Ijtimoiy fakt
Sotsiologiyada ijtimoiy faktlar — bu shaxsdan ustun turadigan va ijtimoiy nazoratni amalga oshirishi mumkin boʻlgan qadriyatlar, madaniy meʼyorlar va ijtimoiy tuzilmalar. Fransuz sotsiologi Emile Dyurkgeym bu atamaga taʼrif berib, sotsiologiya fanini ijtimoiy faktlarni empirik o‘rganish sifatida tushunish kerakligini taʼkidladi. Dyurkgeym uchun ijtimoiy faktlar „individdan tashqarida harakat qilish, fikrlash va his qilish odoblaridan iborat boʻlib, ular majburlash kuchiga ega boʻlib, ular ustidan nazoratni amalga oshiradilar“. [1]
Dyurkgeymning ijtimoiy haqiqati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dyurkgeym "Sotsiologik usul qoidalari" asarida sotsiologiya nazariyasini „ijtimoiy faktlar haqidagi fan“ sifatida belgilab berdi. U ijtimoiy faktlarni „tasvirlar va harakatlardan iborat“ deb hisobladi, yaʼni „ularni organik hodisalar bilan ham, jismoniy hodisalar bilan ham aralashtirib boʻlmaydi, faqat individual ongda va u orqali mavjud boʻlmaydi“. [1] [2]
Dyurkgeym ijtimoiy faktni quyidagicha taʼriflagan:
- „Ijtimoiy fakt — bu har qanday harakat usuli, qatʼiy yoki qatʼiy boʻlmagan, shaxsga tashqi cheklovlarga taʼsir qilishi mumkin;
- yoki:
- Bu maʼlum bir jamiyat uchun umumiy boʻlib, uning individual namoyon boʻlishidan qatʼiy nazar, oʻziga xos mavjudotga ega“ [1] .
U buni insonning kundalik hayotiga taʼsir qiladigan aniq gʻoya sifatida koʻrdi. [3]
Dyurkgeymning ijtimoiy faktlarning misollari orasida qarindoshlik va nikoh, valyuta, til, din, siyosiy tashkilot kabi ijtimoiy institutlar va jamiyatimizning boshqa aʼzolari bilan kundalik oʻzaro munosabatlarimizda hisobga olishimiz kerak boʻlgan barcha ijtimoiy institutlar kiradi. Bunday muassasalarning meʼyorlaridan chetga chiqish shaxsni guruhga nomaqbul yoki mos kelmaydigan qiladi.
Dyurkgeymning eng koʻp eʼtiborga olingan ishlaridan biri uning oʻz joniga qasd qilish darajasining „ijtimoiy faktini“ kashf etishi edi. Turli tumanlarda politsiyaning oʻz joniga qasd qilish statistikasini diqqat bilan oʻrganib chiqib, Dyurkgeym katolik jamoalarining oʻz joniga qasd qilish darajasi protestant jamoalariga qaraganda past ekanligini aniqladi. U buni ijtimoiy (individualdan farqli oʻlaroq) sababga bogʻladi. [4] Bu yangilik deb hisoblangan.
Dyurkgeymning ijtimoiy faktlarni kashf etishi muhim ahamiyatga ega edi, chunki u alohida shaxslarning emas, balki butun jamiyatlarning xatti-harakatlarini oʻrganish imkonini beradi. Dyurkgeym jamiyatdagi har xil turdagi xatti-harakatlarning misollari yoki ifodalari sifatida individual harakatlarga ishora qiladi. [5] Maks Atkinson va Jek Duglas kabi baʼzi zamonaviy, sharhlovchi, sotsiologlar Dyurkgeymning tadqiqotlariga ikki xil maqsadda murojaat qilishadi:
- Dyurkgeymning tadqiqotlari ijtimoiy tadqiqotchi tahlil qilish uchun toʻplangan maʼlumotlarning toʻgʻriligini taʼminlash uchun qanchalik ehtiyotkor boʻlishi kerakligining grafik namoyishidir. Dyurkgeymning oʻz joniga qasd qilish koʻrsatkichlari, asosan, turli jamoalar tomonidan maʼlum oʻlimlar „oʻz joniga qasd qilish“ yoki „oʻz joniga qasd qilmaslik“ deb tasniflanganining artefakti boʻlgan. U aniqlagan narsa oʻz joniga qasd qilishning har xil koʻrsatkichlari emas, balki oʻz joniga qasd qilish haqida turli xil fikrlash usullari edi.
- Uning tadqiqotlari, shuningdek, ijtimoiy maʼnoni oʻrganishga kirish nuqtasi boʻlib, bir xil koʻrinadigan individual harakatlarni empirik tarzda tasniflab boʻlmaydi. Ijtimoiy harakatlar (hatto oʻz joniga qasd qilish kabi shaxsiy va individual harakat), bu zamonaviy nuqtai nazarga koʻra, har doim ijtimoiy aktyorlar tomonidan koʻriladi (va tasniflanadi). Bundan kelib chiqadiki, bunday xatti-harakatlar toʻgʻrisidagi ijtimoiy faktlarni aniqlash umuman mumkin emas va istalmagan — lekin odamlarning muayyan harakatlarni qanday idrok etishi va tasniflashini aniqlash — bu tushunchadir. Bu inʼikos va tasniflarni bizning „kashfiyotimiz“ holati haqida soʻrash orqali yana bir murakkablik kiritiladi. Axir, bunday „kashfiyotlar“ tasniflashning ijtimoiy singdirilgan amaliyotlarini ham aks ettirmaydimi? Ammo, agar ijtimoiy faktlarni idrok etishning taxminiy kashfiyoti shubhali boʻlmasa, ijtimoiy faktlar haqidagi asl daʼvolar nima uchun ekanligini tushunish qiyin. [6][7]
Maussning umumiy ijtimoiy haqiqati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Marsel Mauss (Dyurkgeymning jiyani va hamkori) uchun jami ijtimoiy fakt (fransuzcha fait social total) „jamiyat, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy va diniy sohalarda taʼsir koʻrsatadigan faoliyatdir“. [8] Ijtimoiy va psixologik hayotning turli yoʻnalishlari u umumiy ijtimoiy faktlar deb atagan narsa orqali birlashtiriladi. Jami ijtimoiy fakt juda aniq koʻrinadigan amaliyot va institutlarni xabardor qiladi va tashkil qiladi. [9]
These phenomena are at once legal, economic, religious, aesthetic, morphological and so on. They are legal in that they concern individual and collective rights, organized and diffuse morality; they may be entirely obligatory, or subject simply to praise or disapproval. They are at once political and domestic, being of interest both to classes and to clans and families. They are religious; they concern true religion, animism, magic and diffuse religious mentality. They are economic, for the notions of value, utility, interest, luxury, wealth, acquisition, accumulation, consumption and liberal and sumptuous expenditure are all present...[10]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Durkheim, Émile. The Rules of Sociological Method and Selected Texts on Sociology and its Method, W. D. Halls (translator) Lukes: , New York: Free Press [1st pub. 1895], 1982.
- ↑ „Emile Durkheim: What Is a Social Fact?“. www.csudh.edu. 2016-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-sentyabr.
- ↑ Durkheim, Emile (1982). "What is a Social Fact". The Rules of Sociological Method: 74.
- ↑ Durkheim, E. Suicide. 1897.
- ↑ Schmaus, Warren. Durkheim's Philosophy of Science and the Sociology of Knowledge: Creating an Intellectual Niche. Chicago: Univ. of Chicago Press, 1994 — 38 bet. ISBN 978-0226742519.
- ↑ „Deviance and Social Control Unit M5: Suicide (2)“.
- ↑ Douglas, Jack D.. Social Meanings of Suicide. Princeton University Press, 1967. ISBN 9780691621173.
- ↑ Edgar (1999), 64
- ↑ Edgar (2002), 157
- ↑ Mauss (1966), 76–77
Qoʻshimcha oʻqish[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Shaffer, L. S. (2006). „Dyurkgeym aforizmi, asoslash gipotezasi va ijtimoiy faktlarning tabiati“. Sotsiologik nuqtai nazarlar, kuz soni , 57-70. Toʻliq matn .