Kosmonavtlarning harakatlanish boʻlimi
Kosmonavt harakatlanish boʻlimi (yoki kosmonavt manyovr qilish boʻlinmasi) – ochiq kosmosda sayr qilish paytida kosmonavtni kosmik kemaga nisbatan harakatlantirish uchun qoʻllanadi. Kosmonavtlar uchun yaratilgan birinchi harakatlanish boʻlimi Gemini 4 parvozida foydalanilgan qoʻlda boshqariladigan manyovr qurilmasi (HHMU) edi.
Modellari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoʻlda boshqariladigan manyovr boʻlinmasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1965-yilda Gemini 4 missiyasida Ed Uayt Ed Uayt tomonidan qoʻllangan qoʻlda boshqariladigan manyovr qurilmasi EVA „zip“ toʻpponchasi edi. Qoʻlda ushlanadigan bu toʻpponcha bir necha funt azot saqlardi[1] va Gemini kosmik kemasi atrofida cheklangan harakatlanish imkonini berardi. Bu qurilma 1966-yilda Gemini 10 missiyasida astronavt Maykl Kollinz tomonidan ham ishlatilgan edi.
USAF astronavtlarni manyovr boʻlinmasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amerika Qoʻshma Shtatlari Harbiy-havo kuchlari (USAF) tomonidan ishlab chiqilgan Astronavt Manyovr Boʻlinmasi (AMU) Gemini kosmik kemasini Boshqariladigan orbital laboratoriya (MOL) loyihasining bir qismi sifatida ishlatishni rejalashtirgan edi. AMU vodorod peroksidini yoqilgʻi sifatida ishlataydigan orqa yukxalta edi. AMU ning umumiy delta-v qobiliyati taxminan sekundiga 250 fut (76,2 metr) ni tashkil etardi, bu MMU ga nisbatan qariyb uch baravar koʻp edi. Astronavt AMUni orqa xaltaga oʻxshatib oʻziga mahkamlaydi va keyinchalik ishlab chiqarilgan MMU kabi ikkita qoʻl boshqaruvchisi yordamida harakat qiladi. Yoqilgʻi issiq gaz koʻrinishida chiqishi sababli, astronavtning skafandriga Chromel-R metall matosidan toʻqilgan metall „shim“ qoʻshish orqali oʻzgartirish kiritish zarur edi. AMU Gemini 9 missiyasi bortida olib ketilgan, ammo sinovdan oʻtkazilmagan, chunki astronavt Yevgeniy Cernan Gemini kabinasidan AMU saqlash joyiga, kosmik kemaning orqa tomoniga manevr qilishda qiynalgan va haddan tashqari qizib ketgan, bu esa uning dubulgʻasi old tomonining tumanlanishiga olib kelgan. AMU, shuningdek, Gemini 12 bortida uchirilishi va Gemini kosmik kemasidan bogʻlanmagan holda uchishi kerak edi, ammo missiyaga ikki oy qolganda tozalandi[2]. NASA bosh astronavti Deke Slayton keyinchalik oʻz tarjimai holida AMU MOL dasturi uchun ishlab chiqilgan boʻlishi mumkinligini taxmin qildi, chunki Harbiy havo kuchlari „boshqalarning sunʼiy yoʻldoshlarini tekshirish imkoniyatiga ega boʻlishlari mumkin deb oʻylashgan“[3].
Avtomatik barqarorlashtirilgan manyovr qurilmasi (ASMU)
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1973-yilda Avtomatik barqarorlashtirilgan manyovr boʻlimi (ASMU) Skylab 3[4] va 4 missiyasi davomida Skylab bortida sinovdan oʻtkazildi. Orbital laboratoriya ichida sinovdan oʻtkazilgan, u azot gazi ishlatilgan, bu qurilmani ham yaroqsiz, ham mos sinovdan oʻtkazish imkonini beradi. Skylab AMU Shuttle MMUga eng yaqin edi, ammo kosmik kemadan tashqarida ishlatilmadi, chunki EVAlar hayotni qoʻllab-quvvatlovchi koʻkrak qafasiga biriktirilgan astronavtlar bilan oʻtkazildi va Apollon teleskopidagi nozik quyosh massivlariga zarar yetkazilishining oldini olish edi.
Oyoq bilan boshqariladigan manyovr qurilmasi (FCMU)
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oyoq bilan boshqariladigan manyovr qurilmasi Skylab doirasida sinovdan oʻtkazildi. Uning maqsadi kosmonavtning qoʻllarini boʻshatish edi. U orqa tomondagi idishda joylashgan sovuq, yuqori bosimli azot gazi bilan harakatlangan[5]. Uni mos kelmasligi sinovdan oʻtkazildi.
Boshqariladigan manyovr boʻlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boshqariladigan manyovr boʻlimi (MMU) – bu harakatlantiruvchi ryukzak boʻlib, u NASA astronavtlari tomonidan 1984-yilda uchta kosmik kemada foydalanilgan. MMU kosmonavtlarga kemadan uzoq masofada bogʻlanmagan EVA kosmik yurishlarini amalga oshirish imkonini berdi. MMU amaliyotda bir juft nosoz aloqa sunʼiy yoʻldoshlarini, Westar VI va Palapa B2 ni olish uchun ishlatilgan. Uchinchi missiyadan soʻng boʻlinma isteʼmoldan chiqarildi.
Sovet SPK
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sovet Ittifoqi, shuningdek, Mir kosmik stansiyasiga parvozlarda kosmonavtlarni harakatlantirish tizimidan foydalangan. SPK (yoki UMK, UPMK[6]) kosmik kema MMU dan kattaroq edi, azot oʻrniga kislorodni oʻz ichiga olgan va xavfsizlik bogʻichiga biriktirilgan edi. Bogʻlanganiga qaramay, SPK mustaqil Orlan kosmik kostyumini kiygan kosmonavtga orbita majmuasi atrofida „uchishga“ imkon berdi, bu esa boshqa yoʻl bilan kirish deyarli imkonsiz boʻlgan hududlarga kirishga imkon berdi. 1990-yilda Mirda sinovdan oʻtkazilgan boʻlsa-da, kosmonavtlar Strelakranidan foydalanishni afzal koʻrdilar (Mobil xizmat koʻrsatish tizimiga teng). Kvant-2 moduliga tashqi tomondan biriktirilgan SPK, Mir ekspluatatsiyadan chiqarilganidan keyin atmosferaga qaytganda vayron boʻldi.
21KS[6]tizimi Orlan-DMA kosmik kostyumi uchun xavfsizlik ipidan emas, balki havo oqimi dvigatellaridan foydalangan holda butunlay yangi dizayndir. Bu tizim MMU ga oʻxshash edi. U avtomatik ravishda barqarorlashtirildi, 6 daraja erkinlik qoʻllandi, ogʻirligi 180 kg dan kam, delta-v 30 m/s, amaliy tezligi 1 m/s va 8°/s2 aylanish tezlanishiga imkon beradigan favqulodda rejimga ega edi[7].
Xavfsizligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]EVA qutqaruvi uchun soddalashtirilgan yordam (SAFER) kosmik sayohatlar paytida xavfsizlik qurilmasi sifatida moʻljallangan kichikroq ryukzakni harakatlantirish tizimidir. U 1,4 kg gazsimon azotni oʻz ichiga oladi, bu MMU ga qaraganda ancha kam delta-v qobiliyatini taʼminlaydi, taxminan sekundiga 10 fut (3 metr).Biroq, SAFER MMU ga qaraganda kamroq murakkab, arzon va foydalanish osonroq va cheklangan delta-v faqat rejalashtirilgan qutqarish vazifasi uchun etarli. Prototiplari ishlab chiqilgan ekipajning oʻzini oʻzi qutqarish (CSR) qurilmalari qatoriga shishiriladigan qutb, teleskopik qutb, ikki ustunli qutb va bola tipidagi lasso qurilmasi (astroropa) kiradi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Kranz, Gene. Failure Is Not an Option. Berkley Books, 2000 — 135-bet. ISBN 0-425-17987-7.
- ↑ Kenneth S. Thomas & Harold J. McMann. US Spacesuits. Chichester, UK: Praxis Publishing Ltd., 2006 — 32-bet. ISBN 0-387-27919-9.
- ↑ Slayton, Donald K. "Deke". Deke! U.S. Manned Space: From Mercury to the Shuttle, 1st, New York: Forge (St. Martin's Press), 1994 — 174-bet. ISBN 0-312-85503-6. OCLC 29845663.
- ↑ Leland F. Belew: „SP-400 Skylab, Our First Space Station, Chapter 7 -- The Second Manned Period“. George C. Marshall Space Flight Center (1977).
- ↑ Millbrooke. „From Engineering Science To Big Science, Chapter 13 -- More Favored than the Birds: The Manned Maneuvering Unit in Space“ (1998).
- ↑ 6,0 6,1 Isaac Abramov & Ingemar Skoog. Russian Spacesuits. Chichester, UK: Praxis Publishing Ltd., 2003. ISBN 1-85233-732-X.
- ↑ Igor Afanasiev & Dmitry Vorontzov. „Cosmonaut's Personal Transport“. Vokrug Sveta. Qaraldi: 2013-yil 29-sentyabr.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Suited for spacewalking a teacher's guide with activities for technology education, mathematics, and science.. DIANE Publishing — 34-bet. ISBN 978-1-4289-2748-3.