Foydalanuvchi:Kitob shaydosi/qumloq
Muammar Qaddafiy[tahrir | manbasini tahrirlash]
Liviya amaldori yoxud salkam yarim asr davomida hukmronlik qilgan diktator..[tahrir | manbasini tahrirlash]
Muammar Qaddafiy - Liviyada qirq yildan (1969-2011) ortiq vaqt davomida hukmronlik qilgan, davlat arbobi. 1942-yilda Liviyaning Sirte shahrida tavallud topgan. Vafoti: Liviya yaqinida 2011-yil 20-oktyabr. [1]
Hokimiyatga ko'tarilish, siyosat hamda yashil kitob[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sayyor badaviy dehqonning o'g'li Qaddafiy (Qazzoliy) Liviya cho'lida chodirda tug'ilgan. 1963-yilda Liviya universitetini muvaffaqiyatli tamomlaydi va iqtidorli talaba ekanligini isbotlaydi. Dindor, musulmon hamda ashaddiy arab millatchisi bo'lgan Qaddafiy qirol Idris I ning Liviya monarxiyasini ag'darish uchun fitna uyushtirishni erta boshlaganlardan. U 1965-yilda Liviya harbiy akademiyasini tamomlagan va shundan so'ng, o'z saflarida lavozimi barqaror ravishda ko'tarilib borgan va shu bilan birga armiyadagi hamkasblari yordamida davlat to'ntarilishini rejalashtirishda davom etgan. 1969-yil 1-sentyabrda qirol Idrisni taxtdan ag'dargan harbiy to'ntarish natijasida Qaddafiy hukumat nazoratini o'z qo'liga oladi. Ya'ni Qaddafiy Qurolli Kuchlar bosh qo;'mondoni va Liviyaning yangi boshqaruv organi - inqilobiy qo'mondonlik kengashining raisi etib tayinlanadi.
Qaddafiy 1970-yilda Liviyadan AQSh va Britaniya harbiy bazalarini olib tashladi. Oʻsha yili u mahalliy italyan va yahudiy jamoalarining koʻp aʼzolarini Liviyadan chiqarib yubordi va 1973-yilda mamlakatdagi barcha xorijga tegishli neft aktivlarini milliylashtirdi. U o‘zining qattiq islomiy tamoyillariga ko‘ra, spirtli ichimliklar va qimor o‘yinlarini taqiqlagan. Shuningdek, Qaddafiy Liviyani boshqa arab davlatlari bilan birlashtirish uchun bir qator doimiy, ammo muvaffaqiyatsiz urinishlarni boshladi. U Isroil bilan muzokaralarga keskin qarshi bo'ldi va Misr-Isroil tinchlik jarayonini rad etishda arab dunyosida yetakchi shaxsga aylandi. U harbiy sarguzashtlari bilan shuhrat qozondi; uning hukumati Misr va Sudandagi bir nechta muvaffaqiyatsiz to'ntarish urinishlariga aloqador bo'lgan va Liviya kuchlari qo'shni Chaddagi uzoq davom etgan fuqarolar urushiga qat'iy ravishda aralashgan.
Tashqi aloqalar, Lokerbi portlashi va sanktsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
O'sha davrda Qaddafiy xalqaro maydonda o'zining tartibsiz va oldindan aytib bo'lmaydigan xatti-harakatlari bilan mashhur bo'lib borayotgan edi. Uning hukumati butun dunyo bo'ylab o'zlarining inqilobiy maqsadlariga intilayotgan keng doiradagi guruhlarni, shu jumladan, Qo'shma Shtatlardagi "Qora panteralar" va "Islom millati" va Shimoliy Irlandiyadagi Irlandiya Respublika armiyasini moliyalashtirdi. Liviya agentlari otryadlari chet eldagi muhojir muxoliflarini o'ldirishadi va uning hukumati Yevropada Falastin yoki boshqa arab ekstremistlari tomonidan sodir etilgan bir qancha qonli terrorchilik voqealarida ishtirok etgani aytiladi. Bu harakatlar uni AQSh hukumati bilan tobora kuchayib borayotgan ziddiyatga olib keldi va 1986-yil aprel oyida Britaniyada joylashgan AQSh harbiy samolyotlari Liviyadagi bir nechta ob'ektlarni bombardimon qildi, uning bir qancha bolalarini o'ldiradi yoki yarador qiladi.
Liviyaning 1988-yilda Shotlandiyaning Lokerbi shahrida fuqarolik laynerini yo'q qilishda ishtirok etgani gumon qilingani Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va AQSh sanksiyalariga olib keldi, bu esa Qaddafiyni xalqaro hamjamiyatdan yanada ajratib qo'ydi. 1990-yillar oxirida esa Qaddafiy portlash sodir etganlikda gumon qilinganlarni xalqaro rasmiylarga topshirdi. Keyinroq 2003-yilda BMTning Liviyaga qarshi sanksiyalari bekor qilindi va Qaddafiy Liviya noan'anaviy qurol ishlab chiqarish dasturini to'xtatishini e'lon qilganidan so'ng, Qo'shma Shtatlar ham sanksiyalarning aksariyat qismini olib tashladi. Ba'zi kuzatuvchilar tanqidiy munosabatda bo'lishsa-da, bu choralar Qaddafiyning xorijdagi obro'sini tiklash uchun imkoniyat yaratdi va uning mamlakatining asta-sekin jahon hamjamiyatiga qaytishiga yordam berdi.
2011-yildagi Liviya qo'zg'oloni[tahrir | manbasini tahrirlash]
2011-yilning fevralida qo‘shni davlatlar Tunis va Misrda hukumatga qarshi namoyishlar prezidentlar Zine al-Obidin Ben Ali va Husni Muborak hokimiyatdan chetlatilganidan so‘ng, Liviyaning Beng‘ozi shahrida Qaddafiyga qarshi namoyishlar boshlandi. Namoyishlar butun mamlakat bo'ylab tarqalgach, Qaddafiy rejimi ularni zo'ravonlik bilan bostirishga urinib ko'rdi, politsiya va yollanma qo'shinlarni namoyishchilarga qarshi haqiqiy o'q-dorilar bilan o'qqa tutishga yo'naltirdi va namoyish joylariga artilleriya, qiruvchi samolyotlar va vertolyotlardan hujum qilishni buyurdi. Xorijiy hukumat rasmiylari va xalqaro inson huquqlari tashkilotlari rejimning namoyishchilarga qilgan hujumini qoraladi. Qaddafiyning zo'ravonlik taktikasi Liviya hukumatidagi yuqori martabali shaxslarni ham uzoqlashtirdi. Liviya adliya vaziri norozilik sifatida iste'foga chiqdi yoki qo'llab-quvvatlash bayonotlarini berdi.
2011-yil avgustida isyonchi kuchlar Tripoliga kirib, shaharning aksariyat hududlarini nazorat ostiga olishgan bir paytda Qaddafiyning hokimiyati uzilib qolgan edi. Isyonchi jangchilar 23-avgust kuni Tripolidagi Qaddafiy qarorgohi bo‘lmish Bob al-Aziziya qarorgohini egallab, yirik ramziy g‘alabaga erishdilar. Xursand bo'lgan olomon Qaddafiy rejimining ramzlarini yo'q qilib, binoni talon-taroj qilishdi. Qaddafiy Liviya xalqini isyonchilarga qarshilik ko‘rsatishga undagan bir necha audiomurojaatlarni tarqatgan bo‘lsa-da, uning qayerda ekanligi noma’lumligicha qolmoqda. Qoʻzgʻolonchilar Tripolida oʻz qoʻllarini mustahkamlagach, Qaddafiyni oʻldirish yoki qoʻlga olish uchun 1,7 million dollar mukofot taklif qilib, uning iziga tushish harakatlarini kuchaytirdilar. Qaddafiy 20-oktabr kuni isyonchi kuchlar sodiq qo‘shinlarning so‘nggi qal’alaridan biri bo‘lgan shaharni egallab olish chog'ida o'ldirilgan.