik|nasroniylikning]] tarqalishi tili deb hisoblangan.<ref>Dorofeeva, Tatiana V. (2011) Bahasa Melayu Seumpama Bahasa Latin di Rantau Nusantara (Malayskiy — latin Nusantari). Jurnal Terjemahan Alam & Tamadun Melayu, 2 (2). Bangi: Universiti Kebangsaan Malaysia, p. 163—171.</ref>.

Malay tilida yozilgan ilk tosh bitiklar(Batu Bersurat) Sumatra va [[Banka|Bangka]] orollaridagi toshlardagi yozuvlar ([[VII asr|VII asr]])dir. Sumatra orolining ayrim hududlarida „kaganga“ va „renchong“ deb nomlangan hind yozuvining qattiq oʻzgartirilgan shakllari saqlanib qolgan.

[[XIV asr| XIV asrdan]] boshlab islom dini bilan bir qatorda oʻzgartirilgan arabcha " Tulisan Javi " yozuvi ham tarqala boshladi. [[XIX asr|XIX asrdan]] boshlab lotin alifbosi keng tarqala boshladi — Indoneziyada u [[XX asr|XX asr boshlarida]], Malayziya va Singapurda esa [[1957]]-yildan keyin milliy til sifatida eʼtirof etildi.

== Tarixi ==
Malay tili tarixini besh davrga boʻlingan: eski malay tili, qadimgi davri, klassik malay, soʻnggi zamonaviy malay va zamonaviy malay tili.[https://sealang.net/archives/pl/pdf/PL-550.15.pdf] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221225132809/http://sealang.net/archives/pl/pdf/PL-550.15.pdf |date=2022-12-25 }}

Qadimgi malay tiliga Klassik Hindistonning adabiy tili boʻlgan sanskrit tili oʻz taʼsirini koʻrsatgan. Sanskrit tilidan olingan soʻzlarni Qadimgi malay lugʻatiga kiritilgan. Qadimgi malay tilidagi eng qadimgi tosh yozuv Indoneziyaning Sumatra shahridan topilgan. Kedukan Bukit yozuvi sifatida tanilgan, u gollandiyalik M. tomonidan topilgan. Bu yozuv milodiy 683-yil 1-mayga tegishli boʻlib, yozuv Pallava yozuvida yozilgan. Batenburg 1920-yil 29-noyabrda Janubiy Sumatraning Kedukan Bukit shahrida, [https://www.waze.com/ru/live-map/directions/my/melaka/melaka/taman-kedua-bukit-sebukor?to=place] Tatang daryosining irmogʻi boʻylab Musi daryosida qad koʻtargan. Toshning hajmi 45 x 80 santimetr (18 x 31 dyuym)ni tashkil etadi.

Islom dinidan oldingi XIV asrga oid Terengganu yozuv toshi huquqiy matn sifatida Sumatrada Shrivijaya hukmronligi tugaganidan keyin paydo boʻlgan hindu-buddaviy qirollik Dxarmasrayaning Adityavarman davriga (1345-1377) oid. Ushbu tosh bitikdagi Qonunlar bugungi kunda ham Indoneziyaning Sumatra togʻlarida yashovchi Minangkabau xalqi uchun oʻz hukmini oʻtqazadi[https://web.archive.org/web/20160305012313/http://math.upm.edu.my/dismath/paper/2010/MM%20v.32(1)2010_1_15.pdf] .

Terengganu yozuv toshi (malay. Batu Bersurat Terengganu; jawicha: bạtw brswrt trạnw) — Malayziyaning Terengganu shahrida topilgan javi yozuvida yozilgan granit stelasi klassik malay yozuvidagi eng qadimgi dalilidir. Hijriy 702-yilga (milodiy 1303-yilga to‘g‘ri keladi) tegishli bo‘lgan bu yozuv Janubi-Sharqiy Osiyodagi Malayziya olamida javiy yozuvining dastlabki dalili bo‘lgan va Islom dinining mintaqada davlat dini sifatida paydo bo‘lganligi haqida guvohlik beruvchi eng qadimiy toshlardan biridir. Unda Seri Paduka Tuan nomi bilan tanilgan Terengganu hukmdori oʻz fuqarolarini Islom dinini davlatda yoyish va qoʻllab-quvvatlashga chaqirgan va ularga rahbarlik qilish uchun 10 ta asosiy shariat qonunlarini taqdim etgan eʼlon haqida bitilgan.[https://melayuonline.com/eng/history/dig/437/terengganu-stone-tablet] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221006174746/https://melayuonline.com/eng/history/dig/437/terengganu-stone-tablet |date=2022-10-06 }}

Malay tili Malakka sultonligi (1402-1511) [lingua franca[https://www.britannica.com/topic/lingua-franca]] tili sifatida keng qoʻllanila boshlandi. Bu davrda malay tili Islom adabiyoti taʼsirida jadal rivojlandi. Rivojlanish Klassik Malay tili deb ataladigan arab, tamil va sanskrit lugʻatlarining katta taʼsiri bilan tilning tabiatini oʻzgartirdi. Malakka sultonligi davrida til zamonaviy malay tilida soʻzlashuvchilarga tanish boʻlgan shaklga aylandi.

Malay tilida yozilgan eng qadimiy maktublar qatoriga hozirgi Indoneziyadagi Maluku orollaridagi Ternate shahridagi Sulton Abu Hayotning 1521-1522-yillardagi maktublari kiradi. Matn Portugaliyalik tadqiqotchi Fransisko Serrao bilan aloqada boʻlganidan keyin Portugaliya qiroliga qaratilgan.[https://books.google.co.uz/books?id=A9UjLYD9jVEC&pg=PA62&redir_esc=y] Malay tilidan faqat millatlararo aloqalar uchun lingua franka tili sifatida foydalanilgan.
== Yozuv tizimi ==
Malayziya va Singapurda Rumi yoki Indoneziyada lotin nomi bilan tanilgan lotin yozuvi yordamida yoziladi, ammo Arab Melayu yoki Javi [https://prpm.dbp.gov.my/cari1?keyword=jawi]deb nomlangan arab yozuvi ham mavjud. Lotin yozuvi Malayziya, Singapur va Indoneziyada rasmiy hisoblanadi. Malay tilida hind-arab raqamlari ham ishlatiladi.
== Foydalanuvchilar koʻlami ==
Malay tilidan Bruney , Indoneziya , Malayziya , Sharqiy Timur , Singapur va Tailandning janubida yashovchi xalqlar foydalanadi Indoneziya malay tilining oʻziga xos meʼyoriy sistemasini tartibga soldi, Malayziya va Singapur esa umumiy standartdan foydalandi. Sharqiy Timurda indonez tili Konstitutsiya tomonidan belgilangan. Bu mamlakatlarda malay tilidan foydalanish darajasi tarixiy va madaniy sharoitlarga qarab oʻzgardi. Malayziya Konstitutsiyasining 152-moddasiga koʻra, Malayziyada milliy til malay tili boʻlib, 1968-yilda yarim orol Malayziyada , 1974-yildan esa asta-sekin Sharqiy Malayziyada yagona rasmiy tilga aylandi. Biroq, ingliz tili professional va tijorat sohalarida keng qoʻllanilishida davom etmoqda.
== Grammatikasi ==
Malay tili agglyutinativ til boʻlib, yangi soʻzlar uchta usul bilan hosil qilinadi:
# oʻzak soʻzga affikslar qoʻshish (affiksatsiya);
# qoʻshma soʻz (kompozitsiya) hosil qilish;
# soʻz qismlarini takrorlash (reduplikatsiya).
Ot va feʼllar asosiy ildiz boʻlishi mumkin, lekin ular asosan yangi soʻz hosil qilish uchun prefiks, suffiks yoki affikslar yordamida hosil qilishadi.
== Olinma soʻzlar ==
Malay tiliga asosan sansikrit tili va arab tili katta taʼsir koʻrsatgan. Shuningdek, tamil, ingliz, xitoy, qisman portugal, yapon tillari ham.

'''Sanskrit tili'''

Sanskrit tili Janubi-Sharqiy Osiyo tillarini, ayniqsa lugʻat tizimini, qoʻshimchalar va soʻz yasalish tamoyillari jihatidan juda boyitdi. Hindiston bilan aloqada boʻlgan davlatlar sanskrit tilining taʼsiridan qochib qutula olmagan. Malay tili ham bundan mustasno emas. Bu Malayya va Hindiston oʻrtasida uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan savdo aloqalarini hisobga olgan holda olinma soʻzlar kirib kelgan.
Agar tarixdan oldingi davrlarga nazar tashlansa, miloddan avvalgi 2000-yillarda, Malay arxipelagi savdo-sotiq faoliyati tufayli Hindiston madaniyati yaʼni til, din, tabobat va boshqa koʻplab sohalar oʻz taʼsirini oʻzgartirdi.

Hind savdogarlari ham Malay orollari aholisiga sanskrit tilining elementlarini ishlab chiqdilar va tarqatdilar. Yuqori madaniyatga ega boʻlgan sanskrit tilining oʻrni malay tilini uning kiritilishini qabul qilishga sabab boʻldi. Malay tilida aniqlanishi mumkin boʻlgan birinchi sanskrit taʼsiri VII asrdagi tosh yozuvda oʻz aksini topgan. Sanskrit tilidan foydalanish bugungi kungacha saqlanib qolgan.

Arab va ingliz tillarining malay tiliga taʼsiri yaqin orada boʻlgan boʻlsada, jamiyat oʻzlashtirilgan sanskrit soʻzlarini unutmadi. Boshqa tomondan, oʻzlashtirilgan sanskrit soʻzlari saqlanib qolindi, boshqa tillarning taʼsiri esa malay tilida qolgan boʻshliqlarni toʻldirdi.

Malay tilida sanskrit tilidan olingan 677 ta soʻz bor. Soʻzlar din va falsafa, mavhum atamalar, tabiat, mamlakat va qarindoshlik, hayvonlar va hayvonot dunyosi, gullar va oʻsimliklar, munosabatlar va oila, inson tanasining qismlari va boshqalar.

'''Arab tili'''

Arab tilidan olingan soʻzlar sanskrit tilidan olingan soʻzlardan ancha koʻp. Ularning aksariyati malaycha talaffuzga moslashtirilgan, baʼzilari esa oʻz holida qoldirilgan. Soʻzlar asosan din, ilm-fan, his-tuygʻular, qonun-qoidalar, savdo va hodisa-harakatlarga oid.

'''Xitoy tili'''

Xitoy tili malay tiliga sezilarli ravishda taʼsir koʻrsatgan. Xitoy tilidan olingan soʻzlarning aksariyati Hokkien lahjasidan olingan. Mallayaga ilk marta Hokkien xalqining koʻchmanchi qabilasi koʻchib kelishi orqali almashinuv boshlangan. Ular yashaydigan qishloqlar va uning atroflarida malaylar bilan oʻzaro aloqa natijasida soʻzlarning almashinuvi hodisasi vujudga keldi. Oziq-ovqat, kiyim-kechak va qimor oʻyinlari uchun ishlatiladigan soʻzlar oʻzlashtirilgan.

'''Ingliz tili'''

Ingliz tili-Yevropa qitʼasida asosiy foydalananiluvchi til boʻlib, shuningdek, hozirgi zamon tili sifatida qaraladi. Shundan kelib chiqqan holatda,Malay xalqi zaruriy maqsadda, yaʼni, yangi soʻzga ekivalent malay soʻzi topilmagan holatda ingliz tilidan soʻzlar olinishi kuzatilmoqda.[https://books.google.co.uz/books?id=lFW1BwAAQBAJ&pg=RA1-PR19&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false]
== Manbalar ==
* https://en.wikipedia.org/wiki/Malay_language#cite_note-sneddon-14
* https://pt.wikipedia.org/wiki/L%C3%ADngua_malaia
* https://www.brudirect.com/index.php/2010102331853/Local-News/malay-can-be-language-of-asean.html
* https://www.britannica.com/topic/lingua-franca
* https://anyflip.com/itckx/dubr/basic
* https://sealang.net/archives/pl/pdf/PL-550.15.pdf {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221225132809/http://sealang.net/archives/pl/pdf/PL-550.15.pdf |date=2022-12-25 }}
* https://brill.com/view/journals/bki/160/1/article-p1_1.xml

=Havolalar =
* https://www.brudirect.com/index.php/2010102331853/Local-News/malay-can-be-language-of-asean.html
* https://www.britannica.com/topic/lingua-franca
* https://anyflip.com/itckx/dubr/basic
* https://en.wikipedia.org/wiki/Malay_language#cite_note-sneddon-14
* https://brill.com/view/journals/bki/160/1/article-p1_1.xml
[https://quod.lib.umich.edu/g/genpub/AEG2034.0001.001?rgn=main;view=toc Malay-Ingliz lugʻati Wilkinson, Richard James (1901-1903).]
[https://www.dbp.gov.my/ Dewan Bahasa dan Perpustakan] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221210034757/http://www.dbp.gov.my/ |date=2022-12-10 }}
[https://books.google.co.uz/books?id=dxwiAwAAQBAJ&pg=PA366&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Klassik Malay tili Braginsky, Vladimir, ed. (2013) [First published 2002].]
[[Turkum:Malay tili]]