Gilgamesh
Shumer adabiyotining eng mashhur namunasi afsonaviy qahramon Gilgamish toʻgʻrisidagi epik afsonalar toʻplamidir. Bu asar akkad tilida qayta ishlangan nusxada toʻlaroq koʻrinishda Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan.
Gilgamish haqida epos yoki Hamma koʻrganlari haqida poema. Dunyodagi qadimgi saqlangan adabiy asarlardan biri, eng yirik asar sifatida yozilgan. Qadimgi Sharqning eng buyuk asari xisoblanadi. Epos Akkad tilida yaratilgan, Shumer gaplariga asoslangan holda birinchi mingyillikning yarmida, eramizdan avvalgi XVIII-XVII asrlarda yaratilgan. Uning bir qancha toʻliq variantlari Nineviyada, Ossur shohi Ashshurbanipalning mixxat kutubxonsidan, XIX asrda olib borilgan qazishma ishlarida qoʻlga kiritilgan. U olti ustunli, 12 jadvalli mayda mixxat yozuvi bilan yozilgan. 3000 ga yaqin sheʻr kirgizilgan va eramizdan avvalgi VII asrda yozilgan epos namunasi Qadimgi Xett davlati hududidan topilgan. Yana XX asrda eposning yana yangi, oʻzgacha namunalari topilgan, shu jumladan xurrit va xett tillarida eposning boshqa qahramonlari Gilgamish va Enkidu hisoblanadi. Shumer tilida alohida qoʻshiqlar, ulardan bir qanchasi III mingyillikning birinchi yarmidan to eramizgacha yaratilgan . Qahramonlarning yagona dushmani bu – Xumbaba ( Xuvava ) dir, muhofaza qilingan muqaddas kedrlar. Ularning jasoratlarini xudolar kuzatadilar. Gilgamish haqidagi shumer manbalarining baʻzilari shumer ismlari, shumer qoʻshiqlarida saqlanib qolgan. Lekin Gilgamish haqidagi toʻliq maʻlumotlar akkadcha boʻlib qolmoqda. Shumer tili orqali yetib kelgan Gilgamish bilan bogʻliq ism va qoʻshiqlarda esa uning shumer bilan aloqadorlik oʻrinlari mohiyatan oʻz oʻrnini yoʻqotgan. Gilgamish dostonining asosiy mavzusi insonning hayoti va uning, hatto mashhur qahramonlarning ham oʻlimdan qochib qutula olmasligi haqidagi azaldan kelayotgan masala badiiy jihatdan juda kuchli tasvir etilgan. Bu dostonning ayrim qismlarining mazmuni juda qadimgi shumeriylar davrida yaratilgan. Masalan, Gilgamishning marhum doʻsti Enkiduning arvohi u dunyodan yana yer yuziga kelgan va Gilgamishning odam oʻlganidan keyin nima boʻlishini arvohdan soʻragani toʻgʻrisidagi hikoya oʻsha qadimgi shumeriylar nusxasida ham bor. Shumeriylarning Gilgamish va Aggi degan boshqa bir dostonida Urukni qamal qilgan Kish podshosi Agga bilan Gilgamish oʻrtasidagi kurash tasvirlangan. Gilgamish koʻrsatgan qahramonliklar toʻgʻrisidagi epik qissalarning butun bir sikli mavjud boʻlgan boʻlishi juda ham mumkin boʻlgan hodisadir. Dostonning asosiy qahramonlari nomi Gilgamish va Enkidu qadimgi shumeriylardan qolgan. Gilgamishning dostondagi ayrim epizodik oʻrinlarini aks ettiruvchi oʻrinlari ham shumeriylardan qolgandir. Urukninmg afsonaviy darajaga borib yetgan podshosi Gilgamishning nomi Shumerning eng qadimgi podsholari roʻyhatida saqlanib qolgan. Bu doston nusxalaridan biri I Bobil sulolasi davrida tuzilgan boʻlishi mumkin; saqlanib qolgan bir fragment bundan dalolat beradi; bu fragment dostonning keyingi zamondagi, ammo ancha toʻla yozilgan ossur nusxasidan keskin farq qiladi, u eramizdan avvalgi VII asrda podsho Ashshurbanipalning Nineviya shahridagi kutubxonasi uchun akkad tilida ossur mixxati bilan yozilgan. Gilgamish haqidagi doston toʻrt asosiy qismga boʻlinadi: 1) Gilgamishning Urukni qattiq qoʻllik bilan idora qilishi, ikkinchi qahramon Enkiduning paydo boʻlishi va bu ikki qahramonning doʻstligi qissasi. 2) Gilgamish va Enkiduning qahramonliklari tavsifi. 3) Gilgamishning obi hayot qidirib, boshidan kechirgan sarguzashtlari qissasi. 4) Gilgamishning marhum doʻsti – Enkidu arvohi bilan qilgan suhbatining bayoni bilan doston tugaydi. Bobildan topilgan nusxada asarni bitguvchi Gilgamish tosh lavhaga oʻzining asarlarini oʻzi bitgan – deb, bu bilan dostonda boʻlgan haqiqiy voqealar deb daʻvo qilgan. Haqiqatan ham, dostondagi baʻzi epizodlar qadimgi qissalarda saqlanib qolgan tarixiy hodisalarning uzoq oʻtmishdagi izlari boʻlishi mumkin. Masalan Gilgamish Urukni idora qilgani, uning maʻbuda Ishtarga munosabati ( bu esa podsho hokimiyatining kohinlarga qarshi kurashini aks ettiradi) ana shunday epizodlardir. Biroq Gilgamish toʻgʻrisidagi doston ga baʻzi bir mifologik afsonalar ham kiritilgan , bu butun olamning suv bosishi va odamning yaratilishi toʻgʻrisidagi qadimgi qissalar bilan bogʻliqdir. Dostonning bosh qismida uchdan ikki boʻlagi xudo va bir boʻlagi odam boʻlagi Gilgamishning Uruk degan qadimgi shaharda qanday podsholik qilgani, shahar devorlari qurishga va xudolarga atab ibodatxonalar solishga xalqini majbur etib, qattiq zulm qilgani hikoya qilingan. Uruk aholisi mbunday ogʻir qismatga chiday olmay, xudolarga shikoyat qilgan, xudolar ham bu shikoyatlarni nazarga olib, gʻayri tabiiy bir kuchga ega boʻlgan Enkidu nomli pahlavonni yaratganlar. Enkidu vahshiy hayvonlar orasida yashagan , shu vahshiy hayvonlar bilan birga ov qilgani va suv ichagani borgan. Ovchilarning vahshiy hayvonlarni ovlashiga Enkidu toʻsqinlik qilgan, shunda ovchilarning biri yordam soʻrab Gilgamishga murojaat qilgan. Bu ibtidoiy qahramonni oʻziga el qilib olish niyatida Gilgamish uning huzuriga ibodatxona choʻrisini yuborgan, bu choʻri xotin Enkiduni koʻlga olib, uning yovvoyi xulqini tiyib qoʻygan va uni Urukka olib kelgan. Enkidu Urukka olib kelingandan soʻng , bu yerda har ikkala qahramon yakkama-yakka kurashga tushgan, lekin ularning kuchlari baravar boʻlgani uchun bir-birlarini yenga olmagan. Shundan keyin Gilgamish va Enkidu doʻst boʻlib qolgan va birgalikda koʻp bahodirliklar qilganlar. Ular Kedr oʻrmoni qoʻriqchisi bahaybat Xumbaboni oʻldirganlar.
Bu gʻolib qahramonni koʻrgan maʻbuda Ishtar unga oshiq boʻlib qolgan. Ammo dono va ehtiyotkor Gilgamish Ishtarning sevgisini rad etgan va maʻbudaning avvalgi oshiqlari boshiga solgan azoblarini eslargan.
Ammo maʻbuda Ishtar bu rad javobni oʻziga nisbatan hurmatsizlik deb bilib , qahramonlar va Uruk shahriga katta kulfatlar yogʻdirdi. Lekin qahramonlar Enkidu va Gilgamish bularni birgalikda yengadilar. Ushbu voqeani Urukliklar quvonch bilan kutib oladi. Bu shodiyonalar oxirida Enkidu tushida yaqinda oʻlajagini koʻradi va haqiqatan ham Enkidu kasallanib yotib qoladi. Gilgamish shunda doʻsti vafoti orqali oʻzining ham umrboqiymasligini biladi. Shu voqea tufayli Gilgamish umrboqiylik suvini izlab Bobosi Ut-Napishtim yoniga boradi, chunki u xudolar marhamatiga erishib ushbu suvdan ichgan edi. Gilgamish bobosidan suvni qayerdan topishni soʻraganda esa bobosi unga toʻfon haqidagi rivoyatni aytadi.Bu afsonada Shumer qabilalarining Janubiy Mesopotamiyada boʻladigan gʻoyat katta suv toshqinlariga qarshi uzoq oʻtmishdan beri kurashib kelganki aks etgan boʻlishi ham mumkin. Janubiy Mesopotamiya daryolari toshgan vaqtid butun past tekislikni suv bosgan va koʻp joylarni harobqilgan, ammo, shu b ilan birga, toshqin vaqtida yerga choʻkkan loyqa eng qadimgi dehqonlar yerini serunum qilib, moʻl koʻl hosil bergan. Shu bilan Ut-Napushti va uning xotini turli usullar bilan Gilgamishni umrboqiy qiilishga urindilar, ammo buning iloji boʻlmay Gilgamishni yana oʻlim xissi tuta boshlaydi. Shunda Ut-Napushti sehrli soʻzni Gilgamishga aytishga majbur boʻladi. Gilgamish dengz tubiga tushib sehrli ulni topadi, ammo Urukka qaytishda hovuzda choʻmilayotgan Gilgamishdan sehrli gulni ilon olib qochadi. Gilgamish sehrli gulsiz qolgach yana xomushlikka choʻkkan Gilgamish Urukka qaytib kelgach xxudolardan soʻnggi istagini bajo qilishlarini soʻragan. Bu esa doʻsti Enkidu bilan diydorlashish orzusi edi. Ammo bu ish juda qiyin boʻlib, faqat XudoEagina Gilgamishga yordam berib, xudo Nergalga Enkiduni yer yuziga chiqarishni buyurgan. Ikki doʻst suhbati bilan doston ham tamom boʻladi. Gilgamish Enkidudan yer qonuni , odam oʻlgandan keyin xoli nima boʻlajagini soʻraydi. Enkidu odam vafot etish jarayonini achinarli tasvirlaydi. Shunda uchdan ikkisi xudo, uchdan biri odam boʻlgan qahramon oʻlim muqarrar ekanligini anglaydi. Xulosa tarzida aytish mumkinki, Gilgamish dostoni turli diniy va afsonaviy rivoyatlar bilan bezalgandir. Bu afsonalar eposning umumiy sujetiga singib ketgan. Masalan, Odam(Enkidu) ning Xudo tupurigiga qorishtirilgan tuproqdan yaratilganligi toʻgʻrisidagi afsonaning qisqa bir parchasi: jahon toʻfoni haqidagi mashhur afsona ana shunday afsonalardandir. Gilgamish haqidagi doston oʻzining badiiy fazilatlari jihatidan ham, unda ifodalangan fikrlarning oʻziga xos xususiyatga egaligi jihatidan ham Mesopotamiya adabiyotida alohida oʻrin tutadi. Asarda xudolar nasabidan boʻlgan Gilgamishning ham oʻlimdan qochib qutula olmasligi, faqatgina uning qilgan ezgu ishlarigina uni umrboqiy qila olishligi asarning yanada yuksalishini, shuhratini taʻminlagan oʻrinlidir. Shu sababli ham Gilgamish dostoni hozirgi kun oʻquvchisi uchun ham qiziqarli adabiyot sifatida oʻz oʻrnini yoʻqotmayotir.