Lado anklavi
Lado anklavi (fransuzcha: Enclave de Lado) — 1894—yildan 1910—yilgacha mavjud boʻlgan Kongo mustaqil davlatining eksklavi, Oq Nilning gʻarbiy qirgʻogʻida Janubiy Sudanning hozirgi hududida va Ugandaning shimoli-gʻarbiy qismida joylashgan.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholisi, asosan, bari qabilalari boʻlib, Usmonlilar imperiyasining Misr viloyatiga, aniqrogʻi, 1871-yilda Ekvatoriya viloyatiga kirgan. Biroq, Belgiya qiroli Leopold II, Leopold Sudani deb ham ataladigan bu hududni oʻziga tegishli deb hisoblagan. Mahdiy qoʻzgʻoloni boshlangandan soʻng, bu hudud qoʻzgʻolonchilar nazoratiga oʻtdi va Leopold II bu hududni egallab, bu yerga bir nechta ekspeditsiyalarni yubordi. Uilyam Van Kerkoven ulardan birining boshida 1891-yilda Nil daryosiga yetib bordi va daryo boʻyida Gand postini oʻrnatdi. 1897-yilda Rejafga joylashdi va u yerda 17-fevralda harbiy post tashkil qildi. Bungacha Rejaf Nil daryosi boʻylab eng baland yuk tashish porti boʻlgani uchun mintaqadagi Mahdiy tarafdorlarining taʼsir markazi edi[1]. 1894—yil (12—may va 14—avgust) Angliya-Kongo shartnomalari qoidalariga koʻra, Ekvatoriya va Bahr al-Gʻazal mintaqalarining muhim qismi Belgiya qiroli Leopold II ga umri davomida vaqtincha egalik qilib berildi. Buning evaziga Leopold Keyptaun-Qohira temir yoʻlini qurish uchun Kongo erkin davlatining sharqiy qismidagi yer uchastkasini berishga rozi boʻldi. Belgiya-Britaniya hamkorligi, shuningdek, Bahr al-Gʻazalda fransuz poydevori paydo boʻlishining oldini olish va Sudan isyonchilariga qarshi kurashda Janubiy frontni ochishga qaratilgan edi. Leopold II fikrlariga koʻra, Kongo mustaqil davlatining shimoli-sharqiy qismidan Nil orqali Oʻrta yer dengizigacha boʻlgan transport koridoriga ega boʻlish imkoniyati uchun muhim deb hisoblar edi.
1897-yilda belgiyaliklar shimolga — Bahr al-Gʻazal mintaqasigacha kengayishni boshladilar, ammo 1906—yilgi shartnomaga koʻra, bu hudud inglizlar yurisdiksiyasiga qaytdi. Belgiya qoʻshinlari keyingi yili Lado anklaviga olib chiqildi. Asosiy shartnomalarga ushbu oʻzgartirishlar 1906—yil 9—mayda kiritilgan boʻlib, ular Yuqori Nil va Tanganika koʻli mintaqasidagi ikkala davlatning taʼsir doiralarini belgilab berdi. Britaniya taʼsir doirasining baʼzi hududlari Kongo erkin davlati qoʻlida oʻtdi. Hudud II moddada tasvirlangan: "sharqiy chegara — Nil, gʻarbda Nil havzasining chegarasi, shimoliy chegarasi — Fashoda orqali oʻtadigan gorizontal chiziq va janubiy — Germaniya Sharqiy Afrikasi hududiga oʻtdi.
1902-yilda Dufile qal’asi bosib olindi, 1879-yilda Emin Posho tomonidan asos solingan edi. 1907-yilda esa qal’a tashlab ketilgan.
Kelishuvga koʻra hudud 30 graduslik meridian chizigʻi boʻylab ikki zonaga boʻlingan edi: gʻarbiy qismi Kongo mustaqil davlatining suveren hududiga, sharqiy qismi esa Leopold II oʻlimidan keyin Britaniyaga oʻtkaziladi. Fransiyaning noroziliklaridan soʻng Leopold II 30 graduslik chiziqdan sharqdagi maydonni 15 000 kvadrat milyagacha qisqartirishga rozi boʻlgan edi. Bu hudud Lado anklavi deb nomlangan (anklav boʻlmasa ham).
Anklavning maydoni taxminan 15 000 kvadrat milya (39 000 km²) boʻlib, 250 000 aholiga ega boʻlib, poytaxti Lado shahri hisoblangan..
Shimoliy post Kiro edi, Oq Nilning gʻarbiy qirgʻogʻida, Mongallaʼdaki Britaniya posti yaqinida. Edvard Fotergil 1901—yilda Sudanga tashrif buyurdi, uning fikricha, Kongoning Nil boʻyidagi eng shimoliy posti boʻlgan Kiro shaharchasigacha boʻlgan hudud hisoblanadi[2].
Lado anklavi Kongo erkin davlati uchun juda muhim edi, chunki u Nil daryosida navigatsiya uchun terminal boʻlgan Rejafni oʻz ichiga oladi.
Britaniya Lado anklavi hududidan noratsional foydalanishga qarshi norozilik bildirdi. Leopold II Kongoni Belgiyaga sovgʻa qildi va Kongo mustaqil davlati 1908—yilda Belgiya mustamlakasi (Belgiya Kongosi) ga aylandi. Leopold II 1909—yilda vafot etdi, ijara shartnomasi 1910—yilda tugatildi. 1910-yil 10-iyunda eksklav Angliya-Misr Sudanining Bahr al-Gʻazal viloyati tarkibiga kirdi va 1912-yilda janubiy qismi Uganda protektoratiga berildi[3].
Bayroq va gerb[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hududning gerbi va bayrogʻi polkovnik Kolmant tomonidan ishlab chiqilgan. Bayroq Kongo bayrogʻiga asoslangan, gerb Leopold II ning shaxsiy gerbi qoʻshilgan bayroq asosida yaratilgan.
Komendantlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lado qishlogʻi (Juba yaqinida) Lado anklavining poytaxti hisoblangan boʻlsa-da, komendantlar (fransuzcha: commandants) strategik ahamiyatga ega Rejafda yashagan. Lado anklavi Kongo erkin davlatining Uele viloyati (hozirgi Sharqiy provinsiya (Kongo)) bilan chegaradosh boʻlib, u yerda katta komendantning qarorgohi mavjud.
- 1900-190 ?: Gustav Renier
- 190-1903: Alberik Bruneel
- 1903-1905: Anri Serexhe
- 1905-1908: Guillaume-Leopold Olaerts
- 1908-1909: Leon Preudhomm
- 1909-1910: Bertrand de Meulenaere
Teodor Ruzvelt Ladoda[tahrir | manbasini tahrirlash]
1910—yilda Teodor Ruzvelt Lado anklavida ov qilgan. Oʻsha davrga oid bir qancha fotosuratlar saqlangan[4].
Hozirgi holat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hozir Janubiy Sudan va Ugandaning bir qismi hisoblanadi. Mintaqani ajratib olishga intilayotgan separatistlar bor. Ulardan baʻzilari nominal ravishda surgundagi qirol Ladoga boʻysunadilar[5]. Shu bilan birga, ular AQShni oʻzlariga asosiy dushman deb atashadi.
Shuningdek[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Fashoda inqirozi
- Belgiya koloniyalari
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Реджаф 1897(есть ряд интересных иллюстраций)“. 2012-yil 16-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 20-dekabr.
- ↑ Edward Fothergill. „Five years in the Sudan“. Hurst & Blackett (1910). 2012-yil 16-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Ascherson, N. The King Incorporated: Leopold II in the Age of Trusts, Granta Books, 2001. ISBN 1-86207-290-6.
- ↑ „Т.Рузвельт в Анклаве Ладо, в лагере Рхино“. 2016-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 20-dekabr.
- ↑ „Обращение к общественности в датском секторе интернета“. 2012-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 20-dekabr.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Pierloz, Patrik: „L’héraldique civique du Congo belgesi (1908-1960)“ („Heráldica municipal del Congo Belga (1908-1960)“ va „Kisugulu“, 75-raqam, 2001-yil.
- Hochschild, A. King Leopold arvohi, Mariner Books, 1999-yil. ISBN 0-618-00190-5
- Pakenham, T. Afrika uchun Scramble, Harper Perennial, 1991. ISBN 0-380-71999-1