Shaxmat bo'yicha 1972-yilgi jahon chempionati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Amaldagi chempion Chempionlikka nomzod
Boris Spassky
Boris Spassky
Bobby Fischer
Bobby Fischer
Sovet Ittifoqi Boris Spasskiy Qoʻshma Shtatlar Bobby Fischer
8½ 12½
1937-yil 30-yanvarda tugʻilgan
35 yosh 		1943-yil 9-martda tugʻilgan
29 yosh
Shaxmat bo'yicha 1969-yilgi jahon chempionati gʻolibi Shaxmat bo'yicha 1972-yilgi jahon chempionati gʻolibi
Reyting: 2660 (No. 2)[1] Reyting: 2785 (No. 1)[2]
← 1969 1975 →

Shaxmat boʻyicha 1972-yilgi jahon chempionati amerikalik Bobby Fischer va Sovet Ittifoqining amaldagi chempioni Boris Spasskiy oʻrtasida boʻlib oʻtgan. O‘yin Islandiyaning Reykyavik shahridagi „Laugardalshöll“ arenasida bo‘lib o‘tdi va „Asr o‘yini“ nomini oldi. Bobby Fischer Amerika Qoʻshma Shtatlarida tugʻilgan birinchi amerikalik jahon chempioni va ushbu yutuqni qoʻlga kiritgan ikkinchi amerikalik boʻldi (birinchi jahon chempioni Wilhelm Steinitz ham jahon chempioni boʻlishidan oldin, 1888-yilda Amerika fuqaroligini olgan). Bobby Fischerning gʻalabasi Sovet Ittifoqining Jahon chempionatidagi 24 yillik hukmronligiga barham berdi.

Birinchi oʻyin 1972-yil 11-iyulda boʻlib oʻtdi. Oxirgi oʻyin (21-oʻyin) 31-avgustda boshlandi, 40 ta harakatdan keyin tanaffus qilindi va Spasskiy ertasi kuni oʻyinni davom ettirmasdan taslim boʻlganligi eʼlon qildi. Fischer oʻyinda 12½-8½ hisobida gʻalaba qozonib, oʻn birinchi jahon chempioniga aylandi.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻyin sovuq urush davrida oʻynalgan. Sovet shaxmat maktabi jahon chempionligi unvoniga 24 yil davomida egal qilgan, Spasskiy esa 1948-yilgi chempionatgacha davom etgan sovet jahon shaxmat chempionlarining uzluksiz zanjirida eng soʻnggisi boʻlgan.

29 yoshli amerikalik ekssentrik Fischer sovet oʻyinchilari turnirlarda oʻzaro qisqa durangga rozi boʻlish orqali nohaq ustunlikka erishganini taʼkidladi. 1962-yilda Amerikaning Sports Illustrated jurnali va Germaniyaning Der Spiegel jurnali Fischerning „Ruslar jahon shaxmatini tuzatdi“ nomli maqolasini nashr etdi, unda u ushbu nuqtai nazarni tushuntirdi[3][4]. Fischerning oʻzi ham kamdan-kam hollarda erta qur’a tashlash jarayoniga rozi boʻlgan.

Spasskiy oʻyinda gʻalaba qozonish uchun juda katta siyosiy bosimga duch keldi. Fischer koʻpincha oʻz vatanini tanqid qilgan boʻlsa-da, oʻyinning siyosiy ahamiyati tufayli u ham maʼlum bir yukni boʻyniga olgan edi. Birinchi chempion Wilhelm Steinitz 1888-yilda Amerika fuqaroligini qabul qilganidan beri hech bir amerikalik jahon chempionligini qoʻlga kirita olmagan edi. Oʻyin atrofidagi jamoatchilik qiziqishi va hayajon shu qadar katta ediki, u „Asr oʻyini“ deb nomlandi[5][6].

1966 va 1969-yillarda chempion boʻlgan Spasskiy keyingi jahon chempionatlarida qatnashish huquqini qoʻlga kiritgan. 1969-yil u Efim Geller, Bent Larsen va Viktor Korchnoyga qarshi oʻyinlarda gʻalaba qozonib, ikkinchi bor jahon toji uchun kurashda ishtirok etish huquqini qoʻlga kiritdi, keyin Tigran Petrosyanni 12½-10½ hisobida magʻlub etib, jahon chempioni boʻldi. U koʻpincha „universal uslubga“ ega boʻlgan, „turli xil pozitsiyalarda oʻynash qobiliyatiga ega“ boʻlgan, ammo Garri Kasparovning taʼkidlashicha, „bolaligidan u keskin, hujumkor oʻyinga moyil boʻlgan va tashabbuskorlik kabi ajoyib tuygʻuga ega edi.“

1972-yilgi jahon chempionligiga daʼvogar boʻlish yoʻlida Fischer jahon shaxmat maydonida yuqori darajadagi grossmeysterlar Mark Taimanov va Bent Larsenlarni 6:0 hisobida magʻlubiyatga uchratdi. Jahon chempionati saralashi yoʻlida ushbu natijaga hech kim erisholmagan edi. Tigran Petrosyanga qarshi final oʻyinida Fisher birinchi oʻyinda gʻalaba qozondi, ikkinchi oʻyinda magʻlub boʻldi, keyingi uchtasida durang oʻynadi, soʻngra ketma-ket toʻrtta gʻalaba qozonib, Spasskiy bilan oʻynash huquqini qoʻlga kiritdi. Ushbu gʻalabalar shaxmat olamida shov-shuv koʻtardi.

Fischer ham Spasskiydan ancha yuqori Elo reytingiga ega edi. FIDE 1972-yil iyul oyidagi reyting roʻyxatida Fischerni 2785 ball bilan birinchi, 2660 ball bilan Spasskiyni ikkinchi raqam ostiga qoʻydi. Farq 125 ochkoni tashkil etardi[7]. Fischerning soʻnggi natijalari va Elo reytingi uni oʻyindan oldingi favoritga aylantirdi. Boshqa kuzatuvchilar esa Fischer hech qachon Spasskiyga qarshi oʻyinda gʻalaba qozonolmasligini taʼkidladilar. Oʻyindan oldin Fischer Spasskiyga qarshi beshta oʻyin oʻtkazib, ikkita durang va uchta magʻlubiyatga uchragan.

Bir muncha vaqt oʻyin umuman oʻtkazilmasligi mumkindek tuyuldi. Oʻyindan bir oz oldin Fischer oʻyinchilardan kelishilgan mukofot jamgʻarmasiga qoʻshimcha ravishda 125 000 AQSh dollarini (gʻolibga 5/8, magʻlubga 3/8) hamda televideniye va kino tushumlarining 30 foizini olishni talab qildi. U 1-iyul kuni Islandiyaga ochilish marosimiga kela olmadi. Fischerning notoʻgʻri xatti-harakatlari, xuddi uning faoliyati davomida boʻlgani kabi, qarama-qarshiliklarga toʻla edi. Nihoyat u Islandiyaga uchib keldi va FIDE prezidenti Max Euwening o‘yinni ikki kunga qoldirgani, britaniyalik investitsiya bankiri Jim Slaterning mukofot jamg‘armasini kutilmaganda ikki baravar ko‘paytirishi bunga sabab boʻldi. Jumladan, AQSh Milliy xavfsizlik xizmatining telefon qo‘ng‘irog‘idan so‘ng Fischer o‘ynashga rozi bo‘ldi[8][9]. Koʻpgina sharhlovchilar, xususan, SSSRdan kelgan jurnalistlar Fischerning haddan tashqari talablari va asossiz munosabati Spasskiyning ruhiyatiga zarba berish rejasining bir qismi ekanligini taʼkidladilar. Fisherning tarafdorlari Jahon chempionatida gʻalaba qozonish uning hayotining missiyasi ekanligini, u shunchaki sahnaga chiqqanda sahnaning mukammal boʻlishini xohlaganini va uning xatti-harakati har doimgidek boʻlganini aytishadi.

1970-yilgi mintaqalararo turnir[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mintaqalararo turnir 1970-yilning noyabr va dekabr oylarida Ispaniyaning Palma-de-Malyorka shahrida boʻlib oʻtdi. Mintaqalararo turnirning eng yaxshi olti oʻyinchisi (quyidagi jadvalda qalin harflar bilan koʻrsatilgan) nomzodlar turniriga yoʻllanma oldi. Bobby Fischer 1969-yilgi AQSh chempionatida ishtirok etmagani uchun bu musobaqada ishtirok etish huquqiga ega emas edi. Biroq, Pal Benko (va zaxiradagi William Lombardy) oʻz oʻrnidan voz kechdi va FIDE prezidenti Max Euwe bahsli ravishda Fisherni ularning oʻrniga qatnashishga ruxsat berdi. Buning uchun Benkoga 1500 AQSh dollari miqdorida kompensatsiya toʻlangan[10][11].

1970-yilgi mintaqalararo turnir
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Jami Taybreyk
1  Bobby Fischer (Amerika Qoʻshma Shtatlari)  — 0 1 ½ 1 1 ½ 1 ½ 1 1 1 1 1 1 1 1 ½ 1 1 ½ ½ 1 ½ 18½
2  Bent Larsen (Daniya) 1  — ½ ½ 0 1 ½ ½ ½ ½ 1 1 0 ½ ½ 1 ½ 1 ½ 1 1 ½ 1 ½ 15 167.50
3  Efim Geller (SSSR) 0 ½  — 1 ½ 1 ½ 1 ½ ½ ½ 1 ½ ½ 1 ½ 1 ½ ½ ½ 1 1 ½ ½ 15 167.00
4  Robert Hübner (Germaniya) ½ ½ 0  — ½ 1 ½ 0 ½ ½ 0 ½ ½ 1 ½ 1 1 1 1 ½ 1 1 1 1 15 155.25
5  Mark Taimanov (SSSR) 0 1 ½ ½  — ½ ½ ½ ½ ½ ½ 0 ½ 0 1 1 ½ 1 ½ 1 ½ 1 1 1 14 146.50
6  Wolfgang Uhlmann (Germaniya) 0 0 0 0 ½  — 1 ½ ½ 1 ½ ½ 1 ½ 0 1 ½ 1 1 ½ 1 1 1 1 14 141.50
7  Lajos Portisch (Vengriya) ½ ½ ½ ½ ½ 0  — ½ 0 1 ½ 1 1 ½ ½ ½ 1 ½ ½ 1 ½ 1 1 0 13½ 149.75
8  Vasiliy Smislov (SSSR) 0 ½ 0 1 ½ ½ ½  — 1 ½ ½ 0 ½ ½ ½ ½ ½ ½ 1 1 ½ 1 1 1 13½ 141.00
9  Lev Polugayevskiy (SSSR) ½ ½ ½ ½ ½ ½ 1 0  — ½ 1 ½ ½ ½ ½ 1 0 ½ 1 1 ½ ½ ½ ½ 13 146.75
10  Svetozar Gligorić (Yugoslavia) 0 ½ ½ ½ ½ 0 0 ½ ½  — 1 ½ 1 ½ 1 ½ ½ 1 0 ½ 1 ½ 1 1 13 135.50
11  Oscar Panno (Argentina) 0 0 ½ 1 ½ ½ ½ ½ 0 0  — ½ ½ ½ 1 1 ½ ½ ½ ½ 1 1 ½ 1 12½ 130.75
12  Henrique Mecking (Braziliya) 0 0 0 ½ 1 ½ 0 1 ½ ½ ½  — 1 ½ ½ ½ ½ 0 ½ ½ 1 1 1 1 12½ 130.00
13  Vlastimil Hort (Czechoslovakia) 0 1 ½ ½ ½ 0 0 ½ ½ 0 ½ 0  — 1 ½ 1 ½ ½ ½ ½ 1 ½ 1 ½ 11½
14  Borislav Ivkov (Yugoslavia) 0 ½ ½ 0 1 ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ 0  — ½ ½ 0 ½ ½ ½ ½ 1 ½ ½ 10½
15  Duncan Suttles (Kanada) 0 ½ 0 ½ 0 1 ½ ½ ½ 0 0 ½ ½ ½  — 0 ½ ½ 1 ½ 0 1 ½ 1 10 105.75
16  Dragoljub Minić (Yugoslavia) 0 0 ½ 0 0 0 ½ ½ 0 ½ 0 ½ 0 ½ 1  — 1 ½ ½ ½ 1 ½ 1 1 10 96.00
17  Samuel Reshevsky (United States) 0 ½ 0 0 ½ ½ 0 ½ 1 ½ ½ ½ ½ 1 ½ 0  — ½ ½ ½ 0 0 ½ 1 9½
18  Milan Matulović (Yugoslavia) ½ 0 ½ 0 0 0 ½ ½ ½ 0 ½ 1 ½ ½ ½ ½ ½  — ½ ½ 0 0 ½ 1 9 98.50
19  William Addison (Amerika Qoʻshma Shtatlari) 0 ½ ½ 0 ½ 0 ½ 0 0 1 ½ ½ ½ ½ 0 ½ ½ ½  — ½ 0 0 1 1 9 95.25
20  Miroslav Filip (Czechoslovakia) 0 0 ½ ½ 0 ½ 0 0 0 ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½  — ½ 1 ½ 0 8½ 91.50
21  Renato Naranja (Filippin) ½ 0 0 0 ½ 0 ½ ½ ½ 0 0 0 0 ½ 1 0 1 1 1 ½  — 0 0 1 8½ 88.75
22  Tudev Ujtumen (Mongoliya) ½ ½ 0 0 0 0 0 0 ½ ½ 0 0 ½ 0 0 ½ 1 1 1 0 1  — 1 ½ 8½ 85.25
23  Jorge Rubinetti (Argentina) 0 0 ½ 0 0 0 0 0 ½ 0 ½ 0 0 ½ ½ 0 ½ ½ 0 ½ 1 0  — 1 6
24  Eleazar Jiménez (Kuba) ½ ½ ½ 0 0 0 1 0 ½ 0 0 0 ½ ½ 0 0 0 0 0 1 0 ½ 0  — 5½

Portisch va Smislov 1971-yil boshida Yugoslaviyaning Portoroj shahrida oltita oʻyinlik pley-offda nomzodlar turnirining zaxira oʻrni uchun bahslashdi. Uchrashuv 3-3 hisobida yakunlandi. Portisch asosiy turnirdagi tay-breykda yaxshiroq natija qayd etgani uchun g‘olib deb topildi.

1971-yilgi Nomzodlar oʻyinlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tigran Petrosyan soʻnggi chempionat oʻyinida magʻlub boʻlgan va Korchnoy avvalgi nomzodlar finalida ikkinchi oʻrinni egallagani uchun toʻgʻridan-toʻgʻri Nomzodlar oʻyini bosqichiga yoʻl oldi va ularga mintaqalararo turnirning kuchli oltiligi qoʻshildi. Sevilyada boʻlib oʻtgan Petrosiyan-Hübner oʻrtasidagi chorak final bosqichida Hübner bir qancha shikoyatlar qilib, 7-oʻyindagi magʻlubiyatdan soʻng musobaqani oʻyinni tark etdi.

Fischer 1971-yilgi nomzodlar turnirida katta ustunlik koʻrsatgan. Uning Mark Taimanov va Bent Larsenni 6:0: hisobida magʻlubiyatga uchratib kutilmagan natija qayd etdi. Shu vaqtgacha hech qaysi shaxmatchi nomzodlar saralashida bunday hisobda gʻalaba qozonmagan. 2022-yilga kelib ham hamon shunday boʻlib qolmoqda. Uning nomzodlar finalining 2-o‘yinida Tigran Petrosyanga qarshi o‘yindagi mag‘lubiyati 20 o‘yinlik g‘alabali seriyasiga barham berdi.

1972-yilgi jahon chempionati oʻyinlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jadval va natijalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻyinlar soni 24 tani tashkil etadi, gʻalaba 1 ochko va durang ½ ochko hisoblanadi va oʻyinchilardan biri 12½ ochko toʻplaganida tugaydi. Agar oʻyin 12-12 hisobi bilan yakunlangan boʻlsa, amaldagi chempion (Spasskiy) unvonini saqlab qoladi. Haftada uchta oʻyin rejalashtirilgan edi. Har bir oʻyinchi oʻyin davomida tibbiy sabablarga koʻra uchtadan keyinga qoldirishga haqli edi. Oʻyinlar yakshanba, seshanba va payshanba kunlari boshlanishi rejalashtirilgan edi. Agar oʻyin qoldirilgan boʻlsa, ertasi kuni davom ettirilishi kerak edi. Shanba dam olish kuni edi. Oʻyin davomida har bir oʻyinchi navbat bilan „mingga yaqin“ toʻliq harakatlar amalga oshirdi.

Fischer Jaques of Londonning Staunton shaxmat to'plamidan foydalanishni talab qildi. Shaxmat taxtasi Fischerning iltimosiga koʻra qayta tiklanishi kerak edi. Oʻyin butun dunyo boʻylab keng yoritildi.

Shaxmat boʻyicha 1972-yilgi jahon chempionati
Reyting 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Ball
 Boris Spasskiy (SSSR) 2660 1 1 0 ½ 0 0 ½ 0 ½ 0 1 ½ 0 ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ 0 8½
 Bobby Fischer (Amerika Qoʻshma Shtatlari) 2785 0 0 1 ½ 1 1 ½ 1 ½ 1 0 ½ 1 ½ ½ ½ ½ ½ ½ ½ 1 12½
Ballarning oʻsishi
 Boris Spasskiy (SSSR) 2660 1 2 2 2½ 2½ 2½ 3 3 3½ 3½ 4½ 5 5 5½ 6 6½ 7 7½ 8 8½ 8½ 8½
 Bobby Fischer (Amerika Qoʻshma Shtatlari) 2785 0 0 1 1½ 2½ 3½ 4 5 5½ 6½ 6½ 7 8 8½ 9 9½ 10 10½ 11 11½ 12½ 12½

11-iyul. Oʻyin boshida Fischer yoʻq edi. Boris Spasskiy 1.d4 oʻynadi va soatni bosdi va Fischer kelishidan oldin toʻqqiz daqiqa oʻtdi, Spasskiy bilan qoʻl berib koʻrishdi va 1…Nf6 deb javob berdi. Ochilish oʻyini tinch Nimzo-Hind himoyasi bilan boshlangan edi. Ushbu oʻyinda ketma-ket donalar almashinuvidan soʻng, vaziyat durang bilan tugashi va taraflar bunga rozi boʻlishsa, hech kim hayron boʻlmasdi. Ammo Fischer oʻyinda qoʻpol xatoga yoʻl qoʻydi. Oʻyin Boris Spasskiyning gʻalabasi bilan yakunlandi.

1.d4 Nf6 2.c4 e6 3.Nf3 d5 4.Nc3 Bb4 5.e3 0-0 6.Bd3 c5 7.0-0 Nc6 8.a3 Ba5 9.Ne2 dxc4 10.Bxc4 Bb6 11.dxc5 Qxd1 12.Rxd1 Bxc5 13.b4 Be7 14.Bb2 Bd7 15.Rac1 Rfd8 16.Ned4 Nxd4 17.Nxd4 Ba4 18.Bb3 Bxb3 19.Nxb3 Rxd1+ 20.Rxd1 Rc8 21.Kf1 Kf8 22.Ke2 Ne4 23.Rc1 Rxc1 24.Bxc1 f6 25.Na5 Nd6 26.Kd3 Bd8 27.Nc4 Bc7 28.Nxd6 Bxd6 29.b5 Bxh2 30.g3 h5 31.Ke2 h4 32.Kf3 Ke7 33.Kg2 hxg3 34.fxg3 Bxg3 35.Kxg3 Kd6 36.a4 Kd5 37.Ba3 Ke4 38.Bc5 a6 39.b6 f5 40.Kh4 f4 41.exf4 Kxf4 42.Kh5 Kf5 43.Be3 Ke4 44.Bf2 Kf5 45.Bh4 e5 46.Bg5 e4 47.Be3 Kf6 48.Kg4 Ke5 49.Kg5 Kd5 50.Kf5 a5 51.Bf2 g5 52.Kxg5 Kc4 53.Kf5 Kb4 54.Kxe4 Kxa4 55.Kd5 Kb5 56.Kd6 1-0

Shu tariqa oʻyinlar 21 partiya davom etdi va Bobby Fischerning 12½ : 8½ hisobidagi gʻalabasi bilan yakunlandi.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Chess Informant 14, pp. 299-316.
  2. ↑ Chess Informant 14, pp. 299-316.
  3. ↑ Bobby Fischer: The Russians Have Fixed World Chess (Wayback Machine saytida July 27, 2013, sanasida arxivlangan)
  4. ↑ Bobby Fischer: Schacher im Schach. Das abgekartete Spiel der Russen (09.10.1962)
  5. ↑ Fisher’s 1972 Match Was Cold War Battle January 19, 2008
  6. ↑ Steinitz entry at World Chess Museum and Hall of Fame (Wayback Machine saytida 2008-07-04 sanasida arxivlangan). Chessmuseum.org. Retrieved on 2009-03-03.
  7. ↑ All Time Rankings (Wayback Machine saytida November 26, 2009, sanasida arxivlangan) — lists the top 10 from 1970 to 1997.
  8. ↑ Roberts, Schonberg, Horowitz & Reshevsky 1972, pp. 63-67
  9. ↑ Edmonds & Eidinow 2004, pp. 143-44
  10. ↑ Plisetsky, Dmitry; Voronkov, Sergey (2005). Russians versus Fischer. Everyman Chess. p. 166.. 
  11. ↑ Plisetsky, Dmitry; Voronkov, Sergey. Russians versus Fischer. Everyman Chess, 2005 — 166 bet. 

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Shaxmat_bo%27yicha_1972-yilgi_jahon_chempionati&oldid=2873893" dan olindi