Bixa orellana

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Achiote
Bixa orellana
Ilmiy tasniflash
Scientific classification edit
Oʻsimlik
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki pallalilar
Sinf Rosids
Malvales
Oila Bixaceae
Turkum Bixa
Tur
B. orellana
Binar nomi
Bixa orellana

Bixa orellana, shuningdek, achiote nomi bilan ham tanilgan, Markaziy Amerikada oʻsuvchi buta hisoblanadi[2][3]. Bixa orellana dunyoning koʻplab mamlakatlarida yetishtiriladi[4].

Maydalangan urugʻlari Markaziy, Janubiy Amerika, Meksika va Karib dengizi anʼanaviy taomlarida keng qoʻllaniladi. Annatto va uning ekstraktlari sariyog ', pishloq, margarin, muzqaymoqlar, goʻsht va ziravorlar kabi koʻplab mahsulotlarga sariq yoki toʻq sariq rang berish uchun sanoat oziq-ovqat boʻyoqlari sifatida ham ishlatiladi[4]. Shimoliy, Markaziy va Janubiy Amerikaning baʼzi mahalliy xalqlari oʻsimlik urugʻlaridan qizil tana boʻyogʻi va lab boʻyogʻi, shuningdek, ziravorlar tayyorlash uchun foydalanganlar[5]. Shu sababli, Bixa orellana baʼzan lab boʻyogʻi daraxti deb ataladi[4][5].

Etimologiya va umumiy nomlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urugʻnig nomi „bixa“ soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, binar nomi Amazon daryosini tadqiq qilgan olim Fransisco de Orellana sharafiga berilgan. Boshqa ismlariga bija, roucou, orellana, annatto, achiote kiradi[4]. Mahalliy aholi tomonidan „lab boʻyogʻi daraxti“ deb ham ataladi[5].

Bixa orellananing boʻyi 6-10 mga yetishi mumkin boʻlgan koʻp yillik, baland boʻyli buta[4][5][6]. Bixa orellananing mevalari globulyar, tuxumsimon kapsulalar shaklida boʻlib, yumshoq tikanlar bilan qoplangan, tikanli koʻrinishga ega qizil-jigarrangga ega[4]. Har bir kapsulada yupqa mumsimon qon-qizil rangli 30-45 konus shaklidagi urugʻlar mavjud[4]. Meva toʻliq yetilganda, poʻstloq quriydi, qotib qoladi va boʻlinadi, shu bilan urugʻlar tarqaladi[4].

Buta qizil-toʻq sariq rangli annatto pigmentining manbai hisoblanadi. Pigment Bixa orellana mevasining perikarp qismidan (urugʻlarni qoplaydigan mumsimon aril qatlami) olingan[4][5]. Qizil-toʻq sariq annatto boʻyogʻi karotenoid pigmentlarga boy, ularning 80 % biksin (qizil pigment) va norbiksin yoki orellin (sariq pigment) dan iborat[4][7][8]. Annatto yogʻi tarkibida tokotrienollar, beta-karotin, efir moylari, toʻyingan va toʻyinmagan yogʻli kislotalar, flavonoidlar va C vitamini mavjud[9].

Tarqalish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bixa orellananing aniq kelib chiqishi nomaʼlum boʻlsa-da, uning vatani Janubiy Amerikaning shimoliy qismi va Meksika va Panamaning shimoli-gʻarbiy qirgʻogʻidagi Seemann, Yangi Granadadagi Triana va Meyer ekanligi aytiladi[10]. Bundan tashqari, Bixa orellana Meksikadan Ekvador, Braziliya va Boliviyagacha boʻlgan ekin maydonlarida uchraydi[11]. Garchi invaziv tur boʻlsa-da, u dunyoning koʻplab mintaqalarida yetishtiriladi[4].

16-17-asrlarda annatto boʻyogʻi savdo kemalaru orqali Janubi- Sharqiy Osiyo, Afrika, Karib dengizi, Gavayi va Shimoliy Amerikaning janubi-sharqiy tropik va subtropik mintaqalarida tarqatildi[4][5]. U Hindiston, Shri-Lanka va Java kabi Osiyoning tropik mintaqalarida asosan urugʻlar beradigan boʻyoq uchun yetishtirilgan[4].

Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Achiote gul
Qizil urugʻlarni koʻrsatadigan etuk achiote poʻstlogʻi

Bixa orellana subtropik va tropik iqlimlarda, sovuq shamollardan himoyalangan issiq hududlarda osongina oʻstiriladi. Yil davomida namlikni, toʻliq quyosh yoki qisman soyada oʻrtacha unumdor tuproqni afzal koʻradi[12].

B. orellananing asosiy tijorat ishlab chiqaruvchilari Lotin Amerikasi mamlakatlari (Peru, Braziliya va Meksika) boʻlib ular jami ishlab chiqarishining 60 % ni tashkil qiladi, undan keyin Afrika (jahon ishlab chiqarishining 27 %) va Osiyo (jahon ishlab chiqarishining 12 %)[13].  Ishlab chiqarish statistikasi xalqaro savdo uchun ishonchli qoʻllanma boʻla olmaydi, chunki koʻpgina ishlab chiqaruvchi mamlakatlar mahsulotni oʻzi isteʼmol qiladi (masalan, Braziliya yirik ishlab chiqaruvchi va isteʼmolchi boʻlib, qoʻshimcha importga muhtoj). 21-asrning boshlarida quritilgan annatto urugʻining yillik jahon ishlab chiqarishi taxminan 10 000 tonnaga yetgan, shundan 7 000 tonnasi xalqaro savdoga kiradi. Peru annatto urugʻining eng yirik eksportchisi boʻlib, yiliga taxminan 4000 tonna mahsulot eksport qiladi. Braziliya eng yirik ishlab chiqaruvchi, taxminan 5000 tonna. Keniya har yili taxminan 1500 tonna annatto urugʻi va ekstrakti eksport qiladi va Perudan keyin ikkinchi oʻrinda turuvchi yirik eksportchi hisoblanadi[14].

Bixa orellana yogʻi

Anʼanaviy foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bixa orellana oʻsimligi asosan qabilalar va qadimgi sivilizatsiyalarda tana, yuz va soch boʻyoqlari uchun dekorativ maqsadlarda yoki yovuz ruhlar va kasalliklardan himoya qilish uchun moʻljallangan edi[15][16]. U Braziliyalik mahalliy qabilalar, Puerto-Rikodagi mahalliy Tainos, Ekvador Tsachila va turli Amazonka qabilalari tomonidan ishlatilgani haqida maʼlumot berilgan. Aftidan, Azteklar annatto pigmentini 16-asrda qoʻlyozmalar uchun qizil siyoh sifatida ishlatgan[17].

Bixa orellana anʼanaviy tibbiyotda qoʻllaniladi. Daraxt Ayurveda, Hindistonning xalq tabobati amaliyotida ishlatilgan, bu yerda oʻsimlikning turli qismlari terapiya sifatida foydali deb hisoblanadi[18].

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Wheeler, L. & Beech, E. 2019. Bixa orellana. The IUCN Red List of Threatened Species 2019: e.T61986316A61986320. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2019-2.RLTS.T61986316A61986320.en. Downloaded on 11 October 2021.
  2. ↑ „Bixa orellana (annatto)“. Center for Agriculture and Biosciences International (CABI) (2018-yil 27-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 10-oktyabr.
  3. ↑ Morton, Julia F. (1960). "Can Annatto (Bixa orellana, L.), an old source of food color, meet new needs for safe dye?". Proceedings of the Florida State Horticultural Society 73: 301–309. Archived from the original on 2018-10-11. https://web.archive.org/web/20181011013753/http://journals.fcla.edu/fshs/article/view/101136/97080. Qaraldi: 10 October 2018. Bixa orellana]]
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 „Bixa orellana (annatto)“. Center for Agriculture and Biosciences International (CABI) (2018-yil 27-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 10-oktyabr.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Morton, Julia F. (1960). "Can Annatto (Bixa orellana, L.), an old source of food color, meet new needs for safe dye?". Proceedings of the Florida State Horticultural Society 73: 301–309. Archived from the original on 2018-10-11. https://web.archive.org/web/20181011013753/http://journals.fcla.edu/fshs/article/view/101136/97080. Qaraldi: 10 October 2018. Bixa orellana]]
  6. ↑ „Plants profile for Bixa orellana (lipsticktree)“. Plants database, US Department of Agriculture. Qaraldi: 2019-yil 19-aprel.
  7. ↑ Vilar, Daniela de Araújo; Vilar, Marina Suênia de Araujo; Moura, Túlio Flávio Accioly de Lima e et al. (2014). "Traditional Uses, Chemical Constituents, and Biological Activities of Bixa orellana L.: A Review". The Scientific World Journal 2014: 857292. doi:10.1155/2014/857292. ISSN 2356-6140. PMID 25050404. PMC 4094728. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4094728. 
  8. ↑ Ul-Islam, S.; Rather, L. J.; Mohammad, F. (2015). "Phytochemistry, biological activities and potential of annatto in natural colorant production for industrial applications – A review". Journal of Advanced Research 7 (3): 499–514. doi:10.1016/j.jare.2015.11.002. PMID 27222755. PMC 4856788. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4856788. 
  9. ↑ Ângela de Almeida Meireles. „Processo otimizado para obtenção de óleo rico em antioxidantes de urucum“ (pt) (PDF). Inova. Unicamp. Qaraldi: 2015-yil 2-iyun.
  10. ↑ Morton, Julia F. (1960). "Can Annatto (Bixa orellana, L.), an old source of food color, meet new needs for safe dye?". Proceedings of the Florida State Horticultural Society 73: 301–309. Archived from the original on 2018-10-11. https://web.archive.org/web/20181011013753/http://journals.fcla.edu/fshs/article/view/101136/97080. Qaraldi: 10 October 2018. Bixa orellana]]
  11. ↑ „Bixa orellana (annatto)“. Center for Agriculture and Biosciences International (CABI) (2018-yil 27-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 10-oktyabr.
  12. ↑ Lord, Tony (2003) Flora : The Gardener’s Bible : More than 20,000 garden plants from around the world. London: Cassell. ISBN 0-304-36435-5.
  13. ↑ Raddatz-Mota, Denise; Pérez-Flores, Laura J.; Carrari, Fernando et al. (May 2017). "Achiote (Bixa orellana L.): a natural source of pigment and vitamin E". Journal of Food Science and Technology 54 (6): 1729–1741. doi:10.1007/s13197-017-2579-7. ISSN 0022-1155. PMID 28559632. PMC 5430180. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5430180. 
  14. ↑ Jansen. {{{editor}}}: „Bixa orellana L.“. PROTA 3: Dyes and tannins/Colorants et tanins. PROTA (2005). 2008-yil 20-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 5-oktyabr.
  15. ↑ Morton, Julia F. (1960). "Can Annatto (Bixa orellana, L.), an old source of food color, meet new needs for safe dye?". Proceedings of the Florida State Horticultural Society 73: 301–309. Archived from the original on 2018-10-11. https://web.archive.org/web/20181011013753/http://journals.fcla.edu/fshs/article/view/101136/97080. Qaraldi: 10 October 2018. Bixa orellana]]
  16. ↑ Donkin, R. A. (1974). "Bixa Orellana: "The Eternal Shrub"". Anthropos 69 (1/2): 33–56. ISSN 0257-9774. 
  17. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :4
  18. ↑ Khare, C. P.. Indian Medicinal Plants. New York: Springer Science+Business Media, LLC, 2007. ISBN 978-0-387-70638-2.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bixa_orellana&oldid=3539098" dan olindi