Fandagi firibgarlik
Fandagi firibgarlik (ilmiy firibgarlik) (inglizcha: Scientific misconduct, Scientific fraud, Research misconduct olimlar tomonidan noloyiq yoki noqonuniy foyda olish uchun qilingan qasddan aldash . Ilmiy firibgarlikning eng jiddiy turlari plagiat va maʼlumotlarni qalbakilashtirishdir[1] [2].
Ilmiy firibgarlikning asosiy turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
AQSh Milliy fan fondi ilmiy firibgarlikning uchta asosiy turini aniqlaydi [3] :
- fabrikatsiya- maʼlumotlarni yoki tadqiqot natijalarini keyinchalik eʼlon qilish bilan qalbakilashtirish;
- maʼlumotlarni qalbakilashtirish — tadqiqot oʻtkazishda foydalaniladigan materiallar, asbob-uskunalar yoki jarayonlar bilan manipulyatsiya qilish, shuningdek maʼlumotlar yoki tadqiqot natijalarini oʻzgartirish yoki bostirish, ularning buzilishiga olib keladi;
- plagiat — boshqa odamlarning gʻoyalari, asarlari, tadqiqot natijalari yoki matnlarini mualliflarining ruxsatisiz oʻzlashtirib olish.
Jeyms Gudvin olimlar tomonidan maʼlumotlarni ataylab soxtalashtirishning toʻrt turini aniqlaydi[2]:
- olimlar tomonidan maʼlumotlar toʻplash umuman amalga oshirilmaydigan maʼlumotlarni yaratish (soxtalashtirishning eng ekstremal turi);
- olimlar tomonidan ilgari surilgan gipotezalarni tasdiqlashga hissa qoʻshadigan maʼlumotlarni qisman yashirish yoki oʻzgartirish;
- olimlar maʼlum miqdordagi maʼlumotlarni toʻplaydi va rasmni toʻldirish uchun etishmayotgan maʼlumotlarni kiritadi;
- olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalarini, ular tomonidan olingan natijalar kutganlaridan farq qiladigan hollarda toʻliq yashirish.
Tarqalishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ushbu hodisaning tarqalishi haqida turli xil fikrlar mavjud. Baʼzi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ilmiy firibgarlik juda kam uchraydi: masalan, 1982—1988-yillarda AQSh Milliy Sogʻliqni saqlash instituti tomonidan moliyalashtirilgan 50 000 ga yaqin tadqiqotchilar orasida har yili 10—15 noqonuniy xatti-harakatlar ayblovlari qoʻyilgan[4]. 1987-yilda nomi oshkor etilmagan Amerika universitetida oʻtkazilgan yana bir tadqiqotga koʻra, olimlarning taxminan 30% hamkasblarini plagiat yoki maʼlumotlarni soxtalashtirishda gumon qilishgan, ammo ularning faqat yarmi buni tekshirishga yoki boshqa hamkasblarining eʼtiborini vaziyatga qaratishga harakat qilgan[4]. 2005-yilda Nature jurnali maʼlum qilishicha, AQSh Milliy Sogʻliqni saqlash instituti tomonidan moliyalashtirilgan soʻrovda qatnashgan olimlarning 33 foizi ilmiy etika meʼyorlarini buzganliklarini tan olishgan.
Daniele Fanelli tomonidan 2009-yilda 18 ta ilmiy axloq qoidalarining buzilishiga oid (asosan AQSh va Buyuk Britaniyada va asosan biotibbiyot sohalarida) chop etilgan meta-tahlilga koʻra, olim kamida bir marta soxtalashtirish yoki maʼlumotlarni manipulyatsiya qilganligini tan olish chastotasi: 0,3% dan 4,9% gacha, haqiqiy qiymat esa 1,97% (bu bahoni ehtiyotkorlik bilan qabul qilish kerak, chunki tadqiqotlar natijalari bir xil emas) va olimlarning 9,54% (oʻrtacha 6 ta tadqiqot) unchalik jiddiy boʻlmagan jinoyatlar uchun tan olingan. Olimlar tomonidan o‘z hamkasblariga nisbatan ushbu ko‘rsatkichlar bahosi („Siz kamida bitta olimni shaxsan bilasizmi…“ kabi savollarga berilgan javoblar asosida) mos ravishda 14,12% (o‘rtacha) va 28,53% ni tashkil qiladi.
Olimlarning atigi 2 foizi maʼlumotlarga notoʻgʻri munosabatda boʻlganliklarini tan olishgan boʻlsa-da, mutlaq nuqtai nazardan bu koʻrsatkich yanada taʼsirchanroq koʻrinadi, chunki olimlar har yili 2 millionga yaqin maqolalarni nashr etadilar. Ilmiy firibgarlik hatto The Lancet, Science and Nature kabi nufuzli nashrlarda chop etilgan maqolalarda ham uchraydi.
Oxirgi yillarda ilmiy hamjamiyatdagi eng shov-shuvli voqealar Janubiy koreyalik biolog U Suk Xvan, nemis radiofiziki Yan Xendrik Schoen va amerikalik immunolog Luc Van Parijs kabi dunyoga mashhur olimlarning harakatlari tufayli yuzaga kelgan janjallar boʻldi .
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Ilmiy etika
- Climategate
- Jeffri Bill roʻyxati
- Yirtqich jurnallar
- Nikolas Veyd
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Research Misconduct“. American Psychological Association. 2015-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 5-dekabr.
- ↑ 2,0 2,1 Гудвин 2004.
- ↑ „The Code of Federal Regulations of the United States of America. Title 45. Part 689“. The National Science Foundation (2012-yil 1-oktyabr). 2015-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 13-dekabr.
- ↑ 4,0 4,1 Мартин 2004.