Gilgamesh

          Shumer adabiyotining eng mashhur namunasi afsonaviy qahramon Gilgamish to`g`risidagi epik afsonalar to`plamidir.  Bu asar akkad tilida qayta ishlangan nusxada  to`laroq ko`rinishda Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan.

Gilgamish haqida epos yoki Hamma ko`rganlari haqida poema. Dunyodagi qadimgi saqlangan adabiy asarlardan biri, eng yirik asar sifatida yozilgan. Qadimgi Sharqning eng buyuk asari xisoblanadi. Epos Akkad tilida yaratilgan, Shumer gaplariga asoslangan holda birinchi mingyillikning yarmida, eramizdan avvalgi XVIII-XVII asrlarda yaratilgan. Uning bir qancha to`liq variantlari Nineviyada, Ossur shohi Ashshurbanipalning mixxat kutubxonsidan, XIX asrda olib borilgan qazishma ishlarida qo`lga kiritilgan. U olti ustunli, 12 jadvalli mayda mixxat yozuvi bilan yozilgan. 3000 ga yaqin she`r kirgizilgan va eramizdan avvalgi VII asrda yozilgan epos namunasi Qadimgi Xett davlati hududidan topilgan. Yana XX asrda eposning yana yangi, o`zgacha namunalari topilgan, shu jumladan xurrit va xett tillarida eposning boshqa qahramonlari Gilgamish va Enkidu hisoblanadi. Shumer tilida alohida qo`shiqlar, ulardan bir qanchasi III mingyillikning birinchi yarmidan to eramizgacha yaratilgan . Qahramonlarning yagona dushmani bu – Xumbaba ( Xuvava ) dir, muhofaza qilingan muqaddas kedrlar. Ularning jasoratlarini xudolar kuzatadilar. Gilgamish haqidagi shumer manbalarining ba`zilari shumer ismlari, shumer qo`shiqlarida saqlanib qolgan. Lekin Gilgamish haqidagi to`liq ma`lumotlar akkadcha bo`lib qolmoqda. Shumer tili orqali yetib kelgan Gilgamish bilan bog`liq ism va qo`shiqlarda esa uning shumer bilan aloqadorlik o`rinlari mohiyatan o`z o`rnini yo`qotgan. Gilgamish dostonining asosiy mavzusi insonning hayoti va uning, hatto mashhur qahramonlarning ham o`limdan qochib qutula olmasligi haqidagi azaldan kelayotgan masala badiiy jihatdan juda kuchli tasvir etilgan. Bu dostonning ayrim qismlarining mazmuni juda qadimgi shumeriylar davrida yaratilgan. Masalan, Gilgamishning marhum do`sti Enkiduning arvohi u dunyodan yana yer yuziga kelgan va Gilgamishning odam o`lganidan keyin nima bo`lishini arvohdan so`ragani to`g`risidagi hikoya o`sha qadimgi shumeriylar nusxasida ham bor. Shumeriylarning Gilgamish va Aggi degan boshqa bir dostonida Urukni qamal qilgan Kish podshosi Agga bilan Gilgamish o`rtasidagi kurash tasvirlangan. Gilgamish ko`rsatgan qahramonliklar to`g`risidagi epik qissalarning butun bir sikli mavjud bo`lgan bo`lishi juda ham mumkin bo`lgan hodisadir. Dostonning asosiy qahramonlari nomi Gilgamish va Enkidu qadimgi shumeriylardan qolgan. Gilgamishning dostondagi ayrim epizodik o`rinlarini aks ettiruvchi o`rinlari ham shumeriylardan qolgandir. Urukninmg afsonaviy darajaga borib yetgan podshosi Gilgamishning nomi Shumerning eng qadimgi podsholari ro`yhatida saqlanib qolgan. Bu doston nusxalaridan biri I Bobil sulolasi davrida tuzilgan bo`lishi mumkin; saqlanib qolgan bir fragment bundan dalolat beradi; bu fragment dostonning keyingi zamondagi, ammo ancha to`la yozilgan ossur nusxasidan keskin farq qiladi, u eramizdan avvalgi VII asrda podsho Ashshurbanipalning Nineviya shahridagi kutubxonasi uchun akkad tilida ossur mixxati bilan yozilgan. Gilgamish haqidagi doston to`rt asosiy qismga bo`linadi: 1) Gilgamishning Urukni qattiq qo`llik bilan idora qilishi, ikkinchi qahramon Enkiduning paydo bo`lishi va bu ikki qahramonning do`stligi qissasi. 2) Gilgamish va Enkiduning qahramonliklari tavsifi. 3) Gilgamishning obi hayot qidirib, boshidan kechirgan sarguzashtlari qissasi. 4) Gilgamishning marhum do`sti – Enkidu arvohi bilan qilgan suhbatining bayoni bilan doston tugaydi. Bobildan topilgan nusxada asarni bitguvchi Gilgamish tosh lavhaga o`zining asarlarini o`zi bitgan – deb, bu bilan dostonda bo`lgan haqiqiy voqealar deb da`vo qilgan. Haqiqatan ham, dostondagi ba`zi epizodlar qadimgi qissalarda saqlanib qolgan tarixiy hodisalarning uzoq o`tmishdagi izlari bo`lishi mumkin. Masalan Gilgamish Urukni idora qilgani, uning ma`buda Ishtarga munosabati ( bu esa podsho hokimiyatining kohinlarga qarshi kurashini aks ettiradi) ana shunday epizodlardir. Biroq Gilgamish to`g`risidagi doston ga ba`zi bir mifologik afsonalar ham kiritilgan , bu butun olamning suv bosishi va odamning yaratilishi to`g`risidagi qadimgi qissalar bilan bog`liqdir. Dostonning bosh qismida uchdan ikki bo`lagi xudo va bir bo`lagi odam bo`lagi Gilgamishning Uruk degan qadimgi shaharda qanday podsholik qilgani, shahar devorlari qurishga va xudolarga atab ibodatxonalar solishga xalqini majbur etib, qattiq zulm qilgani hikoya qilingan. Uruk aholisi mbunday og`ir qismatga chiday olmay, xudolarga shikoyat qilgan, xudolar ham bu shikoyatlarni nazarga olib, g`ayri tabiiy bir kuchga ega bo`lgan Enkidu nomli pahlavonni yaratganlar. Enkidu vahshiy hayvonlar orasida yashagan , shu vahshiy hayvonlar bilan birga ov qilgani va suv ichagani borgan. Ovchilarning vahshiy hayvonlarni ovlashiga Enkidu to`sqinlik qilgan, shunda ovchilarning biri yordam so`rab Gilgamishga murojaat qilgan. Bu ibtidoiy qahramonni o`ziga el qilib olish niyatida Gilgamish uning huzuriga ibodatxona cho`risini yuborgan, bu cho`ri xotin Enkiduni ko`lga olib, uning yovvoyi xulqini tiyib qo`ygan va uni Urukka olib kelgan. Enkidu Urukka olib kelingandan so`ng , bu yerda har ikkala qahramon yakkama-yakka kurashga tushgan, lekin ularning kuchlari baravar bo`lgani uchun bir-birlarini yenga olmagan. Shundan keyin Gilgamish va Enkidu do`st bo`lib qolgan va birgalikda ko`p bahodirliklar qilganlar. Ular Kedr o`rmoni qo`riqchisi bahaybat Xumbaboni o`ldirganlar.

   Bu g`olib qahramonni ko`rgan ma`buda Ishtar unga oshiq bo`lib qolgan. Ammo dono va ehtiyotkor Gilgamish Ishtarning sevgisini rad etgan va ma`budaning avvalgi oshiqlari boshiga solgan azoblarini eslargan. 

Ammo ma`buda Ishtar bu rad javobni o`ziga nisbatan hurmatsizlik deb bilib , qahramonlar va Uruk shahriga katta kulfatlar yog`dirdi. Lekin qahramonlar Enkidu va Gilgamish bularni birgalikda yengadilar. Ushbu voqeani Urukliklar quvonch bilan kutib oladi. Bu shodiyonalar oxirida Enkidu tushida yaqinda o`lajagini ko`radi va haqiqatan ham Enkidu kasallanib yotib qoladi. Gilgamish shunda do`sti vafoti orqali o`zining ham umrboqiymasligini biladi. Shu voqea tufayli Gilgamish umrboqiylik suvini izlab Bobosi Ut-Napishtim yoniga boradi, chunki u xudolar marhamatiga erishib ushbu suvdan ichgan edi. Gilgamish bobosidan suvni qayerdan topishni so`raganda esa bobosi unga to`fon haqidagi rivoyatni aytadi.Bu afsonada Shumer qabilalarining Janubiy Mesopotamiyada bo`ladigan g`oyat katta suv toshqinlariga qarshi uzoq o`tmishdan beri kurashib kelganki aks etgan bo`lishi ham mumkin. Janubiy Mesopotamiya daryolari toshgan vaqtid butun past tekislikni suv bosgan va ko`p joylarni harobqilgan, ammo, shu b ilan birga, toshqin vaqtida yerga cho`kkan loyqa eng qadimgi dehqonlar yerini serunum qilib, mo`l ko`l hosil bergan. Shu bilan Ut-Napushti va uning xotini turli usullar bilan Gilgamishni umrboqiy qiilishga urindilar, ammo buning iloji bo`lmay Gilgamishni yana o`lim xissi tuta boshlaydi. Shunda Ut-Napushti sehrli so`zni Gilgamishga aytishga majbur bo`ladi. Gilgamish dengz tubiga tushib sehrli ulni topadi, ammo Urukka qaytishda hovuzda cho`milayotgan Gilgamishdan sehrli gulni ilon olib qochadi. Gilgamish sehrli gulsiz qolgach yana xomushlikka cho`kkan Gilgamish Urukka qaytib kelgach xxudolardan so`nggi istagini bajo qilishlarini so`ragan. Bu esa do`sti Enkidu bilan diydorlashish orzusi edi. Ammo bu ish juda qiyin bo`lib, faqat XudoEagina Gilgamishga yordam berib, xudo Nergalga Enkiduni yer yuziga chiqarishni buyurgan. Ikki do`st suhbati bilan doston ham tamom bo`ladi. Gilgamish Enkidudan yer qonuni , odam o`lgandan keyin xoli nima bo`lajagini so`raydi. Enkidu odam vafot etish jarayonini achinarli tasvirlaydi. Shunda uchdan ikkisi xudo, uchdan biri odam bo`lgan qahramon o`lim muqarrar ekanligini anglaydi. Xulosa tarzida aytish mumkinki, Gilgamish dostoni turli diniy va afsonaviy rivoyatlar bilan bezalgandir. Bu afsonalar eposning umumiy sujetiga singib ketgan. Masalan, Odam(Enkidu) ning Xudo tupurigiga qorishtirilgan tuproqdan yaratilganligi to`g`risidagi afsonaning qisqa bir parchasi: jahon to`foni haqidagi mashhur afsona ana shunday afsonalardandir. Gilgamish haqidagi doston o`zining badiiy fazilatlari jihatidan ham, unda ifodalangan fikrlarning o`ziga xos xususiyatga egaligi jihatidan ham Mesopotamiya adabiyotida alohida o`rin tutadi. Asarda xudolar nasabidan bo`lgan Gilgamishning ham o`limdan qochib qutula olmasligi, faqatgina uning qilgan ezgu ishlarigina uni umrboqiy qila olishligi asarning yanada yuksalishini, shuhratini ta`minlagan o`rinlidir. Shu sababli ham Gilgamish dostoni hozirgi kun o`quvchisi uchun ham qiziqarli adabiyot sifatida o`z o`rnini yo`qotmayotir.

Ibragimov Umrbek

        Xayrullayeva Dilafruz