Dauletkerey Shigʻayuli

Dauletkerey Shigʻayuli
Tavalludi	qozoqcha: Дәулеткерей Шығайұлы 1820
Vafoti	1887-yil 4-may
Kasbi	19-asr Qozogʻistonining dombrachi, bastakori va kuychisi
Fuqaroligi	Rossiya imperiyasi

Dauletkerey Shigʻayuli (1820, Ural viloyati, Oʻrda tumani — 04.05.1887) — qozoqning taniqli qoʻshiqchisi, bastakori.

Biografiyasi

Dauletkerey Shigʻayuli 1820-yillar chamasida hozirgi Ural viloyatining Oʻrda tumanida badavlat oilada dunyoga kelgan. Otasi Shigʻay ham, Bokey Oʻrdasining xoni Jangir-Kereyxon ham uni bola yoshidan mamlakatni boshqarish, mustahkam saltanat yaratish uchun tarbiyalagan. Birinchi davrda u oʻsha mamlakatdagi alohida urugʻlarni boshqarib koʻradi. Ammo mehribon qalbi bilan u hokimiyatdagi odamning zarurat tufayli shafqatsiz boʻlishini erta tushunadi. Qarindoshi Jangirxon oddiy qozoqlarning yerlarini tortib olib, keng dashtimizni bostirib kelayotgan rus mustamlakachilariga boy, daryo-suv yaylovlari, qishki yaylovlarini berib qoʻygani Dauletkereyni ham ranjitdi. Toʻgʻridan-toʻgʻri ishtirok etmagan boʻlsa-da, XIX asr oʻrtalarida Isatay-Mahambet qoʻzgʻolonini qoʻllab-quvvatlaganligi haqida dalillar ham mavjud. Buni uning „Jiger“ holatidan koʻrish mumkin.

Taniqli musiqa tadqiqotchisi, akademik Axmad Jubanovning aytishiga qaraganda, Dauletkereyning yaqin jiyani, sovet hukumatining davrida yashagan Nausha Bukeyxonov qoʻshiqchining nomi chiqdi qoʻshigʻin kuylaydi ekan. Mashhur sozanda haqida, qimmatli maʼlumotlar bergan ha shu odam boʻladi. Dauletkerey bola paytidan mulladan oʻqib. Rossiyada bilim olib, keyin general darajasigacha yetgan xon Jangir Oʻrdada bolalarning rus tilini oʻrganishi uchun sharoit yaratib beribti. Dauletkerey rus tilini oʻrgangan, oʻqish va yozishni bilgan. U yoshligidan ilmli edi. Zoʻr dombrachi, bu mahoratni Musirali ismli sozandadan oʻrgangan. Bundan tashqari, qirqinchi yillarning boshlarida Saratovdan sultonlarning qishki qarorgohiga aylangan Oʻrdaga drama va estrada artistlari taklif qilindi. Dauletkerey yoshligidanoq rus va Yevropa musiqasi bilan tanishgan degan taxmin mavjud. U rus balalaikasini mohirona ijro etgan. U gitara va mandolin chalishi ham mumkin edi. 1854-yilda Cheredeyev fransuz sayohatchisi Paulining eskizini akvarelda chizdi, unda kayfiyati koʻtarilgan Dauletkerey va boshqa asboblarda ijrochilar tasvirlangan. Eng qizigʻi, oʻrtada raqsga tushayotgan erkak qiyofasi bor.

1855-yili Ikkinchi Aleksandr podshohning taxtga oʻtirib, toj kiyish marosimida qatnashgan vakillarning orasida Dauletkerey ham bor edi. Uni delegatsiyaga tarkibiga kiritishdan maqsad bosqichma-bosqich davlat boshqarish tartibin oʻrganish uchun edi. Lekin u podshoh mustamlakachilari saroyi bilan emas, rivojlangan Rossiya bilan, Pushkin mamlakati bilan tanishishga kelgan edi. U ushbu safardan koʻrmaganini koʻrib, eshitmaganini oʻz qulogʻi bilan eshitib qaytadi. Orkestr ijro etgan yevropalik musiqachilarning asarlarini tinglaydi. Oʻzi sheʼr yozmagan boʻlsa-da, sheʼriyatni yoddan tushungan shoir oradan ikki yil oʻtib, shoir oʻqigan litsey yonida Pushkin haykali oʻrnatish uchun Bokey oʻrdasidan mablagʻ yigʻilganda birinchi boʻlib oʻz hissasini qoʻshdi. Dauletkerey 1861-yilda Qizilqurt oʻlkasiga hukmdor etib tayinlangach, bir yildan soʻng bobosi Qurmangʻozi bilan uchrashadi. „Dauletkereyning Qurmangʻozi bilan suhbati va xalq anʼanalarining boshqa nogʻorachilarni koʻrishi uning musiqiy ijodiga kuchli taʼsir koʻrsatdi“, deb yozadi akademik Axmad Jubanov. Qurmangʻozi va shogirdlarining eng sara musiqa asarlari boʻronli talaffuzi, toshdek ritmi, shijoatli jasorati, keng nafasi bilan ajralib turadi.

Dauletkereyning xalq taqdirin, yurtning ozodlikka intilishin tasvirlangan „Topan“, „Jiger“ nomli sheʼrlarida oʻzining xushmuomalaligi bilan birga taqdirga duch kelgan mardning jiddiy va hushyor tuygʻulari tasvirlangan. „Jiger“ haqida Zataevich shunday yozgan.

Ijodkorligi

Uning ilk asarlarining biri „Aqjeleng“. Bu qoʻshiq Aqbala degan isteʼdodli ham goʻzal qizga bagʻishlangan. Dauletkereyning „Qongir“, „Jeldirme“, „Kerilme“, „Isqirma“, „Qosishek“ nomli qoʻshiqlari hayotning turli manzaralari tasvirlangan. „Jumabike“ nomining tarixi quyidagicha: oʻsha paytda qizlar oʻzlari tanimagan odamga turmushga chiqish odat edi. Keyinchalik qiz boʻlganida sevmasa ham oʻsha yigitga turmushga chiqishi kerak. Bundan norozi baquvvat qizlar Muvaqqat kengash degan vakolatli muassasalarga murojaat qilishardi. Qizning soʻzi tasdiqlansa, haqiqat oshkor boʻlsa, ozod boʻladi. Dauletkerey buyuk qoʻshiqchi va shoir boʻlgan, qabila mamlakatida erta tanilgan, oʻz shartlari bilan ozodlikka erishgan Jumabike ismli qizga minnatdorchilik bildirdi. 1869-yilda buyuk qozoq bastakori Qurmangazi Sagʻirbayuli bilan uchrashuv Dauletkerey ijodiy hayotida unutilmas davr boʻlib, ular kuy tilini oʻrganib, musiqa sanʼati bilan bir-biriga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Dauletkereyning koʻplab shtatlari odamlar orasida keng tarqalgan. Uning hayotiy janrdagi „Jeldirme“, „Tartis“, „Isqirma“, „Qosalqa“ kuylari; „Qiz Aqjeleng“, „Aqbala qiz“, „Koʻrkem xanim“, „Qarajan xanim“, „Qudasha“, „Mungdi qiz“, „Jumabike“ kabi ayollar tasvirlangan asarlar mavjud. Rus musiqasi taʼsirida „Vashchenko“, „Qosh ishek“, „Qongʻir“, „Topan“ va boshqalar deydi, 1871-yilda uning doʻsti S.Babajonovning oʻlimi uchun „Saliq oʻlgen“ nomli yoʻqlash qoʻshigʻin chiqardi. „Bulbul“ davlati ham shu davrda vujudga kelgan. Dauletkerey hayotining soʻnggi yillariga oid holatlarida chuqur mazmun va murakkab psixologiya hukmronlik qiladi. Ular orasida xalq simfoniyasining ajoyib namunalari hisoblangan „Demalis“, „Toʻndirme“, „Kerilme“, „Jiger“ kabi kuylar bor.