Deg-xitan xalqi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Deg-xitan (deg -xitan : Deg Xitʼan ;inglizcha: Deg Hit'an, rus. Ingaliki) — Atabaskan etnolingvistik guruhidan Alyaskaning tub aholisi. Ular Anvik (102 aholi), Muqaddas Xoch (232 aholi) va Shageluk (145 aholi), Greyling shahridan (204 aholi), Yukon daryosidagi[1] shaharlarida yashaydilar. Jami 275 kishi, ulardan 40 nafari oʻz ona tilida soʻzlashadi[2].

1900-yillarning boshlarida Innoko daryosi hududida epidemiya avj oldi va odamlarni qishloqlarini boshqa hududlarga koʻchirishga majbur qildi.

Ularning qoʻshnilari boshqa Atabaskan va Yupik hindularidir: markaziy Alyaskadagi Yupik (gʻarbiy va janubiy), Xolikachuk (gʻarbiy va shimol), Tanaina (janubiy), Kuskokvim togʻi (shimol va sharq)[3].

R. Innoko — yozda deg-xitanlarning qarorgohi

Etnonimlar va til[tahrir | manbasini tahrirlash]

Deg-xitan hindularining oʻz nomi Deg Xitʼan „mahalliy odamlar“ deb tarjima qilingan[4]. Yupik etnonimi „Ingalik“ (rus. qobiliyatsizlik[5]) „chirigan“, „yomon“[4][6] degan maʼnoni anglatadi.Biz ularni shunday chaqirdik, chunki ular sochlarini kesmaydilar[6].

Biz ularni ularning sochini olishmasligi uchun shunday nomladik[6].

Ona tili Deg-xitan (Deg Xinag — „mahalliy til“) xavf ostidagilar qatoriga kiradi[4]. Gʻarbdagi uchta qishloqda taxminan 20 kishi oʻz ona tilida soʻzlashadi[4]. 275 kishidan 40 nafari oʻz ona tilida soʻzlashadi[2]. 1987-yilda Belle Dikon Deg-xitan tilida xalq ertaklari toʻplamini (Engithidong Xugixudhoy) ingliz tiliga tarjimasi bilan nashr ettirdi[7].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi ingallar koloniya hukmdori P.E.Chistyakov tomonidan Aleksandr Redut (Bristol koʻrfazi) va Norton koʻrfazi oʻrtasidagi hududni oʻrganish uchun yuborilgan navigator I.F.Vasilev bilan uchrashishdi. 1830-yilda Vasilev daryo boʻyida Xulitne daryoga tushdi. Kuskokvim va uning boʻylab Vasilevning eslatmalari nashr etilmagan, ammo F. Vrangel va L. Zagoskinlar uning materiallaridan foydalanganlar. Daryo tumanidagi ingallar haqida qisqacha maʼlumot Annina kreol Andrey Glazunov tomonidan 1835-yilda oʻz kundaliklarida qoldirgan. Yukon (Kwihpak) va Kuskokwim orqali Kenay koʻrfaziga yoʻl qidirmoqda[8].

Madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kiyimlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ayollar uzun sochlarni ikkita oʻralgan holda yurishadi, ularda rangli munchoqlar toʻqiladi va iyagi boʻylab ikkita koʻk chiziq chiziladi. Ayollar uchun muskrat va quyon moʻynasidan kiyimlar tikiladi.

Vrangell F. P. erkaklarni katta, qop-qora sochlari bilan tasvirlaydi. Ular asosan daryo qunduzlarining terisidan tikilgan kiyimlar: parkalar, shimlar, shlyapalar, qoʻlqoplar, torbalar, shuningdek, koʻrpachalar kiyishadi. Nam havoda ular baliq terisidan yasalgan kamley va ustki torbalar kiyishadi[5].

Turmush tarzi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turmushda ishlatilinadiga idishlar yogʻochdan yasalib, qizil, yashil, koʻk ranglarda boʻyaladi. Ovqatni sopol idishlarda pishiradilar. Yozda soylarda choʻlishadi, qishda changʻi uchishadi.

Tabiat qoʻynida yashagan ushbu insonlar aqlli, hayotda oʻz nuqtayi nazarlariga ega, olam haqida oʻz tasavvurlariga ega shaxslardir[9][4].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Williams, J. Gregory. Alaska Population Overview: 2001-2002 Estimates and Census 2000, A.D.o.L.a.W. Development, Juneau: State of Alaska, 2004. 
  2. ↑ 2,0 2,1 „Deg Xinag | Alaska Native Language Center“ (en). www.uaf.edu. 2017-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 31-iyul.
  3. ↑ {{{заглавие}}}.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Beth R. Leonard. Deg Xinag oral traditions: reconnecting indigenous language and. education through traditional narratives (англ.) // the University of Alaska Fairbanks : диссертация. — Фэрбенкс, Аляска, 2007. — Май.
  5. ↑ 5,0 5,1 {{{заглавие}}}.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Загоскин Л. А. Путешествие по русской Америке // Библиотека для чтения : Журнал. — Спб., 1847. — Andoza:Бсокр.
  7. ↑ Deacon, Belle. „Book Detail | Their Stories of Long Ago (Engithidong Xugixudhoy)“ (en). Alaska Native Language Center. 2017-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 31-iyul.
  8. ↑ Зиберт Э.В. „Коллекции первой половины XIX в. по северным атапаскам“. Северные атапаски. 2017-yil 6-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 31-iyul.
  9. ↑ Chapman, John W.. Village Life in Anvik 45 Years Ago, 1946. 

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Vanstone, Jeyms WEW Nelsonning Yukon va Innoko daryolari hindulari haqida eslatmalari, Alyaska. T. 70. Chikago, IL: Tabiiy tarix dala muzeyi. 1978-yil — 1700-yillarda Rossiya Amerikasidan boshlab, anʼanalar va eʼtiqodlarning etnografik tavsiflari, evropaliklar bilan aloqalar.
  • Qor, Jeanne H. Ingalik // Shimoliy Amerika hindularining qoʻllanmasi, 6-jild. Vashington: Smitson instituti, 1981. 602-617-betlar.
  • Hudson Stuck (archdeacon). Episkop cherkovining Alyaskadagi missiyalari. Nyu-York: Mahalliy va xorijiy missionerlik jamiyati, 1920-yil
  • Chapman, Jon V. Yukondagi lager. Nyu-York: Idlewood Press, 1948-yil
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Deg-xitan_xalqi&oldid=3881631" dan olindi