Al-Mutiy sahifasining manbasini koʻrish

{{Qirollik bilgiqutisi
| ismi               = al-Mutiy lilloh <br />  {{lang|ar|المطيع لله}}
| tasvir             = MansurISamanidCoinHistoryofIran.jpg
| izoh               = Somoniylar hukmdori Mansur I ibn Nuhning al-Mutiy hukmdor deb koʻrsatilgan mis falslari ([[Buxoro]], 964/65-yil).
| title              = [[Xalifalar roʻyxati|Xalifa]]<br/>[[Moʻminlar amiri]]
| succession         = [[Abbosiylar xalifaligi]]ning 23-[[xalifa]]si
| reign              = 946-yil 28-yanvar — 974-yil 5-avgust
| oʻtmishdoshi       = [[al-Mustakfiy]]
| davomchisi         = [[at-Toiy]]
| tugʻilgan_sanasi   = 913/14
| tugʻilgan_joyi     = Bagʻdod
| vafot_sanasi       = 974-yil 12-oktyabr (60 yoshda)
| vafot_joyi         = Dayr al-Aqul
| dafn_etilgan_joy   = [[ar-Rufasa (Iroq)|ar-Rufasa]], Bagʻdod
| issue              = at-Toiy
| spouse             = Utb
| full name          = Abulqosim al-Fadl ibn Jaʼfar al-Muqtadir il-Mutiy lilloh
| dynasty            = [[Abbosiylar sulolasi|Abbosiylar]]
| otasi              = [[al-Muqtadir]]
| onasi              = Mashʼala
| dini               = [[Islom]] ([[Sunniylik]])
}}
'''Abulqosim al-Fadl ibn al-Muqtadir''' ({{lang-ar|{{nq|أبو القاسم الفضل بن المقتدر}}}}; 913/14 — 974-yil sentyabr/oktyabr) — 946—974-yillarda [[Bagʻdod]]da [[Buvayhiylar|buvayhiy]] amirlari qoʻl ostida hukmronlik qilgan [[Abbosiylar xalifasi]]. '''Al-Mutiy lilloh''' ({{lang-ar|المطيع لله||Obedient to God}}{{sfn|Bowen|1928|p=392}}) hukmdorlik nomi bilan tanilgan. 

Al-Mutiy hukmronligi davri [[Abbosiylar xalifaligi]] qudrati va hokimiyatining eng past nuqtasi boʻlgan. Oʻtgan oʻn yilliklarda xalifalarning dunyoviy hokimiyati Iroqqa qadar qisqargan. Hatto poytaxtda ham kuchli sarkardalar tomonidan cheklangan edi. Bagʻdodni buvayhiylar bosib olishi bilan xalifa hokimiyati butunlay bekor qilingan. Al-Mutiyni buvayhiylar taxtga chiqargan. Xalifada Iroqdagi sud va diniy tayinlovlar ustidan juda kam boʻlsa-da, hokimiyat mavjud boʻlib, xalifa hokimiyati asosan ramziy ahamiyat kasb etgan. Xalifaning boʻysunishi va kuchsizligining oʻzi xalifalik institutida barqarorlikni tiklashga yordam bergan. Qisqa muddatli va zoʻravonlik bilan agʻdarilgan oʻtmishdoshlaridan farqli oʻlaroq, al-Mutiy uzoq va nisbatan barqaror hokimiyatda qolib, taxtni oʻgʻli [[at-Toiy]]ga topshirishga muvaffaq boʻlgan.

Xalifaning musulmon dunyosi nominal yetakchisi sifatidagi nufuzi al-Mutiy davrida keskin pasayib ketgan. Buvayhiylarning mintaqaviy raqiblari al-Mutiy qiyofasida faqatgina buvayhiylar qoʻgʻirchogʻini koʻrishgani sababli uning xalifaligini tan olishni kechiktirishgan. Xalifaning [[Vizantiya imperiyasi|Vizantiya]] erishgan yutuqlarga samarali javob bera olmagani ham uning obroʻsiga putur yetkazgan. Eng muhim jihati [[Shialik|shia]] rejimlarining Yaqin Sharqda [[Shialar asri|kuchayishi]] bevosita [[Sunniylik|sunniy]] va abbosiylarning hukmronligiga shubha tugʻdirgan. Buvayhiylarning oʻzlari shia boʻlsa-da, oʻz manfaatlarini koʻzlab Abbosiylar xalifaligini saqlab qolishgan. Gʻarb tomonda kengayib borayotgan Fotimiylar xalifaligi Abbosiylar uchun bevosita gʻoyaviy va siyosiy muammo tugʻdirgan. Al-Mutiy hukmronligi davrida Fotimiylar [[Fotimiylarning Misrni egallashi|Misrni bosib olib]], Bagʻdodning oʻziga ham tahdid solib, [[Levant]]ga tomon kengaya boshlagan.

== Biografiyasi ==
=== Yoshlik davri ===
Boʻlajak xalifa al-Mutiy 913/14-yilda [[Bagʻdod]]da [[Abbosiy xalifa]] [[al-Muqtadir]]ning ({{hukmronlik|908|932}}) [[Saqaliba|slavyan]] kanizagi Mashʼaladan tugʻilgan. Tugʻilganida al-Fadl deb ism qoʻyilgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}. Xalifalar [[ar-Radiy]] ({{hukmronlik|934|940}}) va [[al-Muttaqiy]] ({{hukmronlik|940|944}}) aka-uka boʻlgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}. Al-Mutiy inqiroz davrida ulgʻaygan. Al-Muqtadir hukmronligi davrida fraksiyaviy nizolar, [[qarmatlar]]ning hujumlari, iqtisodiy tanazzul va daromad tanqisligi harbiy tartibsizliklarga olib kelib, bu jarayon 932-yilda xalifaning o‘ldirilishi bilan yakunlangan{{sfn|Kennedy|2004|pp=185–193}}. Ar-Radiy va al-Muttaqiylarning hukmronliklari davrida Abbosiylar markaziy hukumati viloyatlar ustidan nazoratni mintaqaviy harbiy kuchlar qo‘liga topshirgan. Hatto Abbosiylar poytaxti joylashgan [[Iroq (mintaqa)|Iroq]] hududida ham harbiy kuchlar xalifani haqiqiy hokimiyatdan mahrum qilishgan. Harbiy yetakchilar ''[[amir ul-umaro]]'' (bosh qoʻmondon, {{Soʻzma-soʻz tarjima|bosh amir}}) unvoni va Bagʻdoddagi Abbosiylar hukumat apparatini nazorat qilish uchun bir-birlari bilan kurashib, bu ularga harakatdagi qoʻshinlarini mablagʻ bilan taʼminlash imkonini bergan{{sfn|Kennedy|2004|pp=191–197}}{{sfn|Busse|2004|pp=17–19}}. Al-Muttaqiyning oʻzini ''amir ul-umaro'' [[Bajkam]] taxtga chiqargan boʻlsa-da, xalifa oʻz idorasining mustaqilligi va hokimiyatini tiklash uchun mintaqaviy sarkardalar, xususan, [[Mosul]] [[Hamdoniylar]]i bilan til biriktirishga harakat qilgan. Bu urinishlar muvaffaqiyatsiz tugab, 944-yil senytabrda ''amir ul-umaro'' [[Tuzun (amir ul-umaro)|Tuzun]] uni taxtdan tushirib, koʻr qilishi bilan yakunlangan{{sfn|Busse|2004|pp=21–24}}{{sfn|Kennedy|2004|pp=196, 312}}.

Al-Muqtadirning qolgan o‘g‘illari yetakchisi va oldingi ikki xalifaning ukasi boʻlgan al-Fadl taxt uchun yaqqol nomzod boʻlgan{{sfn|Busse|2004|p=25}}. Tuzun esa uning oʻrniga xalifa [[al-Muktafiy]]ning ({{hukmronlik|902|908}}) oʻgʻli [[al-Mustakfiy]]ni ({{hukmronlik|944|946}}) tanlagan{{sfn|Busse|2004|p=23}}. Oʻrta asr manbalarida yosh shahzodalar al-Mustakfiy va al-Fadl [[Tohiriy saroyi]]da yashaganlaridayoq bir-birlaridan nafratlanib, janjallashib qolishgani qayd etilgan. Ushbu ikki shahzoda bir-biriga qarama-qarshi boʻlgan vorislik guruhlari aʼzosi boʻlibgina qolmay, xarakterlari ham mutlaqo qarama-qarshi boʻlgan. Al-Fadl, otasi kabi taqvodorligi bilan mashhur boʻlsa, al-Mustakfiy kambagʻal shahar tabaqalaridan boʻlgan ayyorun bilan aloqasi hamda „vulgar“ oʻyinlarda ishtirok etishi tufayli taqvodorlarni xafa qilgan{{sfn|Busse|2004|p=25}}. Ayyorun kambagʻal shahar tabaqalari boʻlib, koʻpincha buzgʻunchilar sifatida qoralangan va [[Tasavvuf|soʻfiylar]] kabi geterodoks va mazhabiy guruhlar bilan aloqadorlikda gumon qilingan{{sfn|Tor|2014}}{{sfn|Donohue|2003|pp=340–346}}. Al-Mustakfiy taxtga oʻtirgach, al-Mutiyni qoʻlga olish uchun oʻz odamlarini yuborgan, ammo allaqachon yashirinib ulgurgani uchun xalifa uning uyini buzib tashlash bilan oʻzini qanoatlantirgan{{sfn|Bowen|1928|p=392}}{{sfn|Busse|2004|p=25}}. Bu behuda harakat faqat al-Fadlni jiddiy raqib kabi koʻrsatishga xizmat qilgan. Bu haqida eshitgan faxriy [[Vazir (Abbosiylar xalifaligi)|vazir]] [[Ali ibn Iso ibn al-Jarroh|Ali ibn Iso]] „Bugun u [al-Fadl] taxt vorisi deb tan olindi“, deb taʼkidlagani aytilgan{{sfn|Bowen|1928|p=392}}.

== Xalifaligi ==
=== Taxtga chiqishi ===
[[Fayl:Buyid amirates in the Middle East, ca. 970.svg|thumb|right|upright=1.25|alt=Map of the Middle East with countries and cities shown, and the Buyid domains highlighted in light blue|Iroq va Eronning katta qismlari va Yaqin Sharqning boshqa davlatlarini nazorat qiluvchi [[Buvayhiylar]] sulolasining {{circa|970}}-yildagi domenlari]]

945-yil dekabrda [[Buvayhiylar]] hukmdori [[Muizz ud-Davla]]ning ({{hukmronlik|945|967}}) [[Daylamiylar|daylamiy]] qoʻshinlari Bagʻdodni egallab olgan. ''Amir ul-umaro'' unvoni buvayhiy amiri boʻlgan akasi [[Imod ud-Davla]]ga oʻtgan boʻlsa-da, Muizz ud-Davla Abbosiylar xalifasining amalda „himoyachisi“ga aylangan{{sfn|Donohue|2003|pp=13–14, 18}}{{refn|On Imad al-Dawla's death in 949, the title of {{transl|ar|amir al-umara}} passed to the middle brother, [[Rukn al-Dawla]], while Mu'izz al-Dawla continued to govern Iraq and 'protect' the Caliph as his brother's deputy{{sfn|Donohue|2003|p=19 (esp. note 18)}}.|group="izoh"}}. 946-yil 29-yanvarda (boshqa maʼlumotlarga koʻra, 9-mart) al-Mustakfiy taxtdan agʻdarilib{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}{{sfn|Özaydin|2006|p=139|ignore-err=yes}}, oʻsha kuni Muizz ud-Davla al-Fadlni al-Mutiy lilloh ({{soʻzma-soʻz tarjima|Allohga itoat qiluvchi}}) nomi bilan xalifalik taxtiga chiqargan{{sfn|Bowen|1928|p=392}}{{sfn|Busse|2004|pp=27, 153}}. Al-Mutiyning toʻsatdan qayta paydo boʻlib, taxtga chiqishi zamondoshlari uchun ajablanarli holat boʻlib, uning al-Muktafiy taxtga oʻtirgan paytdan beri buvayhiylar bilan til biriktirgani haqidagi hikoyalarga sabab boʻlgan{{sfn|Busse|2004|p=27}}.

Oʻrta asr manbalari bu oʻzgarishni diniy asoslarga koʻra oqlashga harakat qilgan. Buvayhiylar va ularning izdoshlari shialarga tarafdor boʻlgan ikki yilnomachi [[Muhammad ibn Abdulmalik al-Hamadoniy]] (vaf. 1127) va [[Ibn al-Asir]] (vaf. 1233) Muizz ud-Davla Abbosiylarni toʻliq taxtdan agʻdarib, Bagʻdod taxtiga [[Aliylar]] vakilini chiqarish haqida oʻylagani, ammo uning kotibi [[Abu Jaʼfar as-Saymariy]] buvayhiylar va shia xalifa oʻrtasida toʻqnashuv kelib chiqsa, daylamiylar qoʻshinlari ikkinchi tarafga oʻtishi mumkinligini aytib, bu fikrdan qaytargani haqida maʼlumot berishgan{{sfn|Bowen|1928|p=392}}{{sfn|Donohue|2003|pp=14–15}}. Bu aniq keyingi anaxronik interpolyatsiya boʻlib{{refn|Al-Hamadhani names the [[Rassid]] [[Zaydism|Zaydi]] imam Abu'l-Hasan Muhammad ibn Yahya as the preferred candidate, and Ibn al-Athir asserts that it was the [[Isma'ili]] [[Fatimid caliph]], [[al-Mu'izz li-Din Allah]]. Both are incorrect, since Abu'l-Hasan had died nine years earlier, and al-Mu'izz li-Din Allah only ascended the throne in 953{{sfn|Donohue|2003|pp=14–15}}.|group="izoh"}}, tarixchi John Donohue al-Mustakfiy bayonotidagi har qanday diniy motivlarni rad etadi. Boshqa yilnomachilar xalifaning Hamdoniylar bilan fitnalari yoki al-Fadlning yashirinib, buvayhiy hukmdorini amakivachchasiga qarshi qayrashi kabi turli sabablarni keltirishgan. Biroq, asosiy sabab Muizz ud-Davlaning hech qanday tashqi yordamsiz toʻliq nazorat ostida boʻladigan xalifaga ega boʻlishni xohlagani boʻlishi mumkin{{sfn|Donohue|2003|pp=15–17}}.

Aftidan, al-Mutiyning qasos olish uchun qilgan tashabbusi bilan agʻdarilgan al-Mustakfiyning koʻzi koʻr qilingan. Sobiq xalifa umrining qolgan qismini xalifalik saroyida mahbuslikda oʻtkazib, 949-yil sentyabrda qamoqda vafot etgan{{sfn|Busse|2004|pp=158–159}}.

=== Xalifaning roli va buvayhiylar bilan munosabatlari ===
Al-Mutiy zaif shaxs boʻlib, Iroqning buvayhiy hukmdori, avval Muizz ud-Davla, keyin esa uning oʻgʻli [[Izz ud-Davla]]ning ({{hukmronlik|967|978}}) [[qoʻgʻirchoq hukmdor]]iga aylangan. Haqiqiy hokimiyatga ega boʻlmagani tufayli al-Mutiyning oʻzi saltanati yilnomalarida deyarli eslanmagan. Oʻrta asr tarixchilari uning boshqaruvi davrini [[Abbosiylar xalifaligi]]ning eng pastki darajasi deb hisoblashgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}. Bu fikrga zamonaviy olimlar ham qoʻshiladi{{sfn|Hanne|2007|p=101}}.

{{quote box
| width     = 280px
| align     = right
| bgcolor   = #c6dbf7
| title     =
| quote     = „Buvayhiylar mavjud tartibni agʻdarish uchun emas, balki unda oʻz oʻrnini topishni maqsad qilishgan. V asrda [[Rim imperiyasi]]da [[Varvar qirolliklar|hokimiyatni qoʻlga olgan]] koʻplab [[Germanlar|german]] yetakchilari kabi, ular ham tartibni yoʻq qilishdan koʻra status-kvoni saqlab qolib, unda qonuniylikni taʼminlash haqida koʻproq tashvishlanishgan.“
| source    = Tarixchi [[Hugh N. Kennedy|Hugh Kennedy]]. „The Buyids' retention of the Abbasid caliphate“{{sfn|Kennedy|2004|p=216}}
}}

Nazariy jihatdan, buvayhiylar va ularning Iroqdagi barcha amaldorlari Abbosiylar xalifasi nomidan ish olib borishda, barcha tayinlov va huquqiy hujjatlarni xalifa nomidan qilishda davom etgan{{sfn|Kennedy|2004|p=216}}{{sfn|Donohue|2003|p=266}}. Amalda al-Mutiy har qanday siyosiy hokimiyatdan mahrum edi. U xalifalikning katta saroylarida farovon va xavfsiz hayot kechirish evaziga musulmon dunyosi nazarida yangi boshlangan buvayhiylar rejimini qonuniylashtirishga xizmat qilgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}{{sfn|Kennedy|2004|pp=216, 239}}. Xalifalikni bekor qilish yoki xalifalikka Aliylar vakilini tayinlash variantlariga jiddiy qiziqish bildirilsa-da, tezda rad etilgan. Bunday harakat keng ko‘lamli qarshiliklarga sabab bo‘lib, boshqa joyda osongina boshqa sunniy xalifalik tashkil etilishi mumkin edi. Biroq, buvayhiylar nazorati ostidagi itoatkor xalifa ko‘pchilik sunniylarning yangi tuzumga bo‘ysunishini saqlab qolishga yordam berar, shuningdek, buvayhiylar uchun boshqa musulmon shahzodalar bilan aloqalarda o‘ziga xos ramziy ahamiyat berardi{{sfn|Kennedy|2004|p=216}}{{sfn|Cahen|1960|p=1350}}. Bundan tashqari xalifa lavozimi uchun munosib aliy nomzod ham yoʻq edi. Buvayhiylar hududidagi shialarning asosiy guruhi vakili boʻlgan shialikning [[Oʻn ikki imom]]idan soʻnggisi yetmish yil oldin [[Gʻayb (islom)|gʻayb]]ga uchragan deb hisoblangan. Zaydiy taʼlimotiga koʻra, qonuniy boʻlishi uchun imomlar hokimiyatni oʻzlari qoʻlga kiritishlari kerak edi{{sfn|Kennedy|2004|p=216}}{{sfn|Cahen|1960|pp=1350, 1352}}.

Buyidlar tezda anʼanaviy Abbosiylar tizimini qabul qilishgan. Xalifa tomonidan faxriy unvonlar va noiblik lavozimlari yoki xalifaning shartnomalarni imzolashi koʻrinishida qonuniylikka intilishgan{{sfn|Donohue|2003|pp=265–266}}. Shu bilan birga, al-Mutiy amalda maosh oluvchi davlat amaldoriga aylantirilib, uning vazifasi sud hokimiyati, diniy muassasalar va Abbosiylar oilasi aʼzolarining ishlarini nazorat qilishgacha qisqartirilgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}. Xalifaning bosh kotibi endi „''vazir''“ deb atalmay, shunchaki „''kotib''“ deb atala boshlagan. Uning vakolatiga xalifaning mulkini boshqaradigan ''[[Devon (idora)|devon]] al-xilofani'' boshqarish, xalifa nomidan unvon, mansab va guvohnomalarni rasmiy ravishda berish, qozi va sudyalarni tayinlash ekani belgilangan{{sfn|Busse|2004|pp=229–230, 312–313}}. Darhaqiqat, ''[[qozi]]lik'' lavozimlariga tayinlash ham buvayhiy amiri ixtiyorida edi. Hech boʻlmaganda Bagʻdod bosh qozisi kabi kattaroq lavozimlar uchun xalifa roziligi, [[faxriy libos]] va kerakli diplomni taqdim etishi kerak edi. Al-Mutiy baʼzi istisnolardan tashqari, odatda amirning tayinlashlariga amal qilgan{{sfn|Donohue|2003|p=121}}.

Buvayhiylar Hamdoniylar bilan davriy toʻqnashuvlarda al-Muttaqiy kabi oʻzlariga orqa oʻgirishga urinib koʻrmasligi uchun xalifani diqqat bilan kuzatib turishgan. Hamdoniylar Sharqiy Bag‘dodni qisqa muddat bosib olgan 946-yil yozidagi janglarda xalifa G‘arbiy Bag‘doddagi cherkovda uy qamog‘ida saqlanib, to buvayhiylarga sodiqlik qasami ichmaguncha qo‘yib yuborilmagan{{sfn|Busse|2004|pp=143, 189}}. Muizz ud-Davla Bag‘dod janubidagi qo‘zg‘olonchilarga qarshi yurish qilga vaqtlarda al-Mutiyni shimolga, Hamdoniylar tarafiga o‘tib ketmasligi uchun oʻziga hamroh qilishga majbur bo‘lgan. Buvayhiy amir ul-umarosi shimoldagi Hamdoniylarga qarshi yurish qilganda esa al-Mutiy Bag‘dodda qoldirilgan{{sfn|Busse|2004|p=143}}. 948/49-yilda Muizz ud-Davlaning qaynisi [[Ispahdost]] al-Mutiy (yoki ismi oshkor etilmagan Aliy) bilan til biriktirganlikda gumonlanib hibsga olingan{{sfn|Donohue|2003|p=40}}.

[[Fayl:Dinar of Abu'l-Musk Kafur al-Ikhshidi, AH 355.jpg|thumb|upright=1.25|alt=Obverse and reverse of a gold coin with Arabic lettering|[[Ixshidiylar]] hukmdori [[Abu al-Misk Kafur]]ning [[oltin dinor]]i. Ushbu dinor 966-yilda [[Jund Filastin|Falastin]]ning [[Ramla]] shahrida al-Mutiy nomi bilan zarb qilingan.]]
Muizz ud-Davla hokimiyatni qoʻlga kiritgach, qoʻshinni saqlash uchun sobiq xalifalik boyligini taqsimlashi natijasida al-Mutiy kunlik 2000 kumush [[dirham]] maosh bilan kifoyalanishiga toʻgʻri kelgan. Koʻp oʻtmay, Basrani baridiylardan qutqarishgach, u yerdagi yirik mulk hisobidan daromadini yiliga 200 000 [[oltin dinor]]gacha koʻpaytirgan{{sfn|Busse|2004|pp=149–150}}{{sfn|Donohue|2003|p=17}}. Keyinchalik Iroqning umumiy tanazzulga uchrashi uning daromadini toʻrtdan uch qismiga qisqartirgan boʻlsa-da, bu xalifaga Abbosiylar urugʻining muhtoj aʼzolarini moliyaviy qoʻllab-quvvatlash va [[Kaʼba]]ga qimmatbaho sovgʻalar yuborish imkonini bergan{{sfn|Busse|2004|pp=149–150}}. Daromad xalifalik saroyi hududida Tovus saroyi (''Dar at-Tavavis''), sakkizburchak uy (''Dar al-Musammama'') va toʻrtburchak uy (''Dar al-Murabba'') kabi  bir qator pavilyonlar qurish uchun ham yetarli boʻlgan{{sfn|Le Strange|1922|p=259}}{{sfn|Busse|2004|p=191}}.

Xalifa va buvayhiylar oʻrtasidagi notinch munosabatlar asta-sekin muntazam va osoyishta xarakter kasb etgan. Buvayhiylar xalifada qolgan majburiyatlarni hech boʻlmaganda rasmiy hurmat qilishgan. Al-Mutiy, aftidan, tobelik rolini qabul qilgan, harakat erkinligini tiklagan va Muizz ud-Davla bilan samimiy munosabatlarni saqlab qolgan{{sfn|Donohue|2003|pp=51, 62}}{{sfn|Busse|2004|pp=27–28}}. 955/56-yilda Muizz ud-Davla o‘zining 13 yoshli o‘g‘li, bo‘lajak Izz ud-Davlani xalifaga vakil etib tayinlagan{{sfn|Donohue|2003|pp=51, 52}}. Xalifa va amir ul-umaro oʻrtasidagi yaxshi munosabatlarning eng koʻzga koʻringan istisnosi, ''amir ul-umaro'' 961—963-yillar oraligʻida [[Abdulloh ibn Abu ash-Shavorib]]dan Bagʻdod bosh qozisi etib tayinlanishi evaziga yiliga 200 000 dirham mablagʻ olishga urinishi boʻlgan. Bunga sunniy va shia ulamolari qarshi chiqqan hamda al-Mutiy bu davrda Muizz ud-Davla taklif qilgan tayinlovlarni imzolashdan bosh tortgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}{{sfn|Busse|2004|pp=266–267}}. Bu, shuningdek, al-Mutiyning diniy yoki sud sohasidagi faoliyatiga oid manbalardagi deyarli yagona maʼlumot hamdir. Agar shu maʼlumot ham boʻlmaganda, uning hukmronlik davri toʻliq sukunatda oʻtar edi{{sfn|Busse|2004|p=137}}.

Ushbu boʻysunuvning yagona natijasi barqarorlik boʻlgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}. Al-Mutiy qisqa umr koʻrgan ajdodlaridan farqli ravishda 29 [[Hijriy yil hisobi|hijriy]] yil-u toʻrt oy hukmronlik qilgan xalifa boʻlishiga qaramay, xalifalikka daʼvogarlik qiluvchi bir qancha raqiblar bilan kurashishga majbur boʻlgan{{sfn|Donohue|2003|pp=18, 263}}. Al-Muktafiyning nabirasi 960-yilda [[Oʻrta asrlar Armanistoni|Armaniston]]da qoʻzgʻolon koʻtarib, oʻziga al-Mustajir billoh nomini qabul qilgan va xalifalikka daʼvo qilgan. Mahalliy [[Saloriylar|Saloriy]] hukmdorlaridan magʻlubiyatga uchragan{{sfn|Donohue|2003|p=263}}{{sfn|Busse|2004|p=29}}. 968-yilda [[Misr]]dagi [[ixshidiylar]] saroyiga qochgan al-Mustakfiyning oʻgʻli [[Abulhasan Muhammad]] Iroqda oʻz shaxsini yashirib, oʻzini [[Mahdiy]] (islomiy masihiy) deb eʼlon qilgach, koʻplab qoʻllovga erishgan. Uning daʼvosiga ishongan yetakchi buvayhiy qoʻmondoni [[Turkiy xalqlar|turkiy]] Sübüktegin al-Ajamiy uni himoya qilgan va shaxsi oshkor qilinib, al-Mutiyga topshirilishidan oldin uning nomidan toʻntarish uyushtirishga tayyorlangan{{sfn|Busse|2004|p=29}}{{sfn|Donohue|2003|pp=56, 263–264}}. Xalifa uni qattiq jazolamagan. Faqat burnini kesishni buyurib, vorislikdan mahrum qilgan{{sfn|Busse|2004|p=158}}. Abulhasan Muhammad oxir-oqibat qochishga muvaffaq boʻlsa-da, uning taxtni egallash umidlari hech qachon amalga oshmagan. Bundan buyon xalifa vorisligi al-Muqtadir vorislari qatorida mustahkamlangan{{sfn|Busse|2004|pp=28, 29}}.

=== Shialik va Vizantiya muammolariga duch kelishi ===
{{quote box
| width     = 280px
| align     = right
| bgcolor   = #c6dbf7
| quote     = „Agar dunyo mening qoʻlimda boʻlib, pul va qoʻshinlarni boshqarish ham menda boʻlsa, Muqaddas urush menga yuklangan boʻlardi. Shunday bo‘lsa-da, bor narsam arzimas mablagʻim mening ehtiyojlarimga yetmasa, dunyo sizning va viloyat noiblarining qo‘lida bo‘lsa, na muqaddas urush, na [[Haj|ziyorat]], na boshqa bir narsa hukmdorning e’tiborini talab qilib, meni tashvishga soladigan masala boʻladi. Siz mendan talab qilishingiz mumkin boʻlgan narsa sizning minbarlaringizdagi [[xutba]]da xalqlaringizni tinchlantirish uchun aytiladigan ismdir. Agar siz ham bu imtiyozdan voz kechishimni istasangiz, men buni qilishga tayyorman va hammasini sizga qoldiraman.“
| source    = al-Mutiyning Izz ud-Davlaning Vizantiyaga qarshi [[jihod]]ni moliyalash haqidagi talabiga javobi{{sfn|Hanne|2007|p=32}}.
}}
Buvayhiylar domenlaridan tashqarida esa Abbosiy xalifasining musulmon olamidagi hokimiyati pasayib ketgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}. 955-yilda buvayhiylar bilan sulh tuzilgunga qadar [[Katta Xuroson|Xuroson]] [[somoniylar]]i uning xalifaligini tan olishdan bosh tortgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}{{sfn|Busse|2004|p=28}}. Gʻarbdagi raqib Ismoiliy shia Fotimiylar xalifaligi tobora kuchayib{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}, 969-yilda [[Fotimiylarning Misrni bosib olishi|Misrni bosib olgach]], [[Bilod ash-Shom|Levant]]ga kengayishni boshlagan{{sfn|Kennedy|2004|pp=315–322}}. Hatto Bag‘dodda ham buvayhiylarning shia tarafdorlari kam sonda mavjud bo‘lsa-da, shia ta’sirining kuchayishini anglatardi. [[Umaviylar]] xalifasi [[Muoviya I|Muoviya]]ni qoralash yoki 963-yilda tasdiqlangan [[Gʻadir Xum]] bayramini nishonlash kabi shialik amaliyotlari shaharda joriy qilingan. Aliylar yillik [[Haj]] karvonlariga rahbarlikni oʻz zimmalariga olishgan. Bu davrda sunniy va shia partizanlari oʻrtasidagi koʻcha toʻqnashuvlari bir necha yil davomida qayd etilgan{{sfn|Donohue|2003|pp=48–50}}.

Shu bilan birga, al-Mutiy Fotimiylarga qarshi buvayhiylar qoʻllab-quvvatlagan koalitsiya tuzish uchun vositachilikda yetakchi rol o‘ynagan. Koalitsiyaga [[al-Hasan al-A’sam]] boshchiligidagi qarmatiylar va Mosulning [[Hamdoniylar|hamdoniy]] hukmdori [[Abu Tag‘lib]] qo‘shilgan. Ushbu koalitsiya 973/74-yilgacha Fatimiylarning Levantga ekspansiyasini toʻxtatishga muvaffaq boʻlgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}{{sfn|Brett|2001|pp=313–314}}. Bu jarayonda qarmatiylar al-Mutiyning ''[[xutba]]'' va ularning tangalarida hukmronligini tan olib, Fotimiylarni yolg‘onchilar deb qoralagan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}{{sfn|Busse|2004|p=410}}. 951-yilda qarmatiylar 930-yilda [[Makka]]dan olib ketilgan{{sfn|Kennedy|2004|p=288}} [[Qora tosh]]ni Ka’baga qaytarganlarida al-Mutiy ularga Tosh uchun 30 000 oltin dinor to‘lov to‘lagani haqida mish-mishlar tarqalgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}.

Yana bir xavf manbai [[Vizantiya imperiyasi makedoniyalik sulola davrida|Vizantiya]]ning [[Jazira|Yuqori Mesopotamiya]] va Shimoliy Suriyada Hamdoniylarga qarshi yurishi edi. 960-yillarda vizantiyaliklar [[Tavr togʻlari]]dagi koʻp asrlik chegarani buzib, [[Kilikiya]] va [[Antioxiya]]ni egallab olishi natijasida [[Halab]]dagi Hamdoniylar amirligi vassalga aylangan{{sfn|Donohue|2003|p=268}}. 972-yilda Vizantiya bosqinlari [[Nisibis]], [[Amida (Mesopotamiya)|Amida]] va [[Edessa]]gacha yetib borgan. Bu shaharlardan kelgan musulmon qochqinlar Bagʻdodda toʻplanib, himoya soʻray boshlagan. Yordam berishga qodir boʻlmagan Izz ud-Davla [[jihod]] rasman zimmasida boʻlgan xalifa al-Mutiyga namoyishchilarni koʻrsatgan. Barcha harbiy yoki moliyaviy manbalardan mahrum boʻlgan al-Mutiy qochqinlarga yordam berishga ojiz boʻlib, shunga koʻra obroʻsi ham tushib ketgan. Gʻalayonlar alanga olib, [[Karx]]dagi shialar mahallasini qamrab olgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}{{sfn|Busse|2004|p=146}}{{sfn|Donohue|2003|pp=268–269}}. Izz ud-Davla fursatdan foydalanib, al-Mutiyga bosim oʻtkazib, qimmatbaho buyumlarini sotishga va goʻyoki Vizantiyaga qarshi askar yollash maqsadida foydalanish uchun 400 000 dirham berishga majbur qilgan. Al-Mutiy koʻplab iqtiboslar keltirib yozgan maktubi orqali eʼtiroz bildirsa-da, talabga boʻysunishdan boshqa iloji qolmagan. Pullar tez orada  bemaʼni buvayhiy hukmdori tomonidan sarflab yuborilgan. Bu harakat Izz ud-Davla uchun qimmatga tushadigan siyosiy xato boʻlib, Bagʻdoddagi sunniylar xayrixohligini yanada kamaytirib, poytaxtda uning nazorati yanada zaiflashgan{{sfn|Busse|2004|pp=146–147, 150}}{{sfn|Donohue|2003|pp=269–270}}.

=== Taxtdan voz kechishi va oʻlimi ===
Yillar oʻtib, Izz ud-Davla qoʻmondoni [[Sabuktakin]] boshchiligidagi turkiy askarlarini tobora uzoqlashtirib, bu jarayon oxir-oqibat qoʻmondonga muvaffaqiyatsiz suiqasd bilan yakunlangan{{sfn|Busse|2004|pp=43–44}}. Turklar 972-yildagi gʻalayonlarni bostirgandan soʻng Bagʻdoddagi sunniy aholi qoʻlloviga ham erishgan edi{{sfn|Donohue|2003|pp=269–270}}. Natijada 974-yil 1-avgustda Sabuktakin Bag‘dodni Izz ud-Davladan tortib olgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}.

Toʻntarish sodir boʻlgach, al-Mutiy buvayhiy urugʻi aʼzolari bilan Bagʻdodni tark etishga uringan, lekin Sabuktakin uni majburan oʻz saroyiga qamab qoʻygan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}{{sfn|Busse|2004|pp=143–144}}. 970-yilda insultdan keyin o‘ng tomoni falaj bo‘lib qolgan al-Mutiy keksa yoshda sog‘lig‘ini bahona qilib taxtdan voz kechishga majbur bo‘lgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}{{sfn|Busse|2004|p=153}}{{sfn|Donohue|2003|p=270 (note 37)}}. Uning o‘rniga o‘g‘li Abdulkarim [[at-Toiy]] ({{hukmronlik|974|991}}) nomi bila 5-avgust kuni xalifa etib tayinlangan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}{{sfn|Kennedy|2004|p=224}}. Bu voqea 902-yilda al-Muktafiydan keyin xalifalikning birinchi marta otadan o‘g‘ilga o‘tishi edi{{sfn|Busse|2004|p=153}}.

Sabuktakin yangi xalifa tomonidan ''amir ul-umaro'' etib tayinlangach{{sfn|Busse|2004|pp=44, 144}}, al-Mutiy va at-Toiy hamrohligida buvayhiylarga qarshi yurish uchun Bag‘dodni tark etgan{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}. Al-Mutiy 974-yil 12-oktyabrda yoʻlda, [[Dayr al-Aqul]]da vafot etgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|1993|p=799}}{{sfn|Güner|2006|p=401|ignore-err=yes}}. U [[ar-Rusafa (Iroq)|ar-Rusafa]]ning Bagʻdod kvartalidagi otasi buvisi uchun qurdirgan [[Shagʻab]] maqbarasiga dafn etilgan. Ushbu maqbaraga akasi ar-Radiy ham dafn etilgan{{sfn|Busse|2004|p=200}}.

== Izohlar ==
{{Manbalar|group="izoh"}}
== Manbalar ==
{{Manbalar}}

== Adabiyotlar ==
* {{The Life and Times of Ali ibn Isa}}
* {{cite book | last = Brett | first = Michael | title = The Rise of the Fatimids: The World of the Mediterranean and the Middle East in the Fourth Century of the Hijra, Tenth Century CE | series = The Medieval Mediterranean | volume = 30 | publisher = Brill | location = Leiden, Boston, Köln | year = 2001 | isbn = 90-04-11741-5 | url = {{Google Books|BqCdfhW3nVwC|plainurl=y}}}}
* {{cite book | last = Busse | first = Heribert | title = Chalif und Grosskönig – Die Buyiden im Irak (945–1055) | trans-title = Caliph and Great King – The Buyids in Iraq (945–1055) | language = German | origyear = 1969 | year = 2004 | location = Würzburg | publisher =  Ergon Verlag | isbn = 3-89913-005-7}}
* {{EI2|last1=Cahen|first1=Cl.|authorlink1=Claude Cahen|volume=1|title=Buwayhids or Būyids|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/buwayhids-or-buyids-SIM_1569|pages=1350–1357}}
* {{The Buwayhid Dynasty in Iraq}}
* {{TDV İslâm Ansiklopedisi | first = Ahmet  | last = Güner | authorlink = | title = Mutî‘-Lillâh | volume = 31 | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/muti-lillah | pages = 401–402}}
* {{cite book | last = Hanne | first = Eric J. | title = Putting the Caliph in His Place: Power, Authority, and the Late Abbasid Caliphate | publisher = Fairleigh Dickinson University Press | year = 2007 | location = Madison, New Jersey | isbn = 978-0-8386-4113-2 | url = https://books.google.com/books?id=nDVOR7jZYJEC}}
* {{The Prophet and the Age of the Caliphates|edition=Second}}
* {{Baghdad During the Abbasid Caliphate|edition=Second}}
* {{TDV İslâm Ansiklopedisi | first = Abdülkerim  | last = Özaydin | authorlink = | title = Müstekfî-Bi̇llâh | volume = 32 | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/mustekfi-billah | pages = 139–140}}
* {{EI3 | last = Tor | first = Deborah | title = ʿAyyār | year = 2014 | doi =10.1163/1573-3912_ei3_COM_24259}}
* {{EI2 | last = Zetterstéen | first = K. V. | authorlink = Karl Vilhelm Zetterstéen | last2 = Bosworth | first2 = C. E. | authorlink2 = C. E. Bosworth | title = al-Muṭīʿ Li ’llāh | doi =10.1163/1573-3912_islam_SIM_5674 | volume = 7 | page = 799 }}

{{s-start}}
{{s-hou|[[Abbosiylar sulolasi]]||913/14||974-yil 12-oktyabr|name=al-Mutiy}}
{{s-rel|su}}
{{s-bef|before=[[al-Mustakfiy]]}}
{{s-ttl|title=[[Abbosiylar xalifaligi]]ning [[Abbosiy xalifalar roʻyxati|xalifa]]si|years=946-yil 29-yanvar/9-mart — 974-yil 5-avgust}}
{{s-aft|after=[[at-Toiy]]}}
{{s-end}}

{{Abbosiylar}}

[[Turkum:914-yilda tugʻilganlar]]
[[Turkum:974-yilda vafot etganlar]]
[[Turkum:10-asr Iroqda]]
[[Turkum:Taxtdan voz kechgan monarxlar]]
[[Turkum:Buvayhiylar sulolasi kishilari]]
[[Turkum:Abbosiy xalifalarning oʻgʻillari]]
[[Turkum:X asr Abbosiy xalifalari]]