Hirot jangi (589)

Hirot jangi - 589-yilda Hirot vodiysida (Hozirgi Afgʻoniston) boʻlib oʻtgan Bahram Chubin boshchiligidagi forslar va Savashoh qoʻmondonligi ostidagi turklar oʻrtasidagi katta jang.

Turk va forslar oʻrtasidagi kelishmovchiliklar

VI asrning oxiriga kelib, Turklar parchalangan Xitoy chegaralaridan Eron chegaralariga qadar ulkan hududni nazorat qilib, Shimoliy Xitoy sulolalariga ipak soliq olgan va Vizantiya bilan oʻta foydali savdo uchun soʻgʻd savdogar-vositachilaridan toʻlovlar olgan. Ikkala tomon uchun ham ushbu savdo foydali boʻldi: Vizantiyaliklar Gʻarbiy Yevropaga ipakni qayta sotdilar, (u yerda ipak hashamatli buyum sifatida va uning gigienik xususiyatlari tufayli katta talabga ega edi). Bundan tashqari, Vizantiya muomalada oltin yetishmayotganligi sababli, uning asosan yollanma askarlardan tashkil topgan armiyasini jalb qilish uchun ipakdan oʻziga xos valyuta sifatida foydalangan.

Ammo karvon yoʻli Vizantiyaning asosiy dushmani Eron orqali oʻtardi - (Kaspiy dengizining shimoliy qirgʻogʻi boʻylab Eronni chetlab oʻtish yoʻli qiyin va xavfli edi). Bu vaqtda ular ikkovi urush holatida edi. Forslar tranzit savdoni butunlay taqiqlay olmas edilar, chunki bojdan olinadigan daromad ularning hukumat daromadlarining muhim qismini tashkil qilar edi, lekin faqat minimal miqdordagi ipakning oʻzlari belgilagan narxlarda gʻarbga borishiga imkon berardi. Tovar ayirboshlashni koʻpaytirish ularning manfaatlariga emas, balki strategik dushmanidan iloji boricha koʻproq oltin chiqarib olish va Vizantiyaning Yevropada qoʻshin yollash qobiliyatini pasaytirish uchun narxlarni koʻtarish edi. Bu oʻz mollarini sotolmaydigan turk xoni va Soʻgʻdiy savdogarlari manfaatlariga zarba berdi. Turklar, oʻtmishda Vizantiya bilan toʻqnashuvlarga qaramay, umumiy manfaatlar asosida u bilan Eronga qarshi birgalikdagi harakatlar toʻgʻrisida kelishuvga erishdilar.

Eron tor-mor qilinsa Vizantiya sug’dlar va turklar bilan bemalo iqtisod qilib, Yevropadagi jangari qabilalardan ulkan armiya tuza olar, ikkinchi tomon esa oltin zahirasini ulkan miqdorga yetkazib buyuklikka erishar edi. Eron esa tugar edi. Lekin xoqonlik ichki urushdan lanch ahvoga kelgan edi.

Urushning boshlanishi

Sosoniy forslar imperiyasi

589 yilga kelib, Sosoniy Ormizd IV ning zodagonlarga qarshi qatagʻonlari tufayli zaiflashgan Eronning mavqei urushga juda qulay emas edi: gʻarbiy chegaralarda Vizantiya bilan uzoq muddatli urush olib borildi; Arab shayxlari Mesopotamiyaga hujum qildilar; shimoldan Dorial darasi orqali dastlab turk-xazar qoʻshinlari, soʻngra Vizantiya pullari bilan Gruziya shohi yollagan Kavkaz qabilalarining qo’shinlari hujum qildi; nihoyat, iyul-avgust oylarida Sava boshchiligidagi turklar Sharqiy Eronga bostirib kirdilar. Chegarani qo’riqlagan 70 ming fors qoʻshini Eronning ichki qismiga yoʻl ochib qochib ketdi. Forslarning piyoda qo’shini turklar otliq qismlariga qarshilik qilolmadi. Eronda vahima boshlandi. Ktesifondagi kengashda Turklarni qaytarib uloqtirish uchun Armaniston va Ozarbayjon marzboni Baxram Chubinni yuborishga qaror qilindi. U buyruqni qabul qildi va atigi 12 ming askarni talab qildi. Lekin ular qirq yoshdan ellik yoshgacha bo’lgan, kamondan otish sanʼatini yaxshi bilgan faxriylar (otliq kamonchilar sosoniylar armiyasining asosiy kuchi edilar va kamida 20 yil yaxshi oʻq otishni oʻrganish uchun ketgan). Demak Bahrom talab qigan askarar asosan mohir kamonbozlar hisoblanishgan. Ormizd IV saroyi xodimlaridan biri qutqaruvchi niqobi ostida Turklarning hujum yoʻnalishini oʻzgartirishga va ularni Hirot vodiysiga hujumga undashga mos reja tuzdi. Soddadil turklarni ayyor forslar aldashdi. Xurrad Burzin Bahrom qo’shini aytilgan joyga kelgunicha sir boy bermay Savani sulhga ko’ndirishga urindi. Natijada go’l Sava hujumkorlikni pasaytirib Hirotga yuzlandi. Ayni paytda Bahram Chubin sharqqa majburiy oʻtishlarni amalga oshirdi. U Balxga boradigan odatiy yoʻl oʻrniga, aylanma yoʻl bilan Kuhiston orqali oʻtib, turklarning oldidan chiqib oldi.

Urushning davomi

Turklar Herirud daryosi va to’glarning orasidan cho’lga chiiqb olishga ulgurmasdan forslarga duch kelishdi. Endi ular oldida fors qo’shiniga qarshi jangga kirmasdan ketish mumkin bo’lmay qoldi. Ayyor Xurrad Savashoh oldidan “quyon” bo’ladi.

Savaning armiyasi, Tabariyning soʻzlariga koʻra, 300 ming kishiga va 200 jangovar filga, Firdavsiyning soʻzlariga koʻra - mos ravishda 400 ming va 1200 filga (ikkalasi ham katta mubolagʻa) ega edi. L.N.Gumilyov, manbalarning hisobotlarini jang maydonining topografiyasi nuqtai nazaridan tahlil qilib, turklarning kuchlarini 20 ming kishidan koʻp boʻlmagan deb hisoblaydi. Ehtimol, Turk xoqonligining barcha qoʻshinlari jang maydonida boʻlmagan, yaʼni Savaning oʻzi faqat Hirot garnizoni bilan uchrashishga umid qilib kichik kuchlarni olgandir. Uning qoʻshinlari va eng muhimi otlari issiq va kimsasiz Xuroson boʻylab yurish paytida charchagan va bu mavqe, Firdavsiyning soʻzlariga koʻra, manyovr qilishga imkon bermaydigan „tor va noqulay“ boʻlib chiqqan. Turk dasht qoʻshinlari oldida tekislikka olib boradigan togʻlardagi tor yoʻl orqali orqaga chekinish oʻz joniga qasd qilish toʻgʻrisidagi qaror boʻladi. Orqaga yo’li qolmay tuzoqqa tushgan Sava Bahrom Chubin bilan muzokara olib borishga urinib koʻrdi, ammo u barcha takliflarini rad etdi.

Jang maydoni 12 km kattalikda edi. Suvoriylar joyashuvi va turklarning 10 qator joyashuvi hisoblanib ularning soni 20 ming atrofida ekanligi aniq bo’ldi.

L.N.Gumilyov Bahrom Chubinning armiyasini sonini turklar bilan deyarli teng deya hisoblaydi. Fors qoʻshinining chap qanoti Herirud daryosiga, oʻng tomoni tog’ 'tizmasiga suyangandi va ularning orqasida Hirot bogʻlari hamda ekin maydonlari bor edi. Bu nafaqat qal'a sifatida, balki taʼminot manbai sifatida ham muhim edi. Turklar vodiyning dasht (odamlar yashamaydigan) qismi bilan kifoyalanishga majbur edilar. Fors qoʻshinining joylashuvi haqida Saolibiy xabar beradi: Bahram Chubin piyoda askarlarni birinchi qatorga qoʻygan, orqasida - fillar (boshqa manbalarda fillar forslar orasida emas, balki turkutlar orasida boʻlgan), qanotlarda - tanlangan birliklar. Bundan tashqari, eng ishonchli askarlardan mudofaa otryadi tuzilib, ularga askarlar qochishini oldini olish vazifasi qoʻyildi.

Fors manbalarida Savashoh yoki Shaba nomi bilan uchraydigan Turkutlar yetakchisining asli kimligi bahsli masala. Eng keng tarqalgan versiyasi shundaki, bu Cho’llig’-Yabg’u-Bag’a xoqondir. Biroq, L.N.Gumilyov Sava xoqon shu jangda vafot etganini taʼkidlab, uni Turk xoqonligining gʻarbiy qismining oʻziga xos hukmdori boʻlgan va markaziy hokimiyatdan mustaqil siyosat yuritgan Yang-Sux-tegin bilan identifikatsiya qilish tarafdoridir.

Jang boshida forslar safida vahima paydo boʻldi va faqat qoʻshinlarni ragʻbatlantirgan Bahrom Chubinning shaxsiy aralashuvi ularning qochishiga xalaqit berdi. Ya;ni turklar noqulay holatda bo’lsaarda jangga tayyor ekanligi forslar ishonchiga putur yetkazdi. Turklar birinchi boʻlib hujum qildilar, ular fors qoʻshinining chap qanotini bosishga muvaffaq boʻldilar, ammo oʻng qanotda va markazda hujum qaytarildi. Dushmanning hujumi shunchalik kuchliki ediki, Bahram Chubin chekinish haqida oʻylay boshladi (Saolibi chekinishga urinishni harbiy hiyla-nayrang deb biladi, ammo Firdavsi uning asl ekanligiga shubha qilmaydi). Biroq, Hirot vodiysi nafaqat turklar, balki forslar uchun ham tuzoq edi: togʻlar qochish yoʻllarini toʻsib qoʻygandi va Bahram Chubin jangni davom ettirishdan boshqa chorasi yoʻq edi.

Turklar uchun ham qochishga yo’l yo’q edi. Natijada ikki tomon ham tirik qolish uchun o’limgacha jang qilish lozimigini faxmladi. Bu sabab jangning o’ta keskin va qonli kechishiga kifoya bo’ldi. Hech kim qochishni o’ylamadi.

Birinchi hujumning muvaffaqiyatsizligi Savani fillarni hujumga jalb qilishga undadi. Bunga Bahrom qarshi hujum bilan javob berdi va buning uchun barcha zaxiradan foydalanib, keyin ehtiyotkorlikni saqlab qoldi. Bu yerda fillarni zaif joylariga o’q bilan aniq urgan Fors kamonchilarining ajoyib xislatlari ko’zga tashlandi. Fors faxriy kamonchilari tanlovi ish berdi. Ogʻriqdan gʻazablangan fillar oʻz qoʻshinlarini oyoq osti qildilar. Ulardan qochib, turklar safni buzdilar va qoʻl jangiga otilgan forslarga yetarlicha qarshilik koʻrsata olmadilar. Savashoh jarayonning omadsizligini ko’rib qochishga tutindi, lekin Bahram Chubinning oʻzi uni kamondan o’q uzib oʻldirdi, shundan soʻng turklarning chekinishi vahima aralash qochishga aylandi. Boshliqardan ayrilgan, vahimaga tushgan va fillar oyog’ida qolgan askarlar ortga siqilib qocha boshashdi. Ular dara orqali qochib qutulmoqchi boʻlishdi, ammo tor va uzun oʻtish qiyin yo’l koʻp odamlarning birdan oʻtishiga imkon berolmadi. Fors kamonchilari uchun haqiqiy ov boshlandi. Turklar katta yoʻqotishlarga duch kelishdi.

Jangdan keyin Bahrom Chubin bir oy Hirotda oʻtirib, oʻljani shahanshoh va uning askarlari oʻrtasida taqsimlab berdi. Shu vaqt ichida Savaning oʻgʻli Parmuda magʻlub boʻlgan qoʻshinlarning qoldiqlarini toʻplab, qarshilik koʻrsatishga urinib koʻrdi. U to’satdan va kechasi hujum qilib Bahromni qo’lga olishga yaqin qolganida yengiladi. Forslar Amudaryoni kesib o’tib, Parmudani Poykendda asir oldilar. Parmuda Bahrom Chubinga taslim boʻldi va uni shoh Xurmuzd IVga joʻnatishdi. Xurmuzdning onasi Parmudaning qarindoshi bo’lgan va shu sabab u yerda u sharaf bilan kutib olindi va tinchlik tugagandan soʻng ozod qilindi. Yigirma yil davomida Turklar va Sosoniylar oʻrtasida tinchlik oʻrnatildi.

Qisqa muddat davomida Amudaryo va Sirdaryo orasidagi viloyatlar sosoniylar qo’liga o’tdi. Turklar mag’lubiyat sulhini imzolashdi. Jang turklarning Eronga bosqinini 50 yilga surdi. Eronning xoqonlikka bosimi uzoqqa cho’zilmagan.

Bahram Chubin Eronning eng buyuk harbiy rahbarining shon-sharafiga sazovor boʻldi va u Vizantiyaliklarga qarshi qaratilgan urushga jo’nadi. Bu yerda uning armiyasi magʻlub boʻlishni boshladi, u Ormizd IVga boʻlgan ishonchni yoʻqotdi va muvaffaqiyatli qoʻzgʻolon koʻtardi. Natijada u qisqa vaqt ichida Bahrom yangi shahanshoh boʻldi. Biroq, agʻdarilgan Ormizdning oʻgʻli IV Xosrav, Vizantiyaga katta imtiyozlar berib, Mavrikiy imperatoridan harbiy yordam oldi va otasining taxtini qaytarib oldi. Bahram Chubin yaqinda dushman boʻlgan Turklar yoniga – Buxoroga qochib ketdi va turk xoqoni qiziga uyandi hamda Farg’onada forslar yuborgan qotil tomonidan oʻldirildi.

Ushbu jangda fors qo’shini tarkibida ham yollanma turk askarlari jang qilganligi taxmin qilinadi. Chunki oradan 4 yil o’tib Ormuzdga isyon qilgan Bahrom askarlari orasida minglab turk askarlari ham bo’lgan va ular jangda yutqazishgach yangi shoh Xusrav tomonidan Vizantiyaga qullikka yuborilgan.