Viki

Ishorat qoʻshish
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
MediaWiki belgilash tilini koʻrsatuvchi displey tahrirlanmoqda

Wiki (/ˈvɪki/ ( tinglang) /ˈwɪki/ WIK-ee) – bu oʻz auditoriyasi tomonidan bevosita veb-brauzer yordamida birgalikda tahrirlangan va boshqariladigan gipermatnli nashr hisoblanadi. Odatda viki loyihaning mavzulari yoki koʻlami uchun bir nechta sahifalarni oʻz ichiga oladi hamda jamoatchilik uchun ochiq boʻlishi yoki tashkilot ichida ichki maʼlumotlar bazasini saqlash uchun foydalanish bilan cheklangan boʻlishi mumkin.

Vikilar viki-dasturiy taʼminot tomonidan yoqiladi, aks holda viki dvigatellari deb nomlanadi. Viki-motori kontentni boshqarish tizimining bir shakli boʻlib, boshqa veb-ga asoslangan tizimlardan, masalan, blog dasturiy taʼminotidan farq qiladi, chunki kontent hech qanday aniq egasi yoki yetakchisisiz yaratilgan va wikilar foydalanuvchilarning ehtiyojlariga koʻra oʻziga xos tuzilishga ega boʻlmaydi, bu esa tuzilishga koʻra paydo boʻlishiga imkon yaratadi[1]. Viki dvigatellari odatda soddalashtirilgan belgilash tilidan foydalangan holda tarkibni yozishga va baʼzan boy matn muharriri yordamida tahrirlashga ruxsat beradi[2]. Oʻnlab turli xil viki dvigatellari qoʻllaniladi, ular mustaqil va boshqa dasturiy taʼminotning bir qismi boʻladi masalan, xatolarni kuzatish tizimlarini aytish mumkin. Baʼzi viki dvigatellari ochiq manbali, boshqalari esa xususiyligi bilan farqlanadi. Baʼzilar turli funksiyalarni hamnazorat qilish imkonini beradi; masalan, tahrir qilish huquqi materialni oʻzgartirish, qoʻshish yoki oʻchirishga ruxsat berishi mumkin. Boshqalar kirishni boshqarishni majburlamasdan ruxsat berishlari mumkin. Kontentni tartibga solish uchun boshqa qoidalar oʻrnatilish holatini ham koʻrish mumkin.

Vikipediya onlayn ensiklopediya loyihasi eng ommabop vikiga asoslangan veb-sayt boʻlib, 2007-yildan beri eng yaxshi yigirmatalikka kiruvchi dunyodagi eng koʻp koʻrilgan saytlardan biri hisoblanadi[3]. Vikipediya bitta viki emas, balki har biri maʼlum bir tilga tegishli boʻlgan yuzlab vikilar toʻplamini oʻz ichiga oladi. Vikipediyaga qoʻshimcha ravishda, umumiy va xususiy boʻlgan yuz minglab boshqa vikilar, jumladan, bilimlarni boshqarish resurslari, qayd qilish vositalari, hamjamiyat veb-saytlari va intranetlar sifatida ishlaydigan vikilar ham qoʻllaniladi. Ingliz tilidagi Vikipediya eng katta maqolalar toʻplamiga ega: 2020-yil fevral holatiga koʻra, unda 6 milliondan ortiq maqolalar mavjud. Uord Kanningem, birinchi WikiWikiWeb viki-dasturini ishlab chiquvchisi dastlab vikini „ishlashi mumkin boʻlgan eng oddiy onlayn maʼlumotlar bazasi“ deb taʼriflagan[4]. „Wiki“ (talaffuz qilinishi [viki] [note 1]) gavayicha soʻz boʻlib, „tez“ degan maʼnoni anglatadi[5][6][7].

Xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ward Cunningham

Uord Kanningem va hammuallif Bo Leuf oʻzlarining "Viki yoʻli: Internetda tezkor hamkorlik" kitobida Wiki konsepsiyasining mohiyatini tasvirlab berishgan:

  • "Viki faqat mutaxassislarni emas, barcha foydalanuvchilarni qoʻshimchalarsiz faqat standart „oddiy vanil“ veb-brauzerdan foydalangan holda viki veb-saytida istalgan sahifani tahrirlashga yoki yangi sahifalar yaratishga imkon yaratadi"
  • „Viki sahifa havolasini yaratishni intuitiv ravishda oson qilish va moʻljallangan maqsadli sahifa mavjudligi yoki yoʻqligini koʻrsatish orqali turli sahifalar oʻrtasida mazmunli mavzu assotsiatsiyasini targʻib qiladi“
  • „Viki – bu mutaxassislar va professional yozuvchilar tomonidan yaratilgan va tasodifiy tashrif buyuruvchilar uchun moʻljallangan ehtiyotkorlik bilan yaratilgan sayt emas. Buning oʻrniga, u odatiy tashrif buyuruvchini/foydalanuvchini doimiy ravishda veb-sayt landshaftini oʻzgartiradigan doimiy yaratish va hamkorlik jarayoniga jalb qilishga intiladi[8]“

Viki muharrirlar va mualliflar hamjamiyatlariga hujjatlarni hamkorlikda yozish imkonini beradi. Odamlar oʻz hissasini qoʻshishlari uchun kompyuter, Internetga kirish, veb-brauzer va oddiy belgilash tilini bilish talab qilinadi (masalan, MediaWiki belgilash tili). Wiki veb-saytidagi bitta sahifa „viki-sahifa“ deb ataladi, odatda giperhavolalar bilan yaxshi bogʻlangan sahifalarning butun toʻplami esa „viki“ hisoblanadi. Viki aslida maʼlumotlarni yaratish, koʻrib chiqish va qidirish uchun maʼlumotlar bazasi. Viki chiziqli boʻlmagan, rivojlanayotgan, murakkab va tarmoqqa ulangan matnga ruxsat beradi, shu bilan birga muharrir argumentlari, bahs-munozaralari va tarkib va formatlash boʻyicha oʻzaro taʼsir qilish imkonini beradi[9]. Viki texnologiyasining oʻziga xos xususiyati sahifalarni yaratish va yangilash qulayligidir. Umuman olganda, moderator yoki darvozabon tomonidan oʻzgartirishlar qabul qilinishidan oldin hech qanday tekshiruv oʻtkazilmaydi va bu veb-saytdagi oʻzgarishlarga olib keladi. Koʻpgina vikilar foydalanuvchi hisoblarini roʻyxatdan oʻtkazishni talab qilmasdan keng jamoatchilik tomonidan oʻzgartirilishi mumkin. Koʻpgina tahrirlar real vaqtda amalga oshirilishi mumkin va deyarli bir zumda onlayn koʻrinadi, ammo bu xususiyat tizimni suiisteʼmol qilishni osonlashtiradi. Shaxsiy viki-serverlar sahifalarni tahrirlash va baʼzan ularni oʻqish uchun foydalanuvchi autentifikatsiyasini talab qiladi. Maged N. Kamel Boulos, Cito Maramba va Stiv Uiler ochiq vikilar sotsial darvinizm jarayonini keltirib chiqarishini yozadilar. "… wiki-sahifalarni tahrirlash mumkin boʻlgan ochiqlik va tezkorlik tufayli sahifalar tabiat tirik organizmlarga boʻysunadiganidan farqli oʻlaroq, evolutsion tanlash jarayonidan oʻtadi. „Nomaqbul“ jumlalar va boʻlimlar shafqatsizlarcha yoʻq qilinadi, tahrir qilinadi va „mos“ deb topilmasa, almashtiriladi, bu esa yanada sifatli va tegishli sahifaning rivojlanishiga olib keladi[10].

MediaWiki sintaksisi



</br> (matnga formatlash qoʻshish uchun ishlatiladigan „sahna ortida“ kodi) 		HTML ekvivalenti



</br> (matnga formatlash qoʻshish uchun ishlatiladigan „sahna ortida“ kodining boshqa turi) 		Koʻrsatilgan chiqish



</br> (ekranda sayt tomoshabin tomonidan koʻrilgan) 
"Take some more [[tea]]," the March Hare said to Alice, very earnestly.

"I’ve had '''nothing''' yet, " Alice replied in an offended tone, „so I canʼt take more.“

„You mean you canʼt take ''less'',“ said the Hatter. „Itʼs very easy to take ''more'' than nothing.“

<p>"Take some more>," the March Hare said to Alice, very earnestly.</p>

<p>"I’ve had '''nothing''' yet, " Alice replied in an offended tone, „so I canʼt take more.“</p>

<p>"You mean you canʼt take ''less''," said the Hatter. „Itʼs very easy to take ''more'' than nothing.“</p>




</br>"Yana choy iching", dedi mart quyoni Elisga jiddiylik bilan.

"Menda hali hech narsa yoʻq, " deb javob qildi Elis xafa ohangda, „shuning uchun men koʻproq chiday olmayman“.

– Siz ozroq ololmaysiz demoqchisiz, – dedi Shlyapachi. „Hech narsadan koʻra koʻproq narsani olish juda oson.“

Vikipediyani quvvatlovchi dasturiy taʼminot boʻlgan MediaWiki kabi koʻplab viki ilovalari foydalanuvchilarga sahifani tahrir qilganda tahrirlash xulosasini taqdim etish imkonini beradi. Bu ular kiritgan oʻzgarishlarni umumlashtiradigan qisqa matn (masalan „Tuzatilgan grammatika“ yoki „Jadvaldagi murakkab formatlash“. U maqolaning asosiy matniga kiritilmaydi, lekin sahifani qayta koʻrib chiqish bilan birga saqlanadi va foydalanuvchilarga nima qilinganligi va nima uchun qilinganligini tushuntirishga imkon beradi. Bu qayta koʻrib chiqishni boshqarish tizimiga oʻzgartirishlar kiritishda jurnal xabariga oʻxshaydi. Bu boshqa foydalanuvchilarga qanday oʻzgarishlar kim va nima uchun amalga oshirilganligini koʻrish imkonini beradi, koʻpincha xulosalar, sanalar va boshqa qisqa, tegishli tarkiblar roʻyxatida „jurnal“ yoki „tarix“ deb ataladi.

Sahifalarni ulash va yaratish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar „bogʻlanish“ deb ataladigan maʼlum bir sintaksis yordamida yaratiladi. Dastlab, koʻpchilik vikilar  sahifalarni nomlash va havolalar yaratish uchun CamelCase -dan foydalangan. Ular iboradagi soʻzlarni bosh harf bilan yozish va ular orasidagi boʻshliqlarni olib tashlash orqali hosil boʻladi („CamelCase“ soʻzining oʻzi misol). CamelCase ulanishni osonlashtirsa-da, u standart imlodan chetga chiqadigan shakldagi havolalarga ham olib keladi. Bir soʻzli sarlavhali sahifaga havola qilish uchun soʻzdagi harflardan birini gʻayritabiiy ravishda katta harf bilan yozish kerak (masalan, „Wiki“ oʻrniga „WiKi“). CamelCase-ga asoslangan vikilarni darhol tanib olish mumkin, chunki ularda „TableOfContents“ va „BeginnerQuestions“ kabi nomlar bilan koʻplab havolalar mavjud. viki boʻshliqlarni qayta kiritish va ehtimol kichik harflarga qaytarish orqali bunday havolalarning koʻrinadigan langarini „chiroyli“ koʻrsatishi mumkin. Qaysi bosh harflar katta harf bilan qolishi kerakligini aniqlashning oson yoʻli yoʻq. Natijada, koʻpgina vikilar endi qavslar yordamida „bepul bogʻlanish“ ga ega va baʼzilari CamelCaseʼni sukut boʻyicha oʻchirib qoʻyadi.

Qidiruv[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aksariyat vikilar hech boʻlmaganda sarlavha qidirishni, baʼzan esa toʻliq matnli qidiruvni taklif qiladi. Qidiruvning kengayishi wiki mexanizmi maʼlumotlar bazasidan foydalanishiga bogʻliq. PmWiki kabi baʼzi vikilar yassi fayllardan foydalanadi[11].MediaWiki-ning birinchi versiyalarida yassi fayllardan foydalanilgan, biroq u 2000-yillarning boshida (oʻn yillikda) Li Daniel Kroker tomonidan maʼlumotlar bazasi ilovasi sifatida qayta yozilgan.  Indekslangan maʼlumotlar bazasiga kirish katta wikilarda yuqori tezlikda qidirish uchun zarur. Shu bilan bir qatorda, Google Qidiruv kabi tashqi qidiruv tizimlaridan aniqroq natijalarga erishish uchun baʼzan cheklangan qidiruv funksiyalariga ega vikilarda foydalanish mumkin.

Gonolulu xalqaro aeroportida Wiki Wiki Shuttle (Shuttle-ikki joy oʻrtasida muntazam harakatlanadigan transport turi)

WikiWikiWeb birinchi viki boʻlgan[12]. Uord Kanningem 1994-yilda Oregon shtatining Portlend shahrida WikiWikiWebni ishlab chiqishni boshladi va uni 1995-yil 25-martda c2.com internet domeniga oʻrnatdi. Bunga Kanningem nom berdi, u Gonolulu xalqaro aeroporti peshtaxtasi xodimi unga aeroport terminallari orasidan qatnovchi „Wiki Wiki Shuttle“ avtobusiga chiqishni aytganini esladi. Kanningemning soʻzlariga koʻra, "Men viki-vikini „tezkor“ soʻzining alliterativ oʻrnini bosuvchi sifatida tanladim va shu tariqa bu maʼlumotni fast-web deb nomlashdan qochdim[13][14].

Tarixni taqqoslash hisobotlari sahifaning ikkita tahriri orasidagi oʻzgarishlarni koʻrsatadi
Vikipediyaning bosh sahifasi

Inglizcha Vikipediya World Wide Web dagi vikilar orasida eng katta foydalanuvchilar bazasiga ega va trafik boʻyicha barcha veb-saytlar orasida birinchi 10 talikka kiradi[15][16]. Boshqa yirik vikilarga WikiWikiWeb, Memory Alpha, Wikivoyage va Susning.nu, shved tilidagi bilimlar bazasi deb qaraladi. Shahar viki (yoki mahalliy viki) maʼlum bir geografik joylashuv uchun maʼlumot bazasi va ijtimoiy tarmoq sifatida foydalaniladigan vikidir. „Shahar viki“ atamasi yoki uning chet tilidagi ekvivalenti (masalan Nemischa „Stadtwiki“) baʼzan nafaqat shaharni, balki kichik shaharchani yoki butun mintaqani qamrab oluvchi vikilar uchun ham ishlatiladi. Shahar vikisida narsalar, gʻoyalar, odamlar va joylarning aniq misollari haqida maʼlumot mavjud. Bu maʼlumotlarning aksariyati Vikipediya kabi entsiklopediyalar uchun (masalan, shahardagi har bir chakana savdo doʻkonidagi maqolalar) mos kelmasligi mumkin, lekin koʻproq mahalliylashtirilgan kontent va tomoshabinlarga ega viki uchun mos boʻlishi mumkin. Shahar vikisida quyidagi mavzular haqida umumiy maʼlumotli viki uchun mos yoki mos kelmasligi mumkin boʻlgan maʼlumotlar ham boʻlishi mumkin, masalan:

Nemis viki-loyihasida hamkorlikdagi ishlarning vizualizatsiyasi Mathe für Nicht-Freaks

Konferensiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Viki bilan bogʻliq mavzular boʻyicha faol konferensiyalar va uchrashuvlar tashkil etilgan boʻlib, ular quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

  • Atlassian Summit, Atlassian dasturiy taʼminot foydalanuvchilari uchun yillik konferensiya, shu jumladan Confluence[17].
  • OpenSym (2014-yilgacha WikiSym deb ataladi), vikilar va ochiq hamkorlik haqidagi tadqiqotlarga bagʻishlangan akademik konferensiya.
  • SMWCon, Semantic MediaWiki foydalanuvchilari va ishlab chiquvchilari uchun yiliga ikki marta oʻtkaziladigan konferensiya[18].
  • TikiFest, Tiki Wiki CMS Groupware foydalanuvchilari va ishlab chiquvchilari uchun tez-tez oʻtkaziladigan uchrashuv[19].
  • Wikimania, Vikipediya kabi Wikimedia Foundation loyihalari tadqiqoti va amaliyotiga bagʻishlangan yillik konferensiya.

Ilgari viki bilan bogʻliq voqealarga quyidagilar kiradi:

  • RecentChangesCamp (2006-2012) wiki bilan bogʻliq mavzular boʻyicha konferensiya.
  • RegioWikiCamp (2009-2013) „regiowikis“ yoki shaharlar va boshqa geografik hududlardagi vikilar boʻyicha yarim yillik konferensiya[20].

 

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Mitchell, Scott (July 2008), Easy Wiki Hosting, Scott Hanselman's blog, and Snagging Screens, MSDN Magazine, March 16, 2010da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: March 9, 2010
  2. ↑ „wiki“, Encyclopædia Britannica, London, 1, 2007, April 24, 2008da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: April 10, 2008 {{citation}}: Andozada hech qanday qiymat berilmagan (boʻsh) nomaʼlum parametr mavjud: |seperator= (yordam)
  3. ↑ Alexa Top Sites, March 2, 2015da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: December 1, 2016 (Wayback Machine saytida 2018-07-15 sanasida arxivlangan)
  4. ↑ What is a Wiki, WikiWikiWeb, June 27, 2002, April 16, 2008da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: April 10, 2008 {{citation}}: Andozada hech qanday qiymat berilmagan (boʻsh) nomaʼlum parametr mavjud: |seperator= (yordam)
  5. ↑ „Hawaiian Words; Hawaiian to English“. mauimapp.com. 14-sentabr 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-sentabr 2008-yil.
  6. ↑ Hasan, Heather (2012), Wikipedia, 3.5 million articles and counting, New York : Rosen Central, 11-bet, October 26, 2019da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: August 6, 2019 {{citation}}: Andozada hech qanday qiymat berilmagan (boʻsh) nomaʼlum parametr mavjud: |seperator= (yordam)
  7. ↑ Andrews, Lorrin (1865), A dictionary of the Hawaiian language to which is appended an English-Hawaiian vocabulary and a chronological table of remarkable events, Henry M. Whitney, 514-bet, August 15, 2014da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: June 1, 2014
  8. ↑ Leuf & Cunningham 2001. See Ward Cunningham’s site „Archived copy“. 30-aprel 2002-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2002-yil 30-aprel.
  9. ↑ Boulos, M. N. K.; Maramba, I.; Wheeler, S. (2006), „Wikis, blogs and podcasts: a new generation of Web-based tools for virtual collaborative clinical practice and education“, BMC Medical Education, 6: 41, doi:10.1186/1472-6920-6-41, PMC 1564136, PMID 16911779
  10. ↑ Naomi, Augar; Raitman, Ruth; Zhou, Wanlei (2004). „Teaching and learning online with wikis“. Proceedings of Beyond the Comfort Zone: 21st ASCILITE Conference. 95–104-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  11. ↑ Ebersbach 2008, s. 10
  12. ↑ Cunningham. „Correspondence on the Etymology of Wiki“. WikiWikiWeb (1-noyabr 2003-yil). 17-mart 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-mart 2007-yil.
  13. ↑ Cunningham. „Wiki History“. WikiWikiWeb (25-fevral 2008-yil). 21-iyun 2002-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 9-mart 2007-yil.
  14. ↑ „List of largest (Media)wikis“. S23-Wiki (3-aprel 2008-yil). 25-avgust 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-dekabr 2014-yil.
  15. ↑ „Alexa Top 500 Global Sites“. Alexa Internet. 2-mart 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-aprel 2015-yil. (Wayback Machine saytida 2018-07-15 sanasida arxivlangan)
  16. ↑ „Atlassian Summit homepage“. Summit.atlassian.com. 13-iyun 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2011-yil.
  17. ↑ „SMWCon homepage“. Semantic-mediawiki.org. 14-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2011-yil.
  18. ↑ „TikiFest homepage“. Tiki.org. 30-iyun 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2011-yil.
  19. ↑ „European RegioWikiSociety homepage“. Wiki.regiowiki.eu (10-iyun 2011-yil). 13-avgust 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2011-yil.

Izohlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ The realization of the Hawaiian /w/ phoneme varies between [w] and [v], and the realization of the /k/ phoneme varies between [k] and [t], among other realizations. Thus, the pronunciation of the Hawaiian word wiki varies between ['wiki], ['witi], ['viki], and ['viti]. See Hawaiian phonology for more details.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Viki&oldid=3934269" dan olindi