Lishayniklarning o'sishi shakllari
Lishayniklarning oʻsish shakllari — Lishayniklar keng tarqalganligi boʻyicha guruhlarga boʻlingan. Oʻsish shakllarining keng doirasida tarqalgan turlari mavjud (morfologiya). Ushbu guruhlar lishayniklar taksonomiyasiga mos kelmasligi mumkin, chunki oʻxshash oʻsish shakllariga ega lishayniklar ajdodlari bilan bogʻliq emas. Oʻsishga asoslangan guruhlar bir-biriga mos kelishi va chegara holatlariga ega boʻlishi mumkin. Tur odatda qayerda boʻlmasin, bir xil umumiy oʻsish shakliga ega, lekin har doim ham bunday boʻlmasligi mumkin[1]
Lishayniklarning hayotiy shakllari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lishayniklarning umumiy oʻsish shakliga koʻra keng tarqalgan guruhlari quyidagilarga boʻlinadi:
1. butasimon yoki yarim butasimon (mevasimon),
2. bargli (bargli),
3. qobiqsimon (qobiqsimon),
4. poʻstloqsimon (squamuloza),
5. ipsimon (filamentoz),
6. viskisimon (byssoid),
7. chang (moxov) yoki
8. tuzilishsiz (masalan, jelatinli) kiradi.
Oʻsish shakllari boʻyicha guruhlash usullari odatda lishayniklarning jinsiy koʻpayishda ishtirok etmaydigan qismi, tallus deb ataladigan „vegetativ“ qismning shakliga asoslanadi. Bunga qoʻziqorin (mikobiont) ham, ular oʻrab turgan suv oʻtlari va/yoki sianobakteriya hujayralari (fotobiont) ham kiradi, lekin mikobiontning jinsiy meva tanalari boʻlgan biron bir qismini oʻz ichiga olmaydi. Tallusda „teri“ boʻlishi mumkin yoki boʻlmasligi ham mumkin, farqlanmagan oʻrta toʻqimalarni qoplaydigan, tabaqalangan toʻqimalarning sirt qatlami, medulla deb ataladi. Lishayniklarning bir qismi korteksga ega boʻlsa, u kortikat deb ataladi[2]. Agar korteks boʻlmasa, u ekortikat deb ataladi[3].
Lishayniklarning tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lishayniklarning sirt tuzilishini (anatomiyasini) koʻrish uchun mikroskopdan foydalanishni talab qiladigan qismlarini guruhlashning oddiy usuli bu „teri“ (korteks) mavjudligi yoki yoʻqligi hisoblanadi. Frutikoz lishayniklari shoxlari yassilangan va „barglar“ kabi koʻrinadigan boʻlsa ham, „novdalar“ ni oʻrab turgan bitta korteksga ega. Folioz lishayniklari „barg“ ning har ikki tomonida alohida yuqori poʻstlogʻi va pastki poʻstlogʻiga ega. Qisqichbaqasimon va toshsimon lishayniklarning yuqori poʻstlogʻi bor, lekin pastki poʻstlogʻi yoʻq. Filamentli, bissoid, moxov va boshqa lishayniklarda korteks yoʻq (ekortikat).
Lishayniklarning guruhi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Quyidagilar lishayniklar uchun keng tarqalgan guruhlardan foydalaniladi:
- 1. fruticose (tarmoqlanib ketgan, 3 oʻlchovli, bitta korteks tallusni oʻrab oladi), e.g., Cladonia evansii, C. subtenuis, and Usnea australis — Tallusi yuqoriga choʻzilgan yoki osilgan holda, shoxlangan yoki toʻplangan tuzilishga ega.
- 2. foliose (bargli, 2 oʻlchovli tekisliklar, ikkita korteksga ega — yuqori va pastki), e.g., Hypogymnia physodes — Tallus, odatda, pastki qismi bilan mustahkam bogʻlanmagan, yassi, bargga oʻxshash boʻlaklarni hosil qiladi, pastki qismida oʻziga xos korteks mavjud.
- 3. Crustose lichens (boʻyoqqa oʻxshash, tekis, 2 oʻlchovli, yuqori korteksga ega, pastki poʻstlogʻi yoʻq), Caloplaca marina- Tallus tekis va boʻyalgandek yotadi, substratning barcha nuqtalarida mahkam bogʻlangan.
- 3a. Qisqichbaqasimon plakodioid (tekislangan va markazdan tashqariga chiqadigan, ehtimol tashqi qirralarida bargga oʻxshash boʻlishi mumkin. Agar mavjud boʻlsa koʻtarilgan qismi ostida korteks yoʻq) — tallus strukturasi nurlanadi, tashqi qirralari substratdan yuqoriga koʻtariladi. Bular poʻstloqli lishayniklarga oʻxshab koʻrinishi mumkin, ammo bargli lishayniklardan farqli oʻlaroq, ular substratdan koʻtariladigan qirralarning ostida korteksga ega emas.
- 4. Skvamuloza (toshsimon) (shkalasimon yoki trombositsimon, yuqori korteksli, lekin koʻtarilgan qismi ostida pastki korteksi yoʻq), masalan, Normandina pulchella — Tallus asosan tekis yotqizilgan, bir-birining ustiga chiqadigan, shkalasimon plitalardan („squamules“) iborat. Ular substratga biriktirilmagan, lekin pastki qismida pastki korteksga ega boʻlmagan holda barg shakliga ega boʻlishi mumkin. Baʼzi lishaynigologlar squamulous lishayniklarni qobiq lishayniklarining maxsus turi deb hisoblashadi[1].
- 5. Filamentli (hairlike), masalan, Ephebe lanata, Cystocoleus ebeneus — Tallus asosan shoxlanmagan shoxlarga oʻxshash tuzilmalarni hosil qiladi, ular umumiy koʻrinishi mumkin boʻlgan shoxlarga oʻxshaydi.
- 6. Bissoid (wispy), masalan, Coenogonium implexum — Paxta yoki jun. Junga oʻxshash shivirlaydigan ovoz chiqaradi[1].
- 7. Moxov (chang), masalan, Lepraria incana — Tallus shunchalik yupqa qatlamki, u deyarli substratga yopishgan kukunga oʻxshaydi.
- 8. Strukturasiz Lishayniklar taniqli tallus tuzilmasiga ega boʻlmasligi mumkin. Shu jumladan jelatinli lishayniklar, bu erda sianobakteriyalar suvni oʻzlashtiradigan va ushlab turadigan polisaxarid hosil qiladi.
Oʻsish sharoiti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻsish shakllari oʻzgaruvchan boʻlishi mumkinligi sababli, bu guruhlar oʻrtasida turli xildagi yashash joylar mavjud va bir-biri bilan koloniya hosil qiladi, bu guruhlardagi lishayniklarning maʼlum joylarda joylashishi aniq emas. Ushbu guruhlardan birida lishayniklarni oʻrganishda bir muallifning fikrlari bilan boshqa bir muallifning nazariyalari bir-biridan farq qilishi mumkin.
Baʼzi turlarda, masalan, tallus qattiq tosh ichida, donalari orasida oʻsganda, lishaynikning faqat mevali qismi koʻrinadi va bu dramatik tarzda koʻrinishi mumkin (masalan, Caloplaca luteominea kenja bolandri turi).
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 What is a lichen?, Australian National Botanical Garden
- ↑ „Alan Silversideʼs Lichen Glossary (a-f), Alan Silverside“. 2014-yil 31-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-sentyabr.
- ↑ „Alan Silversideʼs Lichen Glossary (g-o), Alan Silverside“. 2014-yil 2-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-sentyabr.