Dili shahri haqida qisqacha[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dili - (tetum, indonez va ingliz Dili, port Díli) — Sharqiy Timorning poytaxti va eng yirik shahri. Timor orolining shimoliy sohilida, Kichik Sunda orollarining eng sharqiy qismida joylashgan[2]. Dili Sharqiy Timorning asosiy porti va savdo markazi boʻlib, 193 563 kishidan iborat[3]. Bu yerda Sharqiy Timor milliy qahramoni Nikolau Lobato (sobiq Komor aeroporti) nomi bilan atalgan xalqaro aeroport joylashgan. Shahar, shuningdek, atrofdagi hududlarni o'z ichiga olgan Dili ma'muriy viloyatining poytaxti hisoblanadi.[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1520 yilda Portugaliyaliklar tomonidan asos solingan, 1769 yilda Dilini Portugaliya Timori mustamlakasi markaziga aylantirgan. Bunga yangi gubernator Antonio Xose Telles de Menezesning muvaffaqiyatsiz harbiy harakatlari sabab boʻldi, u oʻz maʼmuriyatini ikki yil davomida isyonchilar qamalida boʻlgan Fort Lifaudan koʻchirishga majbur boʻldi. Ikkinchi jahon urushi davrida, Yaponiya tomonidan bosib olingan; Yil oxirida boshlangan Ittifoqchilarning havo hujumlaridan shahar katta zarar ko'rdi va shuning uchun uning aholisi deyarli butunlay tashlab ketildi. Orol ustidan nazoratni toʻgʻridan-toʻgʻri yapon ishgʻol maʼmuriyatidan portugallarga oʻtkazish, Avstraliya hukumatining qarshiliklariga qaramay, 1945-yil sentabr oyida boʻlib oʻtdi. Urushdan keyingi davrda shahar qayta qurildi, uning ko'p millatli aholisi barqaror o'sib bordi va 1970-yillarning boshlariga kelib 10 ming kishiga yetdi. Iqtisodiyot va madaniyatda ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda: “Shahar gubernator saroyi, munitsipal kengash binosi, barokko cherkovi va obodonlashtirilgan dengiz sayrgohi bilan bezatilgan. O'zini ma'muriy va tijorat markazi sifatida qayta tiklagan Dili alohida mavqega ega bo'lib, Portugaliya madaniy ta'siridan bevosita ta'sir ko'rsatadigan asosiy ijtimoiy-etnik guruhlar eritilgan "soxta tigel" ga aylandi. Mustamlakachilikka qarshi yirik qoʻzgʻolon (1961–1963) davrida poytaxti Batugada boʻlgan Birlashgan Timor-Dili Respublikasi tashkil etilganligi eʼlon qilindi, biroq u Portugaliya hukumati tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi. Qo'zg'olon mag'lubiyatga uchraganiga qaramay, mahalliy aholining ushbu va avvalgi noroziliklari metropoliten hokimiyatini islohotlar zarurligiga majbur qildi. 1963 yil noyabr oyida Sharqiy Timor o'z ma'muriyatiga ega bo'lgan chet el provinsiyasi maqomini oldi. U 60 tumanga va Dili munitsipal viloyatiga boʻlingan. Portugaliya Timorida dekolonizatsiya jarayoni 1974 yilda, Portugaliyada avtoritar rejim qulagandan keyin boshlangan. 1975-yil 28-noyabrda Sharqiy Timor mustaqilligi deklaratsiyasi e’lon qilindi. Biroq to‘qqiz kundan keyin Indoneziya armiyasining bo‘linmalari mamlakatga bostirib kirdi va Sharqiy Timor Indoneziyaning 27-viloyati deb e’lon qilindi.

Buning ortidan 1975 yildan 1999 yilgacha Indoneziya kuchlari va mustaqillik uchun kurashuvchilar o'rtasidagi partizan urushi davom etdi, bu davrda o'n minglab Sharqiy Timor va ba'zi chet ellik tinch aholi halok bo'ldi. 1999 yilda BMT bosimi ostida Sharqiy Timorda o'z taqdirini o'zi belgilash bo'yicha referendum bo'lib o'tdi. Natijada, aholining 78,5% mustaqillik uchun ovoz berdi va 2002 yil 20 mayda Dili Sharqiy Timor Demokratik Respublikasining yangi mustaqil davlatining poytaxti bo'ldi.

Yodgorliklar va inshootlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Indoneziya harbiylari va mahalliy jangarilar tomonidan 1999-yildagi tartibsizliklarda ko‘plab binolar vayron qilingan. Biroq, shaharda hali ham Portugaliya davrida qurilgan ko'plab uylar mavjud. Portugaliya sobiq gubernatori qarorgohi hozirda mamlakat bosh vazirining qarorgohi hisoblanadi. Bundan oldin Indoneziya gubernatori va BMTning Sharqiy Timordagi o'tish davri ma'muriyati tomonidan ham foydalanilgan.

Birlashtirish yodgorligi

Katolik cherkovi Indoneziya istilosiga qarshilik markaziga aylandi. Buning xotirasiga Janubi-Sharqiy Osiyodagi eng katta sobori bo'lgan Dili Rim-katolik yeparxiyasining qarorgohi joylashgan Beg'ubor Konsepsiya sobori qurilgan. 1976 yilda Sharqiy Timorning Indoneziya tomonidan qo'shib olinishiga bag'ishlangan Birlashtirish yodgorligi ham mashhur. Haykal ustidagi odam an'anaviy Timor kiyimida, bilagida singan zanjirlar bilan tasvirlangan, bu yodgorlik buzilmagan.

Transport[tahrir | manbasini tahrirlash]

Diliga Sharqiy Timordagi yagona xalqaro aeroport, Prezident Nikolau Lobato xalqaro aeroporti xizmat ko'rsatadi. Shuningdek, Baucau, Suai va Oecusse shaharlarida ichki reyslar uchun foydalaniladigan bir nechta uchish maydonchalari mavjud. Yaqin vaqtgacha Dili aeroportidagi uchish-qo'nish yo'lagi Boeing 737 yoki C-130 Hercules samolyotlaridan kattaroq samolyotlarni sig'dira olmas edi, ammo 2008 yil yanvar oyida Portugaliyaning EuroAtlantic Airways aviakompaniyasi Lissabondan to'g'ridan-to'g'ri parvoz qilish uchun Boeing 757 samolyotidan foydalangan, uning 140 nafar a'zosi bo'lgan. Portugaliya milliy gvardiyasi. Portugaliya hukmronligi davrida uzoqroq uchish-qo‘nish yo‘lagiga ega bo‘lgan Bauka aeroporti xalqaro parvozlar uchun foydalanilgan, biroq Indoneziya bosqinidan so‘ng u Indoneziya harbiylari tomonidan ishg‘ol qilingan va fuqarolik harakati uchun yopilgan.