Kreatsionizm nazariyasi

Kreatsionizm nazariyasi (lotincha „sgeayo“ - „yaratilish“) butun borliqni, hayotni, Yer sayyorasi va umuman olamni Xudo yaratgan deb e’tirof etuvchi teologik va g‘oyaviy konsepsiyadir.Kreasionizm g‘oyasining tarixi din tarixining bir qismini tashkil etadi. Milodning XIX yuz yilligida bu atama, ayniqsa, ommalashdi. XVIII asrda ilm-fan rivojlanib evolyutsionizm nazariyasiga qarshi kreatsionizm qarashlari yuzaga keldi. Avvaliga ushbu oqim tarafdorlari asosan anti-evolyutsionistlar, deb nomlandi.1932 yilda Britaniyada evolyutsion nazariyaga qarshi harakat yuzaga keldi. Xarakatning asosiy maqsadi ilmiy faktlarni tarqatgan holda evolyutsion nazariyaning noto‘g‘ri ekani va diniy manbalarda keltirilgan xabarlar haqiqatligini isbotlash edi. 1970 yilda uning a’zolari 850 kishi edi. 1972 yilda Buyuk Britaniyada „Nyuton nomidagi ilmiy birlashma“ tuzildi. Hozirda turli davlatlarda kreatsionizm nazariyasi asosida birlashgan ko‘plab ilmiy jamiyatlar faoliyat yuritmoqda. Jumladan: AQSH da 34 ta, Buyuk Britaniyada 4 ta, Avstraliya, Janubiy Koreya, Ukraina va Rossiyada 2 ta, Turkiya, Vengriya va Serbiyada 1 ta. Ko‘pgina ortodoksal xarakterdagi yahudiy guruhlari teistik evolyutsiya tarafdori bo‘lgan bir paytda, konservativ yahudiylar ilm-fanni yahudiy teologiyasini shakllantirishiga tayanib unga ijobiy munosabat bildiradilar. Islohotchi yahudiylar esa Tavrotni haqiqiyligini rad etadilar.Kreatsionizm nazariyasi yahudiylikning muqaddas kitobi Tavrotda muayyan daraja o‘z aksini topganini ta’kidlash joiz. Milodiy I asrda yahudiy yozuvchisi Filo Patriarxlarning bu boradagi rivoyatlarini haqiqiy deb e’tirof etgan. U Musoning Xudo olamni olti kunda yaratgan degan fikrini keltiradi. Lekin, uning fikricha, Xudo bu ishni bir paytda amalga oshirmagan. Berilgan raqam esa tartibni bildiradi. Dunyoning yaratilishi haqiqatan roʻy bergan, lekin Xudo buni insonlarga Muso orqali ramziy ravishda tushuntirgan.Ilk davrlarda xristian cherkovi otalari ham Filoning g‘oyasiga tayangan holda olamning yaratilishi haqiqatda ro‘y berganini e’tirof etdilar. Milodning ikkinchi asrida Xristian ortodoksallari olamning yaratilishi ramziy tarzda bo‘lgan degan fikrni rad etdilar. XV asrda Avliyo Bazil bu jarayonni juda katta o‘lchamda va hech qanday tanaffussiz hamda vaqtsiz yuz berganini tasvirlab berishga urindi. Avgustin „Olam yaratilishining haqiqiy tasviri“da ibtido moddiy ashyolarning yaralishi ekani va ayni paytda, vaqtning ahamiyati bo‘lmagan didaktik sabablarga ko‘ra bu jarayon davom etganligini da’vo qildi. Uning fikricha, yorug‘lik farishtalar taratgan nurning tasviridir. Shuningdek, xuddi moddiy nur kabi, ilohiy nur ham haqiqatda mavjud. Avgustin ilohiy matnlarning qiyinligiga e’tibor qaratadi va hamma tushunishi uchun ular tahrir qilinishi kerak, deb hisoblaydi. Xristianlar esa, kishilar o‘zlari guvohi bo‘lgan hodisalar muqaddas bitiklarga qarshi kelsa, uni izohlamaslik kerak deb hisoblaydilar. XIII arda Tomas Akvinta Avgustin singari Muqaddas bitikning aslini saqlab qolish kerakligini tasdiqlab: „Muqaddas bitik haqiqqatni tushuntirib bera olar ekan, noto‘g‘riligi isbotlangan holatdan tashqari hollarda u hech kimning izohiga muhtoj emas“, - deb yozgan edi.1571 yilda Martin Lyuter olamning yaratilishi bundan 6000 yil avval olti kun davom etgani haqidagi g‘oyani ilgari surdi. Jon Kelvin olam yaralishi to‘xtovsiz davom etganini rad etadi, shu bilan birga, uning fikricha, osmonlar tepasida suv bor.Yangi yerlarning kashf etilishi insonlarni hayotning yangi tur va shakllari bilan tanishtirdi. Yangi nazariya barcha biologik turlarning Xudo tarafidan alohida alohida yaratilganini ilgari surdi. 1605 yilda Frensis Bekon „Xudoning yaratgan ishlari bizga uning Injilidagi so‘zlarni tushunishimizga yordam beradi“, degan fikrni bildirdi.1650 yili arxiyepiskop Jeyms Usher „Usher xronologiyasi“ni chop ettirdi. Unda olamning yaratilishi miloddan avvalgi 4004 yil deb belgilangan edi. Bu sana o‘sha paytda qabul etilgan bo‘lsa-da, XVIII-X1X asrlarda ancha yuksalgan ilm-fan Yerning tarixi yanada ko‘hna ekanini isbotladi. XIX asr boshlarida Jon-Baptist Lamarkning turlarning o‘zgarishi to‘g‘risidagi konsepsiyasi Parij va Edinburgda, asosan, anatomistlar tomonidan iliq qarshi olindi. Britaniyaning Napoleon urushlari bilan band ekanligi, Fransiyada revolyusiya va amerikada fuqarolar urushining yuz berganligi jamiyatda shu kabi evolyutsion nazariyalarning asosiy o’rin egallashiga sabab bo‘ldi. 2006 yilda ko‘pgina xristianlar yaratilishning evolyutsion nazariyasini tan oldilar. Bugun ko‘pgina xristian cherkovlari, jumladan, anglikan va lyuteran cherkovlari ilohiy yaratilish bilan evolyutsion nazariya o‘rtasida ziddiyat yo‘qligini e’tirof etadilar. Mazkur cherkovlarning rahbarlari evolyutsion nazariyani yoqlab tuli va’z o‘qidilar. Oʻz navbatida olimlar, xususan, fizik Jon Polkingorn evolyutsiya Xudo yaratgan maxluqlarida kechadigan jarayonlardan biri, deya fikr bildirdi. Kreatsionizm nazariyasiga ishonuvchi xristianlar ikki guruhga bo‘linadilar: birinchi guruh kreatsionizmga ishonadi va fanni butunlay rad etadi. Ikkinchi guruh esa fan keltirgan faktlarga ham ishonadi. Shuningdek, kreatsionist qarashlarning quyidagi turlari ham ajratib ko‘rsatiladi :

Yosh Yer kreatsionizmi (ing. „Young Earth creationisms“). Bunga ko‘ra, Xudo - Yerning yaratuvchisi. U yerni Injilda qanday tasvirlangan bo‘lsa, shunday yaratgan. Bu hodisa bundan 6000 (protestantlarga ko‘ra) yoki 7500 (pravoslavlarga ko‘ra) yil avval ro‘y bergan. Aksariyat hollarda Yerning yoshi koinot yoshi bilan deyarli teng, deb hisoblanadi. Ularning fikricha Koinotning yerdan ko‘hnaroq ekanini tasdiqlovchi dalillar oz. Bu davrda makroevolyutsiya kechmagan. Yer ulkan suv toshqinidan so’ng qayta shakllangan.

Ko‘hna Yer kretsionizmi. Bu nazariyaga ko‘ra olamni Xudo yaratgan, ammo, bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmagan. Bu qarash tarafdorlari astronomlar va geologlarning yerga va koinotga bergan yoshlari bahsli ekanini e’tirof etadilar.

Kompensatsion kreatsionizm. Bu nazariya Tavrotning Ibtido kitobida kelgan xabarga tayanadi: Avval Xudo osmon va Yerni yaratdi. (Ibtido 1:1-2). Demak, Yer bir muddat qorong‘ilik qa’rida bo‘lgan, so‘ng hayot boshlangan. Orada bo‘shliq bo‘lgan.

Kun kreatsionizmi. Bunga ko‘ra, Xudo dunyoni olti kunda yaratgan. Ibtido kelgan olti kun bu bizning kunlardek 24 soat emas. Kun so‘zi ibroniychada “yom” deyiladi va yosh, davr deb tarjima qilinadi. Bu nazariya tarafdorlarining ba’zilari biz hali ham yettinchi kunda yashayapmiz, deb ishonadilar.

Progressiv kreatsionizm. Bu fikrga ishonuvchilar Xudo turlarni yaratgach, ular Xudo belgilagan bosqichlar asosida rivojlanib borgani, ya’ni ularda evolyutsiya jarayoni yuz berganini ta’kidlaydilar.

Adabiyotlar

• Najmiddinov J., Karimov J., Turdiyeva D.. Dinshunoslik. Qomusiy lugʻat. Imom Buxoriy xalqaro markazi nashriyoti, 2017 — 480 bet. ISBN 978-9943-5105-3-1.