Kontent qismiga oʻtish

Tanqidiy fikrlash: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Keyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
„Сыни ойлау“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
(Farq yoʻq)

19-Iyul 2022, 16:42 dagi koʻrinishi

Tanqidiy fikrlash uchun uchta asosiy savol

Tanqidiy fikrlash (ba'zan tanqidiy fikrlash, inglizcha: Critical thinking)-bu fikrlashning alohida turi bo'lib,faktlarni tahlil qilish orqali xulosalar hosil qiladi. [1]Ushbu kontseptsiya murakkab va turli xil ta'riflarga ega,jumladan, ratsionallik,skeptitsizm,xolis tahlil va faktlarni tekshirish. Tanqidiy fikrlash-bu o'z-o'zini boshqaradigan,o'zini o'zi tarbiyalaydigan,o'zini o'zi nazorat qiladigan va o'zini o'zi to'g'rilaydigan fikrlash shaklidir. Uning zaruriy sharti ongni takomillashtirishning qat'iy me'yorlariga rozi bo'lish va ularni hushyorlik bilan qo'llashdir. Tanqidiy fikrlash samarali muloqot va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini egallashni, shuningdek, tabiatimizga xos egosentrizm [2] [3] va sotsotsentrizmni engib o'tishni talab qiladi.

Tanqidiy fikrlashning etimologiyasi va kelib chiqishi

Tanqidiy fikrlash atamasi Xalqaro terminologiya tizimida грек. fikrlashning “tanqidiy” shakli sifatida yuritiladi. = kritikos = "tanqid", "baholash", "imtihon" va boshqalar. ko‘p ma’noli so‘zdan kelib chiqqan;bu yerda “tanqid” tushunchasi kundalik hayotda “ayblash” ma’nosini anglatmaydi,balki aqliy qobiliyat ma’nosini bildiradi va “baholash”, “aniqlash”, “hukm qilish”,“ajratish qobiliyati” kabi ma’nolarga ega.[4] Tanqidiy fikrlashning intellektual asoslari [5],shuningdek, etimologiyasi ham juda qadim zamonlarga borib taqaladi,yaʼni bundan 2500 yil avval Suqrotning oʻqitish amaliyoti va fikrlarida bu tushunchaga yaqin mazmunni uchratish mumkin;Suqrot savollarni tekshirishning yangi usulini ixtiro qildi,bu odamlarning bilimga bo'lgan ishonchini oqilona aniqlashga qodir emasligining zaifligini ko'rsatdi va bunda Sokratik kinoya ham bor edi.

Tarix

Palazzo Massimo alle Terme, Rimdagi Sokrat rahbari

Tanqidiy fikrlash bilan bog'liq eng qadimgi yozuvlar Platon tomonidan yozilgan Suqrot ta'limotini taqdim etgan dialoglardir.Ular Platonning birinchi dialoglari bo‘lib, Suqrot bir yoki bir nechta suhbatdoshlari bilan axloqiy masalalar, masalan,Suqrotning qamoqdan qochishi to‘g‘ri bo‘ladimi,degan mavzuda gaplashadi. Faylasuf bu masalani o‘ylab,mulohaza yuritadi va shunday xulosaga keladi: qochish uning ustida tutgan barcha narsalarni (qadriyatlarni) buzadi,masalan,Afina qonunlari va Suqrot tinglayman, degan ichki rahbar ovoz. [6]

Suqrot tanqidiy haqiqatni aniqlab berdiki,inson bilim va aqlga "hokimiyat" (obro') asosida bog'liq bo'lmaydi.U hokimiyat va yuqori lavozim egalari juda sarosimali va mantiqsiz bo'lishi mumkinligini isbotladi.Suqrotning fikricha, yaxshi hayot kechirish va hayotning qadriga yetish uchun inson tanqidiy savol beruvchi,«surishtiruvchi ruh»ga ega bo‘lishi kerak. U g‘oyalarni e’tiqodga loyiq deb qabul qilishdan oldin,uni chuqur o‘ylashga undaydigan chuqur savollar berish kerakligini angladi.

Suqrot «dalil izlash,hukm va taxminlarni sinchiklab tekshirish,asosiy tushunchalarni tahlil qilish,nafaqat aytilgan, balki amalga oshirilayotgan ishning mohiyatiga ham kirib borish» muhimligini belgilab berdi. Uning so'roq qilish usuli hozirda "Suqrotcha so'roq" deb nomlanadi va tanqidiy fikrlashni o'rgatishning mashhur strategiyasi hisoblanadi.O'zining so'rov uslubida Suqrot fikrning ravshanligi va mantiqiy izchillikni ta'kidladi.U odamlarga mantiqsiz fikrlashni fosh qilish yoki ishonchli bilim etishmasligini ko'rsatish uchun savollar berdi.Suqrotning ta'kidlashicha,hokimiyatga ega bo'lish hech qanday haqiqiy bilimni bera olmaydi.U taxminlarni sinchkovlik bilan tekshirib chiqdi va dalillar va asosli mulohazalarga asoslangan ishonchlilikka shubha qilish usulini yaratdi. Platon Sokrat ta’limotini yozib qoldirdi va tanqidiy fikrlash an’anasini davom ettirdi. Arastu va undan keyingi yunon skeptiklari Sokrat ta’limotini mukammallashtirib, tizimli tafakkur va savol-javob orqali voqelikning tashqi ko‘rinishini emas, balki asl mohiyatini aniqlashga muvaffaq bo‘ldilar. [7]

Suqrot tanqidiy fikrlash an'anasi uchun kun tartibini belgilab beradi,ya'ni umumiy e'tiqod va taxminlarni aks ettirish va oqilona va mantiqiy e'tiqodlarni izchil dalillar yoki mantiqiy asosga ega bo'lmagan e'tiqodlardan ajratish-ular bizning tabiiy egosentrizmimizga murojaat qiladimi yoki bizning manfaatimizga mos keladimi. Ular qanchalik mos bo'lishidan qat'i nazar,qanchalik qulay va qulay bo'lishidan qat'i nazar,ularni diqqat bilan ajratib ko'rsatish kerak.

Tanqidiy fikrlash Richard V.Pol tomonidan ikki to'lqinli harakat sifatida tasvirlangan (1994). Tanqidiy fikrlashning "birinchi to'lqini" ko'pincha "tanqidiy tahlil",tanqidni o'z ichiga olgan sof,oqilona fikrlash deb ataladi.Uning tafsilotlari unga murojaat qilganlar orasida farq qiladi. Barri K.Beyer (1995) fikriga ko'ra,tanqidiy fikrlash aniq,asosli hukm chiqarishni anglatadi.Tanqidiy fikrlash jarayonida g'oyalar isbotlanishi,to'liq ko'rib chiqilishi va baholanishi kerak. [8] Tanqidiy fikrlash qobiliyatlari boʻyicha AQSh Milliy kengashi [9] tanqidiy fikrlashni quyidagicha taʼriflaydi: “ kuzatish, tajriba, mulohaza yuritish, mulohazalar yoki muloqot orqali toʻplangan yoki hosil qilingan maʼlumotlarni eʼtiqod va harakatni (kontseptuallashtirish) boshqaradigan tushunchalarga faol va mohirona aylantirish, qo'llash, tahlil qilish, sintez qilish yoki baholashning intellektual, ilg'or jarayoni sifatida aniqlanadi. [10]

Abay yodgorligi

Qozoq falsafasida Abay Qunanbayuli tanqidiy fikrlashning yangi ufqini ochdi.Abayning hokimiyatga bo‘ysunmaslikni tarannum etgan,bilim va e’tiqodda oqilona aniqlik va dalil talab etgan ayrim she’r va nutqlarini tanqidiy fikrlashning ajoyib namunasi deyish mumkin. Masalan,Abay shunday deydi:Andoza:Дәйексөз Sababsiz ishonmang,

Agar biror holatga duch kelsangiz.

Chol aytdi, boy dedi:

Kim bo'lsa, dedi u -

Agar aqlingiz bilan g'alaba qozonsangiz.

Ahmoqlarga berilmang.

Agar siz tom ma'noda o'lsangiz.

Bu yerda ko‘zing o‘z aqlingga yetib bormay turib,“Hech kimga,hech kimga ishonma”,[11] deb ogohlantiradi va yana: “Buni yozganning ismini bilma,so‘zini bil!” deb ogohlantiradi. - va shaxsning o'zi fikrning to'g'riligiga kafolat emasligini, to'g'ri fikrlarni nomi (obro'si) bilan emas, balki fikrning mazmuni bilan qabul qilish kerakligini ta'kidlaydi.

An'anaga ko'ra, tanqidiy fikrlashning turli xil ta'riflari mavjud:</br>

  • “Javob yoki xulosaga kelish uchun axborotni faol, mohirona shakllantirish, qo‘llash, tahlil qilish, sintez qilish va baholash jarayoni”. [12]
  • "Aniq, oqilona, ochiq fikrli va asosli intizomli fikrlash". [12]
  • "Maqsadli, o'z-o'zini tartibga soluvchi xulosa, sharhlash, tahlil qilish, baholash va xulosa qilish, shuningdek, ushbu xulosaga asos bo'lgan dalillar, kontseptual, uslubiy, mezon yoki kontekstual tushunchalarni tushuntirish". [13]
  • "E'tiqodimizni shakllantirishda aqldan foydalanish talab etiladi." [14]
  • Qiziqarli skeptitsizm san'ati va mahorati (McPeck, 1981) [15]
  • tartibga solish va aniqlashtirish, samaradorlikni oshirish, fikrlashdagi xatolar va noto'g'rilikni tan olish kabi narsalar orqali o'z fikrlash haqida o'ylash. Tanqidiy fikrlash "qattiq fikrlash" emas va u muammolarni hal qilishga (o'z tafakkurini "takomillashtirish"dan tashqari) yo'naltirilmaydi. Tanqidiy fikrlash ichki yo'naltirilgan bo'lib, fikrlovchining ratsionalligini maksimal darajada oshirishga qaratilgan. Inson tanqidiy fikrlash yordamida muammolarni hal qilmaydi, tanqidiy fikrlash yordamida o'z fikrlash jarayonini yaxshilaydi. [16]
  • "Ehtiyotkorlik bilan tahliliy aniqlashga asoslangan baholash". [17]
  • "Tanqidiy fikrlash - bu odamlardan fikr yuritishni va ularning e'tiqodlari va harakatlarini boshqaradigan qarorlar qabul qilishga e'tibor berishni talab qiladigan fikrlash usuli. Tanqidiy fikrlash odamni mantiqiy xulosalar chiqarishga, murakkab ma’lumotlarni qayta ishlashga, narsalarga turli tomonlardan qarashga o‘rgatadi, shuning uchun ular ishonchliroq xulosalar chiqarishi mumkin” [18] .
  • Tanqidiy fikrlashning yettita tanqidiy xususiyati mavjud: izlanuvchan va ishtiyoqli, har xillarga ochiq, tizimli fikrlashga qodir, analitik, haqiqatda qat'iyatli, tanqidiy fikrlashda ishonchli va keyin etuk. [19]
  • Tanqidiy fikrlash bir necha yo'llar bilan belgilanishi mumkin bo'lsa-da, uning asosiy tarkibiy qismi - qoniqarli natijaga erishish uchun kuchli intilish haqida umumiy fikr mavjud, bunga oqilona fikrlash va natijaga asoslangan yondashuv orqali erishish kerak. Xelpernning so'zlariga ko'ra, tanqidiy fikrlash, birinchi navbatda, muammolarni hal qilish, hisoblash va ehtimollardan samarali foydalanish kabi o'rganish ko'nikmalarini o'z ichiga oladi. Bu fikrlash jarayonida ishtirok etish tendentsiyasini ham o'z ichiga oladi. Stanovich so'nggi yillarda zamonaviy IQ testlari tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini o'lchay olmayotganini aytdi. [20]

Zamonaviy tanqidiy fikrlash olimlari ushbu an'anaviy ta'riflarni sifat,tushuncha va jarayonga kengaytirishga harakat qilishdi,jumladan ijodkorlik,tasavvur, izlanish, hayajon, empatiya, bilimlarni bog'lash, feministik nazariya, sub'ektivlik, noaniqlik va behudalik . Tanqidiy fikrlashning ba'zi ta'riflari bu sub'ektiv tajribalarni istisno qiladi. [12]

  • Ennisning fikriga ko'ra, "tanqidiy fikrlash - bu e'tiqod va harakatni boshqaradigan kuzatish, tajriba, fikrlash, o'rganish yoki assotsiatsiya orqali to'plangan yoki hosil [21] ma'lumotlarni kontseptsiyalash, qo'llash, tahlil qilish, sintez qilish va / yoki baholashning intellektual va intizomli jarayoni. [22] Ennisning bu ta'rifi Xarvi Sigel, Piter Fazione [19] va Deanna Kuhn [23] tomonidan ilgari surilgan.
  • Ennisning fikricha, tanqidiy fikrlash diqqat va miya faoliyatini talab qiladi. Agar tanqidiy fikrlash ta’lim sohasiga kiritilsa, bu usul o‘quvchilarning miya faoliyatini oshiradi va matnlarni boshqacha tushunishga yordam beradi.
  • Tanqidiy fikrlash turli qismlarga bo'linishi mumkin va boshqa sohadagi talaba tanqidiy fikrlashning boshqa modeliga muhtoj bo'ladi. Tanqidiy fikrlash o'xshash materialdan juda ko'p turli burchak va istiqbollarni ochib beradi.

Mantiq va ratsionallik

Mantiqiy argumentatsiyani o'rganish tanqidiy fikrlashni o'rganish bilan bog'liq.Mantiq argumentlarni tahlil qilish va ularning haqiqiy yoki noto'g'riligini baholash bilan bog'liq. Gnoseologiyaning sohalarida tanqidiy fikrlash mantiqiy fikrlashni ta'kidlaydi,bu mantiqiy to'g'ri va mantiqiy noto'g'ri xulosalarni ajratishga imkon beradi.

Loik tafakkurining “birinchi to‘lqini”da mutafakkir o‘z tafakkur yo‘nalishidan tashqariga chiqib,tushuncha yoki g‘oyalar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni tarafkashlikdan xoli tahlil qiladi."Tanqidiy fikrlashda mantiqdan tashqari" inshosida Kerri S.Uolters ushbu mafkurani quyidagicha ta'riflaydi: "Tanqidiy fikrlashning mantiqiy izlanishlari talabalarga quyidagilarni ma'lum qiladi: [[Norasmiy mantiq|Fikrlash faqat norasmiy (va ozroq darajada rasmiy) tartiblarga mos kelgandagina qonuniydir va tanlangan fikrlovchi tahliliy,tekshirish va baholashda mavhum,universal va obyektiv.uslubga qaratilgan.Ushbu fikrlash modeli an'anaviy akademik donolikka shunchalik singib ketganki,ko'plab o'qituvchilar buni qonun sifatida qabul qilishadi." Bunday tamoyillar koinotning miqdoriy tushunchasiga tobora ko'proq bog'liqlik bilan paydo bo'ldi.

Tanqidiy fikrlashning “ikkinchi to‘lqini” mualliflari “birinchi to‘lqin”ga xos bo‘lgan tanqidiy fikrlashning logosentrik modelidan ongli ravishda uzoqlashdilar.Garchi ko'pgina olimlar tanqidiy fikrlashni tashkil etuvchi narsaga nisbatan kamroq eksklyuziv nuqtai nazarni qabul qila boshlagan bo'lsalar ham,ratsionallik va mantiq tanqidiy fikrlashning asosiy asoslari sifatida qabul qilindi.Valtersning fikriga ko'ra,"birinchi to'lqin" ning eksklyuziv logotsentrizmi "yaxshi fikrlash mantiqiy fikrlash uchun soddalashtirilgan fikrlash degan asossiz taxmin" bilan boshqarilgan

Deduksiya, o‘g‘irlash va induksiya

Mantiqda ishlatiladigan argument terminologiyasi

Mantiqiy fikrlashning uch turi mavjud.Norasmiy ravishda,rasmiy deduksiyadan tashqari, mantiqiy fikrlashning ikki turini ajratish mumkin: induksiya va o'g'irlash .

Deduksiya

  • Deduksiya - rasmiy shakllantirish qoidalaridan foydalangan holda, argumentning asosiy tuzilishidan xulosa chiqarishdir . Masalan: X - shaxs (preza), u holda hamma odamlarning yuzi (preza) bor, shuning uchun X ham yuzga ega (mantiqiy xulosa).

Induksiya

  • Induksiya - mantiqiy xulosa chiqarish modeli bo'lib, unda xulosaning tuzilishi aniq ma'lumotlar va faktlar bilan ta'minlanadi. Masalan: juft butun sonlar yig'indisi juft. agar U yerda hatto ta'rifiga ko'ra. u er-xotin; shuning uchun ikkita juft sonni qo‘shish juft sonni beradi.

O'g'irlab ketish

  • Abduqiya evristik analogiyadan foydalanib xulosa chiqarishni bildiradi, buni oldindan o‘ylab ko‘rmasdan bo‘lmaydi. Masalan: "Men dalada qo'ylarni payqadim va ular menga oppoq ko'rindi, shuning uchun qo'ylar oq". Deduktiv fikrlash bilan solishtirganda: hech bo'lmaganda ba'zi qo'ylar oq.

Manbalar

  1. ↑ Edward M. Glaser. „Defining Critical Thinking“. The International Center for the Assessment of Higher Order Thinking (ICAT, US)/Critical Thinking Community. Qaraldi: 2017-yil 22-mart.
  2. ↑ „Piaget's Stages of Cognitive Development“. 2019-yil 9-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 3-aprel.
  3. ↑ „It's a Fine Line Between Narcissism and Egocentrism“. Qaraldi: 2018-yil 3-aprel.
  4. ↑ Brown, Lesley. (ed.) The New Shorter Oxford English Dictionary (1993) p. 551.
  5. ↑ „Lexical Investigations: Critical Thinking - Everything After Z by Dictionary.com“. Everything After Z by Dictionary.com (2013-yil 25-iyun). Qaraldi: 2018-yil 3-aprel.
  6. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :0
  7. ↑ „A Brief History of the Idea of Critical Thinking“. Qaraldi: 2018-yil 14-mart.
  8. ↑ Elkins, James R. „The Critical Thinking Movement: Alternating Currents in One Teacher's Thinking“. 2018-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 23-mart.
  9. ↑ „Critical Thinking Index Page“.
  10. ↑ „Defining Critical Thinking“.
  11. ↑ Қобдабай ҚАБДЫРАЗАҚҰЛЫ: АБАЙ ПЕДАГОГИКАСЫ – ТӘРБИЕ ІЛІМІНІҢ ТҰНЫҒЫ, Ақақат газеті, 29 Тамыз, 2020
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 „Critical – Define Critical at Dictionary.com“. Dictionary.com. Qaraldi: 2016-yil 24-fevral.
  13. ↑ Facione, Peter A. „Critical Thinking: What It is and Why It Counts“ (PDF). insightassessment.com (2011). 2013-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 4-avgust.
  14. ↑ Mulnix, J. W. (2010). "Thinking critically about critical thinking". Educational Philosophy and Theory 44 (5): 471. doi:10.1111/j.1469-5812.2010.00673.x. 
  15. ↑ Cite document. Critical Thinking: A Question of Aptitude and Attitude? 37573705, doi 10.5840 inquiryctnews 20102524
  16. ↑ Carmichael, Kirby; letter to Olivetti, Laguna Salada Union School District, May 1997.
  17. ↑ „critical analysis“. TheFreeDictionary.com. Qaraldi: 2016-yil 30-noyabr.
  18. ↑ "Book Reviews and Notes : Teaching Thinking Skills: Theory and Practice. Joan Baron and Robert Sternberg. 1987. W.H. Freeman, & Co., New York. 275 pages. Index. ISBN 0-7167-1791-3. Paperback". Bulletin of Science, Technology & Society 8 (1): 101. February 1988. doi:10.1177/0270467688008001113. ISSN 0270-4676. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Facione, Peter A.; Facione, Noreen C. (March 1993). "Profiling critical thinking dispositions". Assessment Update 5 (2): 1–4. doi:10.1002/au.3650050202. ISSN 1041-6099. 
  20. ↑ Halpern, Diane F. (2006), „The Nature and Nurture of Critical Thinking“, in Sternberg, Robert J; Roediger Iii, Henry L; Halpern, Diane F (muh.), Critical Thinking in Psychology, Cambridge University Press, 1–14-bet, doi:10.1017/cbo9780511804632.002, ISBN 9780511804632
  21. ↑ Ennis, Robert H. (2015), „Critical Thinking“, The Palgrave Handbook of Critical Thinking in Higher Education, Palgrave Macmillan, doi:10.1057/9781137378057.0005, ISBN 9781137378057
  22. ↑ Ennis, Robert H. (2015), „Critical Thinking“, The Palgrave Handbook of Critical Thinking in Higher Education, Palgrave Macmillan, doi:10.1057/9781137378057.0005, ISBN 9781137378057
  23. ↑ Kuhn, Deanna (January 2015). "Thinking Together and Alone". Educational Researcher 44 (1): 46–53. doi:10.3102/0013189x15569530. ISSN 0013-189X.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tanqidiy_fikrlash&oldid=2705335" dan olindi