Tribologiya - bu nisbiy harakatda bir-biri bilan aloqa qiladigan sirtlar haqidagi [[fan]]. U ishqalanish va sirpanish, shu jumladan, moylashning oʻzaro taʼsirini oʻrganadi. Tribologiya ikkala qattiq jismning oʻzaro taʼsirini va qattiq va [[suyuqlik]] ([[gaz]]) oʻrtasidagi tegishli interfeysni oʻz ichiga oladi. Uning asosiy maqsadi tribologik muhitda ishlaydigan qismlar uchun mos [[material]]ni tanlash, soʻnggi ilmiy [[tadqiqot]]larning asosi boʻlgan moylash va samarali qoplamalardir.[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qismlarning [[sirt]]lari orasidagi aloqa munosabatlarini shaklda koʻrsatilgan tribologik tizim sifatida umumlashtirish mumkin. Bu yerdan koʻrinib turibdiki, tribologik sistemada asosiy korpus va uning qarama-qarshi tanasini tanlab olish, sirt xossalariga talablarni belgilash (,[[dagʻallik]], [[qattiqlik]], [[korroziyaga qarshi qatlam]]), nisbiy harakatni (siljish, dumalab, [[prokat]]), kontakt yuzasida hosil boʻladigan kuchlanishlar (kuch, [[bosim]]) va sirt shikastlanishining kutilayotgan mexanizmlari (oʻrash) oʻrganiladi. Oʻrta materialini tanlash umumiy tribologik tizim uchun juda muhimdir. Masalan, moylash materialini tanlash ([[ishqalanish koeffitsiyenti]], issiqlik uzatish, material bilan taʼminlash) aloqada boʻlgan qismlarning oʻzaro yuklanish holatiga taʼsir qilishi mumkin. Bu erda harorat va havo namligi, shuningdek, atrof-muhit taʼsiri ham hisobga olinadi.[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yuqorida aytib oʻtilgan asosiy oʻzaro taʼsir qiluvchi qismlar har qanday tribologik tizimda boʻlsa-da, oraliq material va atrof-muhitning taʼsiri har doim ham mavjud boʻlmasligi mumkin. Ishqalanish va eskirishni kamaytirish uchun moylash materiallari koʻplab amaliy vaziyatlarda ajratgich sifatida ishlatiladi. Oraliq mahsulot qattiq zarrachalardan ham iborat boʻlishi mumkin (masalan: [[qatron]]). [[Korroziya]]ni oldini olish uchun ochiq va yopiq tribologik tizimlar qoʻllaniladi. Ochiq tizimlarda, masalan, asbobning [[ishchi yuza]]si doimiy ravishda ishlov beriladigan qismning yangi sirtlari bilan aloqa qiladi. Uning vazifasi, birinchi navbatda, asosiy qism sifatida ishlaydigan asbobni [[yeyilish]]iga bogʻliq, yaʼni ishlov berilgan qismini yeyilishi qiziq emas. Yopiq tizimlarda, masalan, [[eksantrik]] mil-itaruvchi juftlikda ishlaydigan sirtlar bir-biri bilan doimiy aloqada boʻladi. Ikkala qismning korroziyasi tribologik tizim xususiyatlarining oʻzgarishiga taʼsir qiladi.[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tribologik tizimning koʻrsatkichlari ishqalanish va eskirish jarayonlarini miqdoriy va sifat jihatidan baholashga xizmat qiladi. Ishqalanish jarayoni yuklash kollektiviga va tizimning tuzilishiga qarab ishqalanish kuchi va [[koeffitsiyent]]i bilan tavsiflanadi. Xuddi shu omillar yemirilishga taʼsir qiladi. Agar yemirilish vaqtini yuklash vaqtiga bogʻliq holda chizsak, ikki xil egri chiziq olinadi.[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dastlabki bosqichda koʻproq intensiv yeyilish sodir boʻladi, vaqt oʻtishi bilan uning intensivligi pasayadi va yeyilish barqaror oʻsishi bilan birga oʻrnatiladigan jarayon sodir boʻladi. Jarayon oxirida eskirish asta-sekin oʻsib boradi va bu qismning ishdan chiqishiga olib keladi. Agar sirt [[parchalanish]]i korroziya mexanizmi uchun samarali boʻlsa, u holda korroziya birinchi navbatda sirtdagi [[mikrostruktura]] oʻzgarishi, yoriqlar shakllanishi va oʻsishidan keyin sezilarli darajada seziladi. Yeyilish jarayoni uning shakllanish mexanizmlariga bogʻliq boʻlgani uchun, bu haqda gapirganda, yeyilish vaqti bilan birga mikroskop ostida olingan shaklni berish muhimdir. Ushbu maʼlumotlar asosida yemirilishlar haqida toʻliq maʼlumot toʻplash va uni boshqa holatlar uchun foydali qilish mumkin.[tahrir | manbasini tahrirlash]
