Liritsa

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Liritsa (lieritsa, xorvatcha: lirica, lijerica, qisqacha „lira“[1]) — serb-xorvat kamonli musiqiy asbob, Dalmatiya, shuningdek, Bosniya va Gertsegovina janubida ommabop.[2] Tipologik jihatdan bolgar gadulka, gagauz keushe, krit lirasi, serb va makedoncha kemene (chemene, chemane, maked.: ќемане, serbcha: ćemane, ћемане), pontiy lirasi va gusle janubiy slavyanlarning koʻpchiligi orasida keng tarqalgan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Liritsaning prototipi sifatida, ehtimol, Vizantiyaning lirasi sababchi boʻlib, koʻplab Yevropa kamonli cholgʻu asboblarining ajdodi hisoblanadi.[3]. Также некоторые музыковеды отмечают сильную схожесть с критской лирой[3] Shuningdek, baʼzi musiqashunoslar Krit lirasi bilan kuchli oʻxshashlikni qayd etishgan.[3] XI-XII asrlarda Yevropa manbalarida kamon cholgʻu asboblari haqida gap ketganda fidel (fiddl) va lira nomlari bir-birining oʻrnida ishlatiladi.[4].

Keyingi asrlarda Yevropada shakli jihatidan farq qiluvchi ikki turdagi kamon cholgʻu asboblari yaratilgan. Toʻrtburchak turi, lira da brachcho nomi bilan mashhur boʻlgan; ikkinchisi, yelka va tizzalari orasiga tutilib chalinadi, uning nomi — лира да гамба[en] lira da gamba. Uygʻonish davrida gambalar zodagonlar orasida mashhur hisoblangan nafis asbob boʻlgan. Ammo, oxir-oqibat, ular lira da brachcho[4] ning balandroq (dastlab kam aristokratcha) oilasiga yoʻl berishdi.

Bugungi kunda liritsadan anʼanaviy motivlar va xalq musiqasini ijro etishda qoʻllaniladi. Masalan, lindjo juft raqsi (xorvatcha: linđo), Xorvatiya qirgʻoqlari boʻylab va Adriat dengizining yaqin orollarida keng tarqalgan boʻlib, liritsa musiqasi[1] ostida ijro etiladi, raqqosalar ijro davomida musiqachi atrofida harakatlanishadi.[5] Shuning ortidan asbob „Adriat lirasi“ laqabini oladi.[3]

XX asrning oxirida liritsa musiqachi Мате Булич[en] Mate Bulich tufayli ommalashgan, u xorvat xalq musiqasiga asoslangan pop musiqasini taqdim etgan. 2014-yilda Xorvatiya pochtasi liritsa[6] aks etgan 3,10 kun markasini chiqargan.

Tuzilishi va ijro[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nok shaklidagi uch torli yogʻochdan yasalgan cholgʻu asbobi. Tovushi kamon chalish orqali chiqadi (xorvatcha: lukanʼanaviy nomi). Musiqachi asbobni chap tizzasiga qoʻyib, oʻtirgan holda chaladi. Shu bilan birga, ijrochi oʻng oyogʻi bilan raqqosalar uchun toʻgʻri ritmni uradi.[1] Baʼzan ijrochi (lirichar yoki lierichar, xorvatcha: liričar, lijeričar) unga joʻr boʻlib kuylaydi.[2][5]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „Лижерика“. melma.ru. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  2. ↑ 2,0 2,1 „HERCEGOVAČKI ETNO OKRET - HEO“. web.archive.org (2009-yil 7-dekabr). 2009-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 JOŠKO ĆALETA, VIDO BAGUR. „LIRICA - TRADICIJSKO GLAZBALO HRVATSKOGA JADRANA“ (hr). web.archive.org (2011-yil 29-sentyabr). 2011-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Stringed instrument“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
  5. ↑ 5,0 5,1 Lindjo — HOUSE MARUSIC — LiveJournal
  6. ↑ Булатова, Динара Айдаровна. Тюркский след в инструментальной культуре народов Восточной Европы (на материале шейковых хордофонов) // Музыка. Искусство, наука, практика. — 2018. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 2226-3330.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Рихтман Ц. „Несколько замечаний о балканской лире“,. Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка. Сборник статей и материалов. Часть 2. М.: Советский композитор, 1988 — 122—126 bet. 

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Liritsa&oldid=4209808" dan olindi