Karboksimetilselluloza

Karboksimetilsellulosa (KMS, kroskaramelloza, sellyulozaglikol kislotasi, [C₆H₇O₂(OH)_3-x(OCH₂COOH)_x]_n, bu yerda x = 0,08-1,5) sellyuloza hosilasi boʻlib, unda karboksilmetil guruhi (-CH₂-COOH) glyukoza monomerlarining gidroksil guruhlari bilan birlashadi. Eritmalar rangsizdir. U birinchi marta 1918 yilda nemis kimyogari Yansen tomonidan sintez qilingan va patentlangan. Tashqi koʻrinishi: och-olov rangli kristalli kukun.
Quyuqlashtiruvchi sifatida tish pastasi, oziq-ovqat mahsulotlari (oziq-ovqat qoʻshimchasi E469, E466), kosmetika mahsulotlarida, sochlar uchun lak kabi mahsulotlar tarkibiga kiradi. U laksatiflar va yelim ishlab chiqarishda qoʻllaniladi (masalan, yelim bustilat). Sovuq akkumulyatorlar uchun yuvish vositalari va plomba moddalari tarkibiga kiradi. Bundan tashqari, koʻpikning barqarorligini yaxshilash uchun koʻpik qiluvchi moddalar uchun polimer sifatida ham foydalanish mumkin. Karboksimetilsellyuloza asosidagi loy suspenziyalari gaz va neft sanoatida burgʻulashda, geologik tadqiqotlarda qoʻllaniladi, bu yerda u yopishqoqlikni oʻzgartiruvchi va suvni ushlab turuvchi vosita sifatida ishlaydi.

Qoʻllanilishi

• Burgʻilash suyuqliklari uchun qoʻshimcha sifatida ishlatiladi (filtrlashni pasaytiradi va burgʻulash suyuqliklarining yopishqoqligini oshiradi).
  
• Oziq-ovqat sanoatida stabilizator, quyuqlashtiruvchi, toʻldiruvchi sifatida.
  
• Kir yuvish kukunlari, sovunlar, yuvish vositalari, tozalash pastalari ishlab chiqarish uchun (KMS kirlarni matolarga qayta yopishishini oldini oladi).
  
• Keramika ishlab chiqarishda u quyuqlashtiruvchi, plastifikator va bogʻlovchi vosita sifatida ishlaydi, shuningdek, emalning silliqligini yaxshilaydi.
  
• KMS shuningdek, emulsiya boʻyoqlari uchun quyuqlashtiruvchi sifatida ishlatiladi, kukun boʻyoqlar, tekislash aralashmalari va sement ohaklari uchun plastifikator vazifasini bajaradi va yordamchi vosita sifatida belgilangan vaqtni kechiktiradi, shuningdek, devor qogʻozi yopishtiruvchi moddalarni ishlab chiqarishda ham qoʻllaniladi.
  
• Koʻmir changidan briket ishlab chiqarishda bogʻlovchi sifatida qoʻllaniladi.
  
• KMS qalam va boʻr ishlab chiqarishda bogʻlovchi sifatida ishlatiladi.
  
• Qurilishda quruq qurilish aralashmalarining turli xil yopishtiruvchi komponentlari sifatida keng qoʻllaniladi (devor qogʻozi uchun yelimda, gipslarda, beton uchun gidroizolyatsiya komponentlarida).
  
• Eritma va quyma biznesida KMS tuproq qoliplarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
  
• Karboksimetilselluloza gemostatik bogʻlamlar va bintlarni ishlab chiqarishda ham qoʻllaniladi.

Karboksimetilsellyuloza hosilalari

Kimyo, oziq-ovqat va tibbiyot sanoatida natriy tuzi ishlatiladi ([C6H7O2(OH)3-x(OCH2COONa)x]n, bu erda x = 0,02-1,50) — natriy karboksimetilselluloza, suvli eritmalari yopishqoq, psevdoplastiklikka ega va baʼzi navlarda — tiksotropiya. Selluloza glikolik kislotaning natriy tuzi plastifikator, quyuqlashtiruvchi va rezorbent sifatida ishlatiladi. Uzoq vaqt davomida plastisitni saqlaydigan yopishqoq eritmalar hosil qilish qobiliyati tufayli natriy karboksimetilselluloza qurilish sanoatida keng tarqaldi.
Oziq-ovqat va farmatsevtika sanoatida karboksimetilselluloz natriy tuzi koʻpincha uch oʻlchamli (oʻzaro bogʻlangan) koʻrinishda ishlatiladi (kroskarmelloza — E468). Karboksimetilsellulozaning natriy tuzidan farqli oʻlaroq, kroskarmelloza suvda amalda erimaydi. Biroq, u suvni singdirish qobiliyatiga ega. 1 g kroskarmelloza 20 ml gacha suvni oʻzlashtiradi.

Havolalar

• Rogovin 3. A., Ximiya sellyulozi, M., 1972, s. 402-04; Tsellyuloza i eyo proizvodnie, per. s angl., t. 1, M., 1974, s. 430-35, 468-71. t. 2, M., 1974, s. 99-102