Ayollik
Ayollik — xulq-atvor modeli va ayol jinsining sezgirlik, muloyimlik, sodiqlik, rahm-shafqat, gʻamxoʻrlik kabi ruhiy fazilatlari umumiyligidir[3]. Ayollik tushunchasi ijtimoiy, madaniy, etnik va yosh muhitlar tomonidan beriladi[3]. Ayollikning qarama-qarshi tomoni erkaklik — jasorat, mustaqillik, oʻziga ishonch, hissiy nazorat va oqilonalik kabi xususiyatlarni oʻz ichiga olgan erkak jinsi stereotipi[4]. Femfobiya — ayol jinsiga nisbatan kamsitish va zulmning bir turi mavjud.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turli vaqtlarda va turli madaniyatlarda ayollik har xil taʼriflangan boʻlsa-da, ayollarga xos boʻlgan sezgirlik, injiqlik, yumshoqlik, qurbonlik, rahm-shafqat, kamtarlik, mantiqsizlik kabi bir qator fazilatlar mavjud[4][5]. Biroq, bu qarashlarni butunlay universal deb hisoblab boʻlmaydi. Tadqiqotchi boʻlgan Margaret Meade birinchi boʻlib turli xalqlar oʻrtasida gender tizimlaridagi farqlarni oʻrgangan va oʻzining „Uch ibtidoiy jamiyatda jins va temperament“ (1936) asarida farqlarni yozib qoldirgan. Unda Meade uchta qabila — arapesh, mundugʻumor va chambulilarning turmush tarzini tasvirlab bergan; arapeshlar orasida har ikki jins vakillari ham yumshoq, „ayollarga xos“ xulq-atvori bilan ajralib turardi, mundugʻumorlarda jinsidan qatʼi nazar barchasi jangari va „erkakdek“ boʻlgan, chambuliylarda esa erkaklar oʻzini bezash va yasan-tusan bilan mashgʻul boʻlgan bir paytda ayollar jismoniy mehnat bilan shugʻullangan. Garchi bu holatlar keyinchalik jiddiy tanqidga uchragan boʻlsa-da, bu ish madaniy antropologiya va gender tadqiqotlari tarixida muhim bosqich boʻlgan[6].
Koʻpgina madaniyatlar ayollikni onalik va jozibadorlik bilan bogʻlaydi — koʻplab urf-odatlar esa sevgi xudosini (Ishtar, Afrodita va boshqalar) ayol jinsida tasvirlaydi. Patriarxat jamiyatda asosiy ayol „fazilatlari“ anʼanaviy ayol rollari — nikoh, onalik, uy ishlari bilan bogʻliq. Shunday qilib, Bibliyadagi Sulaymonning Hikmatlari kitobida „jun va zigʻir ishlab chiqaradigan, oʻz qoʻllari bilan ixtiyoriy ravishda ishlaydigan“ va „dono soʻzlaydigan va yumshoq nasihat qiladigan“ kamtarin va mehnatkash xotin ulugʻlanadi deyilgan. Fazilatli xotin „zinokor“ „sharmanda boʻlgan xotin“ sifatlariga qarshi turadi — bu qarama-qarshilik oʻrta asr rus va gʻarb ibratli asarlarida oʻz aksini topgan. Qadimgi Xitoy tabiiy falsafasi ayol taʼrifini in va yanning ikkita asosiy tamoyili — birlik-qarshilik tushunchasida ifodalaydi — in ayol bilan bogʻliqdir, lekin u salbiy, qorongʻu, sovuq, nam, passiv. Yan erkak bilan boʻgʻliq — ijobiy, yengil, issiq, quruq, faoldir. Hind mifologiyasida, aksincha, ayollik tamoyili (Prakriti, Shakti) faol hisoblanadi.
Tabiat yoki tarbiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gender identifikatori va oʻziga xos xatti-harakatlari tugʻmami yoki atrof-muhit tomonidan shakllantiriladimi, kabi savollar munozarali masala boʻlib qolmoqda. Mashhur psixolog, Amerika Psixologik Assotsiatsiyasining sobiq prezidenti Diana F. Helpernning fikricha, ikkala omil ham ularning shakllanishiga taʼsir qiladi, ammo fan ularning har biri qanchalik ahamiyatli ekanligini hali aniqlagani yoʻq[7]. 1960 — 1970-yillarda mashhur boʻlgan, John Money va Anke Erhard kabi mualliflar tomonidan ilgari surilgan nazariya shuni koʻrsatadiki, insonning kelajakdagi gender identifikatori va tegishli xulq-atvori onalik gormonlarining taʼsiri bilan belgilanadi, bu esa embrionda „erkak“ yoki „ayol“ miyasining shakllanishiga olib keladi. Biroq, keyinchalik bu nazariya turli tomonlardan tanqid qilindi va bugungi kunda bahsli deb hisoblanadi[8]. Erkaklar va ayollarning psixologiyasi va aqliy qobiliyatlarida maʼlum farqlarni koʻrsatadigan tadqiqotlar mavjud, ammo Ann Gallager va James Kaufman taʼkidlaganidek, masalan, tegishli vazifalarni bajarishga koʻpincha stereotiplarni tasdiqlash tahdidi taʼsir qiladi: „Sinov“ jarayonida, qizlar va ayollar, ongli ravishda yoki yoʻq, stereotipik „ayollarga xos boʻlmagan“ faoliyat sohalari bilan bogʻliq vazifalarni yomon bajardilar, boshqa shart-sharoitlarda esa ular bilan ancha muvaffaqiyatli kurashdilar[9]. Umuman olganda, „ayollik“ butunlay yoki asosan atrof-muhit taʼsirida shakllanadi, degan keng tarqalgan nuqtai nazar mavjud: Simone de Bovuarning fikriga koʻra, „ayol tugʻilmaydi, shakllanadi“[10]. Shunday qilib, Kate Milletning taʼkidlashicha, qizlar bolalikdan asosan ayol „taqdiri“ni eslatuvchi „qizaloqlarga xos“ oʻyinchoqlar, kitobchalar[11], oʻyinlar bilan oʻraladi.
Analitik psixologiyada erkak va ayol tamoyillarining arxetipik tasvirlari mos ravishda animus va anima deb ataladi. Jung animusni qatʼiy, qoʻpol, prinsipial deya ifodalaydi, animani esa hissiyotlarga beriluvchi va kayfiyatlari oʻzgaruvchi deya tasvirlaydi. Jungning soʻzlariga koʻra, beixtiyor ravishda ayollarda animus, erkaklarda esa anima mavjud. Shunday qilib, erkak va ayolga xos boʻlgan fazilatlar ushbu tadqiqotchi tomonidan ijtimoiy muhitning roli bilan emas, balki biologik xususiyatlar bilan bogʻlangan.
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ R. Murray Thomas. Recent Theories of Human Development. SAGE, 2001 — 248 bet. ISBN 978-0-7619-2247-6. . — „…began its consideration of Venus by describing her as …. who presided over all feminine charms, for…“.
- ↑ The Pacific Muse: Exotic Femininity and the Colonial Pacific. Andoza:Нп3, 2006. ISBN 978-0-295-98609-8. . — „The young beautiful Venus wringing water from her tresses was a configuration of exotic femininity that was…“.
- ↑ 3,0 3,1 Костикова И. В. и др.. Введение в гендерные исследования, 2-е изд., Серия «Классический университетский учебник», М.: Аспект Пресс, 2005 — 16—17 bet. ISBN 5-7567-0331-4.
- ↑ 4,0 4,1 R. Murray Thomas. Recent Theories of Human Development. SAGE, 2001 — 248 bet. ISBN 978-0-7619-2247-6.
- ↑ Judith Worell. Encyclopedia of Women and Gender, Two-Volume Set: Sex Similarities and Differences and the Impact of Society on Gender. Academic Press, 2001. ISBN 978-0-12-227245-5.
- ↑ „Femininity. International Encyclopedia of the Social Science, 2008“. 2015-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 23-avgust.
- ↑ Diane F. Halpern. Sex Differences in Cognitive Abilities: 3rd Edition. Psychology Press, 2000. ISBN 978-1-135-68195-1.
- ↑ Sandra Lipsitz Bem. The Lenses of Gender: Transforming the Debate on Sexual Inequality. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-15425-2.
- ↑ Ann M. Gallagher, James C. Kaufman. Gender Differences in Mathematics: An Integrative Psychological Approach. Cambridge University Press, 2004. ISBN 978-1-139-44375-3.
- ↑ Simone de Beauvoir. The Second Sex. Vintage, 1997. ISBN 978-0-09-974421-4.
- ↑ Kate Millett. Sexual Politics. New England Free Press, 1968.