Tikal Temple I

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Tikal ibodatxonasi I — Mesoamerikadagi Kolumbiyagacha boʻlgan Maya sivilizatsiyasining eng yirik shaharlari va arxeologik joylaridan biri boʻlgan Tikaldagi asosiy inshootlardan biriga berilgan belgi. Gvatemala shimolidagi Peten havzasi hududida joylashgan. Yaguar taxtida oʻtirgan podshohni ifodalovchi lintel tufayli u Buyuk Yaguar ibodatxonasi sifatida ham tanilgan[1]. Muqobil nom — Ah Kakao ibodatxonasi, hukmdor maʼbadda dafn etilganidan keyin. Maʼbad I odatda Peten uslubidagi ohaktosh pogʻonali piramida strukturasi boʻlib, u taxminan miloddan avvalgi 732 yilga toʻgʻri keladi.

Butunjahon merosi roʻyxatining markazida joylashgan maʼbad oʻziga xos tom tarashcha bilan oʻralgan boʻlib, u oʻziga xos Maya meʼmoriy xususiyati hisoblanadi. Buyuk Plazaning sharqiy tomonida I maʼbadni qurish Tikalning Shimoliy Akropolidagi plazadan shimolda dafn marosimlarini qurish anʼanasidan sezilarli darajada ogʻish boʻlgan edi, yaʼni oʻzgarishlar kuzatildi[2][3].

Tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tuzilish eramizning 682-734-yillarida hukmronlik qilgan Tikalda joylashgan klassik davr hukmdori Jasaw Chan Kaviil I bilan bogʻliq dafn marosimidir[4]. Bu hukmdorning qabri arxeologlar tomonidan strukturaning chuqur qismida joylashgan[5], qabr birinchi boʻlib uning ustiga maʼbad koʻtarilgan. Ikkalasining qurilishini Chan Kavildagi Jasaw Chan Kaviilning oʻgʻli va merosxoʻri Yikʼ boshqargan[6]. Jasaw Chan Kʼawiil, ehtimol, oʻlimidan ancha oldin maʼbadni qurishni rejalashtirgan[2]. Maʼbad toʻqqiz pogʻonali darajada koʻtariladi, bu yer osti dunyosining toʻqqiz darajasining ramzi boʻlishi mumkin[7]. Maʼbadda boshqacha qoliplar oʻrnatilgan ularni burchaklar mavjud. Tik zinapoya maʼbaddan choʻqqi ziyoratgohiga koʻtariladi[8].

Shimoli-gʻarbiy tomondan koʻrilgan I maʼbad

Maʼbad 55 meter (180 ft) Buyuk Plaza ustida[3]. Piramida tepasida nozik oʻyilgan yogʻoch lintellardan iborat dafn ziyoratgohi joylashgan boʻlib, uning bajarilishini Yasaw Chan Kʼawiil oʻzining dafn marosimini oʻtkazish rejalarining bir qismi sifatida nazorat qilgan boʻlishi mumkin[2]. Lintellar sapodilla yogʻochidan oʻyilgan va ulardan biri, Lintel 3, bir marta qizil rangga boʻyalgan[9]. Sapodilla (Manilkara zapota) — mahalliy darajada mavjud boʻlgan juda qattiq qizil-jigarrang yogʻoch[10]. Ushbu yogʻochdan yasalgan taxtalardan lintellar uchta eshikni tashkil etuvchi devorlarga oʻrnatilgan kichik boʻshliqlarga oʻrnatilgan, eng tashqi lintel silliq edi, lekin markaziy lintel toʻrtta taxtadan murakkab tarzda oʻyilgan. Ushbu taxtalardan ikkitasi oʻn toʻqqizinchi asrda olib tashlangan va hozir ularning joylashuvi nomaʼlum[10]. Qolgan ikkitasini britaniyalik tadqiqotchi Jon Boddam-Vetham olib tashlagan va Londondagi Britaniya muzeyiga sovgʻa qilgan[11]. Bir lintelga oʻyilgan sahnada oʻtirgan figuraning tepasida ulkan ilon koʻtarilgan[10].

Ziyoratgohda oʻtirgan qirol Yasav Chan Kavilning haykali bilan bezatilgan baland tomli taroq bor, ammo hozir buni aniqlash qiyin[3][12]. Uydagi tarashchasi yaʼni tarogʻi ikkita parallel tuzilmadan iborat boʻlib, ular orasida yopiq, tonozli boʻshliq mavjud boʻlib, bu konstruktsiyaning ogʻirligini kamaytiradi[13]. Ushbu ogʻir ustki tuzilishning ogʻirligi maʼbadning umurtqa pogʻonasi orqali koʻtariladi[3]. Tom taroqining old tomoni qirolning ulkan siymosini ifodalash uchun oʻyilgan tosh bloklar bilan bezatilgan boʻlib, uning yon tomonida oʻramlar va ilonlar bor edi[13]. U dastlab qoliplangan gips bezaklarini ham qoʻllab-quvvatladi[14]. Ziyoratgoh uchta torgina, qorongʻi xonadan iborat boʻlib, ularga faqat bitta eshik orqali kirish mumkin edi[15]. Uchta xona bir-birining orqasida joylashgan boʻlib, baland togʻorali shiftli, yogʻoch toʻsinlar bilan oʻralgan edi. Nurlar lintellarda ishlatiladigan yogʻoch sapodilladan yasalgan[10].

Qirollik qabri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jasaw Chan Kaviil I qabri 1962-yilda arxeologlar tomonidan topilgan. Maʼbad zinapoyasining pastki qismidan kashfiyot tunnelidan soʻng qabr tomi orqali kirgan[3][6][16]. Qabr arxeologlar tomonidan dafn 116 deb belgilangan. Bu piramida ichida, Buyuk Plaza sathidan pastda joylashgan katta gumbazli xonadir. Palataning yarmidan koʻpi qirolning jasadi va uning zargarlik buyumlarini qoʻllab-quvvatlovchi toshli skameyka bilan band. Qirolning qoldiqlari toʻqilgan boʻyra ustiga qoʻyilgan va qabrda yaguar terilari, jadeit buyumlari, boʻyalgan keramika, noyob spondil qobigʻi, marvaridlar, oynalar va boshqa sanʼat asarlarining boy qurbonliklari mavjud edi[3][6][17]. Qirolning jasadi koʻp miqdorda nefrit bezaklari bilan qoplangan, jumladan qirolning haykaltarosh portretlarida tasvirlangan 114 ta, ayniqsa katta munchoqli ulkan marjon va ogʻirligi 3.9 kilogram (8.6 lb)[3][6]keladi.

Qabrdan topilgan ajoyib buyumlardan biri qirolning haykaltarosh portreti tushirilgan qopqogʻi bilan bezatilgan nefrit mozaikali idish edi. Shuningdek, dafn marosimida qirolning oʻng oyogʻi yonida qoziq qilib joylashtirilgan ieroglif yozuvlari boʻlgan 37 ta nozik oʻyilgan inson suyaklari qatori hamroh boʻldi[3][6][18]. Ulardan biri Tikalning ittifoqchilariga, jumladan Kopan va Palenkega tegishli, boshqalarga qirolning ismi va ota-onasi kiradi. Ulardan birida Tikalning katta dushmani Calakmulning vassali boʻlgan Ox Ha Te Ixil asirning oʻyilgan portreti bor. Shuningdek, makkajoʻxori xudosi kanoeda yer osti dunyosiga olib ketilayotganini koʻrsatadigan sahnalar ham mavjud. Suyaklardan birida chet ellik zodagonlarning oʻlim sanalarining uzun roʻyxati mavjud[19].

Zamonaviy tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tikal 1848-yilda kashf etilgan. 1877-yilda Tikaldagi yirik ibodatxonalardan turli qismlar, jumladan I maʼbadning boʻlaklari talon-toroj qilindi[1]. Alfred P. Maudslay birinchi marta 1881—1882-yillarda Tikal markazining xaritasini chizib, oʻz eskizida beshta asosiy ibodatxonani, jumladan I ibodatxonani belgilab qoʻygan. U asosiy ibodatxonalarni alifbo tartibida nomlagan boʻlsa-da, A dan E.gacha boʻlgan. Teoberto Maler 1895-yilda bu yerning birinchi topografik tadqiqotini oʻtkazdi va I ibodatxonani „Birinchi Buyuk Maʼbad“ deb nomladi. Alfred Tozzer 1911-yilda yana bir soʻrov oʻtkazdi va odatda Malerning nomlash qoidalariga amal qildi. Aynan u bu nomni I Temple[1]deb qisqartirgan[20].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Muñoz Cosme & Quintana Samayoa 1996, p.302.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Sharer & Traxler 2006, p.400.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Martin & Grube 2000, p.47.
  4. ↑ Sharer & Traxler 2006, pp.313, 397.
  5. ↑ Martin and Grube 2000, pp.45-47.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Sharer & Traxler 2006, pp.397-400.
  7. ↑ Miller 2001, pp.132-133.
  8. ↑ Fuente et al 1999, p.145.
  9. ↑ Coe 1962, p.494. Coe 1967, 1988, p.29.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Coe 1967, 1988, p.29.
  11. ↑ British Museum Collection (1). British Museum Collection (2). Website of Tikal National Park (Wayback Machine saytida 2015-04-16 sanasida arxivlangan)
  12. ↑ Miller 2001, p.134.
  13. ↑ 13,0 13,1 Coe 1967, 1988, p.28.
  14. ↑ Fuente et al 1999, pp.145-146.
  15. ↑ Miller 2001, p.134. Coe 1967, 1988, p.29.
  16. ↑ Drew 1999, p.277.
  17. ↑ Drew 1999, pp.277-278.
  18. ↑ Drew 1999, p.278.
  19. ↑ „Tikal Temple I“. https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Tikal_Temple_I.jpg. Qaraldi: 2-noyabr, 2022-yil.
  20. ↑ „Tikal Temple I“. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tikal_Temple_I. Qaraldi: 2-noyabr, 2022-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tikal_Temple_I&oldid=3624877" dan olindi