Ilon tepaligi
Buyuk Ilon tepaligi — Ogayo shtatining Peebles shahrida joylashgan boʻlib, uning uzunligi 1348 fut (411 m), balandligi esa 3 fut boʻlgan tarixdan oldingi timsoldir hisoblanadi. Tepalik oʻzi Ogayo shtatining Adams okrugidagi Ogayo Brush Creek boʻylab choʻzilgan Serpent Mound krater platosida joylashgan. Tepalik Ogayo tarixi aloqasi, Ogayo shtatidagi tarixiy joylarni saqlashga bagʻishlangan notijorat tashkiloti orqali saqlanadi.
Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amerika Qoʻshma Shtatlari Ichki ishlar vazirligi keyinchalik tepalikni Milliy tarixiy yodgorlik sifatida belgiladi. Ilon tepaligi haqida birinchi marta Efraim Squier va Edvin Devis tomonidan soʻrovlar orqali xabar berilgan. U 1848-yilda yangi tashkil etilgan Smitson muzeyi tomonidan nashr etilgan "Missisipi vodiysining qadimiy yodgorliklari" nomli tarixiy toʻplamida aks ettirilgan. Ilon tepalik bugungi kungacha dunyodagi eng katta ilon timsoli boʻlib, katta eʼtiborga sazovor boʻldi.
Kelib chiqishi va xronologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oldingi yillarda 2002-yilda chop etilgan materialda koʻrinib turganidek, ilon togʻining yaratilishiga mas’ul boʻlgan sivilizatsiya arxeologlar oʻrtasida juda bahsli boʻlgan edi[1]. Uning qurilishi koʻpincha turli sivilizatsiyalarga tegishli edi. Tepalik oʻrnida juda kam qoʻshimcha dalillar, masalan, artefaktlar va dafnlar topilishi mumkin, bu arxeologlar uchun uning qurilishini bir sivilizatsiyaga borib taqalishini qiyinlashtiradi. Arxeologlar odatda Adena madaniyati (miloddan avvalgi 800-100-yillar) va Qadimgi Qal’a madaniyati (milodiy 1000—1750-yillar) tepalikning yaratilishiga asosiy hissa qoʻshganini tan olishgan. Ularning taʼkidlashicha, Adena madaniyati tepalikka qoʻshgan hissalarining katta qismini miloddan avvalgi 320-yillarda yakunlagan, Qadimgi Fort madaniyati esa miloddan avvalgi 1070-yillarda baʼzi ishlarga hissa qoʻshgan.
Shunga qaramay, arxeolog Bredli Lepper yaqinda Adena madaniyati bilan bogʻliqligiga shubha bildirgan[2].
Ontario, Kanada, Peterboro okrugidagi Rays koʻlidagi ilon togʻi, yoshi 2000 dan ortiq, Adena madaniyati bilan bogʻliq diyishadi[3].
Ogayo tarixidan oldingi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Paleo-hindlarning bir nechta guruhlari (miloddan avvalgi 13000 dan 7000-yilgacha) Adena va Hopewell madaniyatlaridan oldin Ogayo shtatini egallab olgan. Dalillar shuni koʻrsatadiki, paleo-hindlarning koʻplab sivilizatsiyalari Ogayo shtatini egallab, ovchi-yigʻish texnikasi orqali gullab-yashnagan va butun yer boʻylab tarqalib ketgan. Paleo-hindlar mastodon kabi yirik oʻyinlarni ovlashgan. Arxeologlar faqat Ogayo shtatida 150 dan ortiq mastodon qoldiqlarini[4], shuningdek, boshqa yirik oʻyin qoldiqlarini topdilar. Mastodonning eng toʻliq skeleti Yonayotgan daraxt Mastodon joyida qazilgan.
Fort qadimiy madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fort qadimiy madaniyati asosan Ogayo daryosi vodiysi yaqinidagi yerlarda yashovchi eramizdan avvalgi 1000-yildan 1750-yilgacha gullab-yashnagan tubjoy Amerika madaniyatini anglatadi. Ushbu sivilizatsiyalar janubiy Ogayo, Kentukki shimoli, Indiana janubi-sharqiy va Gʻarbiy Virjiniyaning zamonaviy hududlarida gullab-yashnagan. Qadimgi Fort qabilalari koʻpincha Missisipi madaniyatining „qardosh madaniyati“ deb ataladi, ammo ular gullab-yashnagan davr va ularning koʻplab madaniy farqlari bilan ajralib turishi mumkin. Ularning Missisipi madaniyati bilan aloqasi bilan bir qatorda, dalillar Fort qadimiy madaniyati Hopewellian madaniyatining bevosita avlodlari emasligini koʻrsatadi. Koʻpchilikning fikriga qaramay, qadimiy qal’a madaniyati qabilalari Buyuk Ilon tepaligining yaratilishiga mas’ul boʻlmagan, ammo eramizning 200-yillarida parvarish qilish orqali uning tashqi koʻrinishiga hissa qoʻshgan.
1996-yilda Robert V. Fletcher va Terri L. Kemeron (Ogayo tarixiy jamiyati xodimi Bredli T. Lepper nazorati ostida) jamoasi Garvardlik Frederik Ward Putnam tomonidan 100-yil avval yaratilgan xandaqni qayta ochdi. Ular Ilon tepaligining buzilmagan qismi deb hisoblangan joyda bir necha boʻlak koʻmir topdilar. Biroq, bioturbatsiya, shu jumladan hayvonlarni koʻmib tashlash, sovuq yoriqlari va boshqalar, Serpent Mound kabi sopol tepalikning strukturaviy vaqt jadvalini oʻzgartirishi mumkin. U sirtda keyingi madaniyat qoldirgan uglerodni strukturaning chuqur joylariga oʻtkazishi mumkin, bu esa tuproq ishlarini yoshroq qiladi.
Jamoa koʻmir boʻlaklarida uglerodni aniqlash boʻyicha tadqiqotlar oʻtkazganida, ikkitasi taxminan xurmoni aniqladi. Miloddan avvalgi 1070-yil, uchinchi qism ikki ming yil avval kechki arxaik davrga, xususan, 2920+/-65 yil (hozirgi vaqtgacha) ga tegishli. Uchinchi sana, taxminan. 2900 BP, madaniy modifikatsiya darajasidan past boʻlgan asosiy namunadan olingan. Birinchi ikkita sana Ilon tepaligini qadimiy qal’a madaniyati doirasiga joylashtiradi. Uchinchisi, tepalikning juda avvalgi Adena madaniyatiga yoki undan oldingi davrga toʻgʻri kelishini koʻrsatadi[5].
Tepalikning maʼnosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Miloddan avvalgi 1070-yillarda qurilgan boʻlib, koʻplab arxeologlar ilon tepalikning paydo boʻlishiga ikki xil astronomik hodisa taʼsir koʻrsatishi mumkin, deb hisoblashadi: 1054-yilda Qisqichbaqa tumanligini yaratgan oʻta yangi yulduz nuri va milodiy 1066-yilda Galley kometasining paydo boʻlishi. Oʻta yangi yulduz Yerga birinchi boʻlib yetib kelganidan keyin ikki hafta davomida koʻrinardi, uni hatto kun yorugʻida ham koʻrish mumkin edi. Ikkilamchi nazariya sifatida arxeologlar Halley kometasining dumi tepalikning shakliga taʼsir qilishi mumkin deb taxmin qilishdi. Garchi kometa dumi har doim uzun, toʻgʻri chiziq boʻlib koʻrinsa ham, u Ilon tepaligining egri chizigʻiga oʻxshamaydi. Koʻplab boshqa oʻta yangi yulduzlar asrlar davomida paydo boʻlgan boʻlishi mumkin, ular tasvirning mumkin boʻlgan vaqtlarini oʻz ichiga oladi, ammo bu ikki taʼsir eng muhim nazariyalar boʻlib qolmoqda.
Saqlashi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Missisipi vodiysining qadimiy yodgorliklari butun mamlakat boʻylab koʻpchilikni hayratda qoldirdi, jumladan Garvard universitetidagi Peabodi arxeologiya va etnologiya muzeyi xodimi Frederik Ward Putnam ham. Putnam oʻz faoliyatining koʻp qismini Ogayo tepaliklarida, xususan, Serpent Moundda maʼruza qilish va nashr etish bilan oʻtkazdi. U 1885-yilda Oʻrta Gʻarbga tashrif buyurganida, u shudgorlash va rivojlantirish koʻplab tepaliklarni vayron qilganini, bu madaniyatlarning muhim tarixini va ularning dafn etilgan joylarini yoʻq qilganini aniqladi. 1886-yilda Bostondagi bir guruh badavlat ayollarning yordami bilan, masalan, Shisha gullarning homiysi Meri Li Ware, Putnam uning saqlanib qolishini taʼminlash umidida Ilon tepaligidan 60 akr (240 000 m2) sotib olish uchun mablag 'toʻpladi. Sotib olishda Ilon tepaligi bilan bir qatorda uchta konussimon tepaliklar, shuningdek, qishloq joyi va dafn etilgan joy ham bor edi. Ilon tepaligi endi National Geographic jurnali tomonidan „Qadimgi dunyoning buyuk moʻjizasi“ roʻyxatiga kiritilgan.
Qazish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arxeologlar Ilon tepaligini qazish paytida Hopewell madaniyatiga oid quvurlar, nuqtalar va quloqlarni, shuningdek, Adena madaniyatiga tegishli Gorgets va nuqtalarni topdilar.
Serpent Mound muzeyi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1901-yilda Ogayo tarixiy jamiyati yangi olingan yerlarni oʻrganish uchun muhandis Klinton Kovanni yolladi. Cowan 56x72 dyuymli (1800 mm) tepaliklar va daryolar kabi yaqin atrofdagi diqqatga sazovor joylarga nisbatan Ilon tepaligining konturini tasvirlangan xaritasi bor. Shu bilan birga, Kouan bu hududda aniq geografik tadqiqotlar olib borib, tepalik asos boʻlgan noyob astroblamani topdi. U ilon tepalikning uch xil tuproq turlarining yaqinlashuvida ekanligini aniqladi. Cowan maʼlumotlari Putnamning arxeologik kashfiyotlari bilan birgalikda „Ilon tepaligi“ ning barcha zamonaviy tadqiqotlari uchun asos boʻldi. Bundan tashqari, Ogayo shtatidagi Buyuk Ilon tepaligining raqamli GIS xaritasi Timoti A. Prays va Nikol I. Stump tomonidan 2002-yil mart oyida yaratilgan.
1967-yilda Ogayo tarixiy jamiyati tepalik joyiga juda yaqin joylashgan Ilon muzeyini ochdi. Tepalik poydevori atrofida yoʻl qurilgan boʻlib, u tashrif buyuruvchilarni sayt boʻylab va uning atrofida olib boradi. Muzey eksponatlarini oʻzida mujassam etgan boʻlib, ularda haykal shaklining tushuntirishlari, tepalikning qurilishi tavsifi va hududning geografik tarixi mavjud. Muzeyda, shuningdek, Adena madaniyatiga oid koʻrgazma mavjud boʻlib, ular tarixan tepalikning yaratuvchisi sifatida qayd etilgan.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Great Serpent Mound“. www.metmuseum.org (2002-yil oktabr). Qaraldi: 3-may 2022-yil.
- ↑ Lepper, Bradley T. (2–yanvar 2018–yil). „On the Age of Serpent Mound: A Reply to Romain and Colleagues“. Midcontinental Journal of Archaeology. 43-jild, № 1. Informa UK Limited. 62–75-bet. doi:10.1080/01461109.2017.1419917. ISSN 0146-1109.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ W. A. Kenyon, Mounds of Sacred Earth — Burial Mounds of Ontario.
- ↑ World’s most-complete mastodon debuts in science center. hanover.edu
- ↑ "Serpent Mound: A Fort Ancient Icon?"