Fibromialgiya

Fibromiyalgiya (inglizcha: fibromyalgia ) fibra - "tola", myo - "mushak", algos - "og'riq" degan ma`nolarni anglatadi. Surunkali xarakterga ega bo'lgan tayanch-harakat a'zolarining diffuzli simmetrik og'rig'idir.

Fibromiyalgiya bilan og'rigan bemorlar butun tanada surunkali, asosan simmetrik og'riqlardan aziyat chekishadi. Kamdan-kam holatlarda bemor depressiya (fibromiyalgiya oqibatlaridan biri), yomon uyqu, shuningdek, irritabiy ichak sindromi, surunkali charchoq sindromi, mushaklar tortilishi,og'riqqa sezuvchanlikning oshishi, shu jumladan, sovuqlik va tiqilish, bezovta oyoq sindromi va ko'pincha nafas yetishmovchiligi bilan shikoyat qilishlari mumkin.

Barcha mutaxassislar fibromalgiya tashxisini tan olmaydilar, chunki zamonaviy diagnostika usullari bilan tekshirilganda hech qanday yallig'lanish jarayonlari va ichki organlarning shikastlanishi aniqlanmaydi va ko'p hollarda tashxisni istisno qilish metodi bilan aniqlab beradi.

Fibromiyalgiyai aholining 2-8% da uchrayd .

Simptomlari

Fibromiyalgiyaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

• butun tanada keng tarqalgan simmetrik og'riqlar (ko'p hollarda - mushaklarda, tendonlarda, bo'g'imlarda);
• yomon uyqu (chuqur uyqu fazasining buzilishi), uyg'ongandan keyin tiklanish hissi yo'qligi;
• ertalabda toliqish;
• tez charchash;
• bosh og'rig'ida kuchlanish;
• shishish;
• tez-tez harorat o'zgarishi;
• uyqusizlik hissi;
• konvulsiya va spazmlar;
• tez-tez kontsentratsiyaning buzilishi va xotira pasayishi, diqqatni jamlay olmaslik;
• Tez-tez depressiyaga tushish, ruhiy kasalliklar, kayfiyatning o'zgarishi, past kayfiyat (og'riqning oqibati emas), lekin ko'pincha ular birga keladi yoki yo'q .

Fibromiyalgiyaning boshqa belgilari orasida migren bosh og'rig' turi, bosh aylanishi, og`izda quruqlik va qizish, tirnash xissini beruvchi siydik pufagi (tez-tez, ba'zan og'riqli siydik chiqarish ); ammo tekshiruvlarda ichak yoki siydik pufagida yallig'lanish belgilarini ko'rsatmaydi.

Etiologiyasi va patogenezi

FM ning haqiqiy sabablari hozircha noma'lum.

Ilgari, FM yallig'lanish yoki ruhiy kasallik deb hisoblangan, ammo zamonaviy diagnostika usullari FMda yallig'lanish belgilari topilmaganligini va depressiya va stress FM sabablaridan ko'ra ixtiyoriy natija ekanligini isbotlashga imkon berdi.

FM ning sababi chuqur uyqu fazasining buzilishi ekanligi haqida ba'zi dalillar mavjud, chunki chuqur uyqu fazasida g'ayritabiiy miya to'lqinlari FM va somatotropin gormonining past darajasi (bu gormon gipofiz bezi tomonidan ishlab chiqariladi) bilan og'rigan bemorlarda chuqur uyqu bosqichida topilgan. Xuddi shunday belgilar sog'lom odamlarda bir necha kun davomida uyqudan mahrum bo'lganda kuzatiladi (H. Moldofsky). Hamma tadqiqotchilar ham bu nazariyani qo'llab-quvvatlamaydi, biroq Norvegiyada o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, uyqusizlik bilan og'rigan 45 yoshdan oshgan ayollarda uxlash bilan muammosi bo'lmagan o'sha yoshdagi ayollarga qaraganda fibromialgiya xavfi besh baravar yuqori.

Shuningdek, butun dunyo bo'ylab tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, fibromiyalgiya bilan og'rigan bemorlarning 80-90 foizi ayollardir.

Biroq, ma'lum bo'lgan barcha klinik simptomlarni ko'rib chiqsak, FM shunchaki mushak og'rig'idan ko`ra murakkab muammo ekanligi aniq. Morfologik, biokimyoviy va boshqa kasalliklarga asoslanmagan ko'plab klinik simptomlarning mavjudligi FM somatoform buzilishi deb tasdiqlashga imkon beradi. Somatoform buzilishlarda yuzaga keladigan alomatlar sezilmaydigan bo`ladi, ya'ni odam ularning sezmaydi va ularning paydo bo`lishini nazorat qilmaydi.

FMni o'rganishning zamonaviy bosqichida periferik va markaziy mexanizmlarni yagona nazariyaga birlashtirishga harakat qilinmoqda .

Amerikaning Integrated Tissue Dynamics (Intidyn) biofarmatsevtika kompaniyasi mutaxassislari Albany Medical College hamkasblari bilan birgalikda 2013 yilda o'tkazilgan tadqiqotning so'nggi ma'lumotlariga ko'ra, fibromiyalgiya bilan og'rigan bemorlarning kaftlarida va oyoqlarida qonni termoregulyatsiya hamda qayta taqsimlash funktsiyalarini bajaradigan odatdagidan ko'ra sezgir nerv uchlari joylashganligi ma'lum bo'ldii.Ular arteriolo-venulyar anastomozlarda (AVA), termoregulyatsiya va qonni qayta taqsimlash funktsiyalarini bajaradigan mikrotomirlarda joylashgan.

AVA, termoregulyatsiyadan tashqari, barcha organlarning qon bilan ta'minlanishini tartibda ekanligi sababli, bemorlarda mushaklarning og'rig'i, zaiflik va charchoqning kuchayishi bu tomirlarda aniqlangan patologik o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin, buning natijasida mushaklarda normal qon aylanishi buziladi.

Bundan tashqari, normal qon ta'minoti buzilishi nafaqat mushaklarga, balki miyaga ham ta'sir qilishi mumkin, bu esa fibromiyalgiya bilan og'rigan bemorlarda yomon uyqu va kognitiv funktsiyasining pasayishi bilan izohlanadi.

Gipotezalar

FM holatining turli jihatlariga asoslangan bir nechta farazlar mavjud:

• Tomirlardagi patologik o'zgarishlar.
• Genetik moyillik - FM tashxisi qo'yilgan bir nechta oila a'zolariga ega bo'lish tendentsiyasi mavjud.
• Stress FM rivojlanishining asosiy omillaridan biri bo'lishi mumkin, chunki u boshqa shunga o'xshash kasalliklarning rivojlanishida muhim rol o'ynaydi, masalan, irritabiy ichak sindromi, surunkali charchoq sindromi, uyqusizlik va boshqalar.
• Serotonin almashinuvining kuchayishi - ba'zi bemorlar serotoninni qaytarib olish ingibitorlarning past dozalari bilan davolanishga javob berishadi.
• O'sish gormoni yetishmovchiligi - o'sish gormoni yetishmovchiligi bo'lgan bemorlarda o'sish gormonini almashtirish terapiyasi muvaffaqiyatli bo'ldi. Ayni paytda nazariya hali yetarlicha tasdiqlanmagan.
• Psixologik omillar.
• Jismoniy travma ba'zi hollarda FM rivojlanishiga turtki bo'lib xizmat qiladi.
• Simob bilan zaharlanish - Ba'zi zamonaviy tadqiqotchilar fibromiyalgiyaga olib keladigan miya kasalliklari simobning bevosita toksik ta'sirining natijasi ekanligini aniqladilar .

Boshqa farazlar ham mavjud. Masalan, FM ichakdagi mavjud bakteriyalarga idyopatik immun javobdir. Ushbu farazni 2019 yil iyun oyida McGill universiteti Salomatlik Markazidan Amir Minerbi tasdiqlagan. Maqolaga havola.

Fibromiyalgiya diagnostikasi

FM diagnostikasi uchun maxsus testlar mavjud emas. Odatda glyukoza, qalqonsimon bez faolligi , antinuklear antikor (ANA) testi, revmatoid omil (RO), eritrotsitlar cho'kish tezligi, prolaktin va kaltsiy miqdori uchun qon testlari buyuriladi .

Revmatik kasalliklar va artrit bundan mustasno, shifokor bemorning tanasida juftlashgan nuqtalarning (tender / tetik nuqtalari) sezgirligini barcha salbiy (normal) testlar orqali tekshiradi .

Fibromiyaljiya tashxisida migrenni eslatib o`tish juda muhimdir.

Fibromiyalji mezonlari

Majburiy mezonlar:

1. 3 yoki undan ortiq oy davomida keng tarqalgan og'riq va charchoqlik.
2. Boshqa kasalliklarning (revmatik, endokrin, onkologik va boshqalar).vaog'riq chaqiruvchi omillarning yo`qligi

Katta mezonlar:

1. tananing 18 ta nuqtasidan 12 tasida mahalliy sezuvchanlik 4 kg og`irlik palpatsiya paytida sezgirlikning buzilishi emas, balki og'riq paydo bo'lgani ijobiy javob hisoblanadi.

Kichik mezonlar:

1. Ko'p hollarda turli xil psixologik va funktsional buzilishlarga mos keladigan kasallikning anamnestik belgilari paydo bo'lishi mumkin.
2. Ertalabki qattiqlik va charchoq tufayli buzilgan uyqu .

Fibromiyalgiyaning kuchayishida boshlanuvchi insultdan ajratish mezonlari hali ishlab chiqilmagan. Taxminlarga ko'ra, fibromiyalgiya insultni qo'zg'atishi mumkin.

Davolash

FM ni samarali davolashga kasallik simptomlari to'g'risida bilimlarning yetishmasligi to'sqinlik qiladi, shuning uchun zamonaviy tibbiyot simptomlar va oqibatlarni - og'riq, uyqu buzilishi, depressiya va boshqalarni izlanishga harakat qilinmoqda. FM terapiyasiga yondashuvlar individual bo'lishi kerak. Asosiy simptomlarni klinik baholash talab qilinadi: og'riq sindromining ko`rinishi, tetik nuqtalarining holati va boshqalar. Shunga asoslanib, bir nechta terapevtik yo'nalishlar mavjud.

Dori-darmonlar bilan davolash asosan og'riqni yo'qotish, mushaklarning spastisitesi, tez-tez asabiylashish, uyqu buzilishi va depressiya belgilarini (agar mavjud bo'lsa) kamaytirishda qo`llaniladi

• Antidepressantlarning kichik dozalari bilan davolash - selektiv serotoninni qaytarib olish ingibitorlari - fluoksetin (Prozak), sertralin, paroksetin (mos ravishda 20-40; 50-200; ertalab 5-20 mg dozalarda); selektiv serotonin va norepinefrinni qaytarib olish ingibitorlari - duloksetin 60 mg x kuniga 2 marta, venlafaksin; trisiklik antidepressantlar (kuniga bir marta amitriptilin 10-25 mg yoki imipramin kuniga bir marta 10-25 mg).
• Antiepileptik preparatlar: Pregabalin (Lyrica) antidepressantlar kabi samarali. Davolash 13-14 hafta davom etgan ikkita yirik randomizatsiyalangan klinik tadqiqotlarda pregabalin monoterapiyasi kuniga 300, 450 va 600 mg dozalarda fibromiyalgiyada og'riqning intensivligini kamaytirishda samarali ekanligi ko'rsatildi. Tez ta`sir ko`rsatadi.
• Benzodiazepinlar: diazepam, klonazepam (barcha bemorlarga ta`sir ko`rsatmaydi)
• Benzodiazepini bo'lmagan uyqu dori: zopiklon (Imovan)
• Og'riq qoldiruvchi vositalar, shu jumladan steroid bo'lmagan yallig'lanishga qarshi dori (NSAID) in'ektsiyalari yoki og'riqli joylarda qo'llash uchun giyoh analgetiklari, paratsetamol va tramadol eng ko'p o'rganilgan, bu dorilarning kombinatsiyasidan foydalanish mumkin.
• Botulinum toksinining kiritilishi fibromiyalgiyani davolashda samarali ekanligi ko'rsatilmagan.
• Isitish va yallig'lanishga qarshi malham va gellardan foydalanish (kapsikum, fastum-gel, diklofenak -forte va boshqalar) fibromiyalgiyani davolashda kam samaradorlikni ko'rsatdi.
• Davolashga chidamli bo'lmagan hollarda dofamin retseptorlari agonistlari (pramipeksol), gormonal dorilar ( progesteron, androsteron), fosforilaza faollashtiruvchilari, piratsetam, molik kislota preparatlari, antioksidantlar qo'llaniladi.

Dori-darmonsiz davolash usullari

• Jismoniy mashqlar terapiyasi, shu jumladan aerobika (kasallikning zaif bosqichida ko'proq ko'rsatiladi), gipnoterapiya, manual terapiya, art terapiya, yorug'lik terapiyasi, tosh terapiyasi, ovoz terapiyasi, tabiat terapiyasi shuningdek iliq suvda suzish barcha bemorlarga ko'rsatiladi.

Fibromiyaljiyani davolashning turli xil dori-darmonsiz usullarini maxsus o'tkazilgan tajriba shuni ko'rsatdiki, ikkala usul sezilarli samaradorlikka ega - kognitiv xulq-atvor terapiyasi va jismoniy tarbiya terapiyasi. Ikkala davolash usulida 1 yil yoki undan ko'proq vaqt davomida davolangan fibromiyalgiya simptomlarining doimiy yaxshilanishi kuzatildi.

• yengil og'riqlar bo'lsa, fizioterapiya ;
• sayoz yengil massaj, chuqur massaj bilan simptomlarning yomonlashishi, ayniqsa og'riqlarda;
• balneoterapiya ;
• giperbarik kislorod terapiyasi .

Ushbu davolash usulini o'rganish Isroilda bir nechta tibbiyot markazlarining yetakchi mutaxassislari ishtirokida o'tkazildi. Tadqiqotda ko'rsatilgandek, fibromiyalgiya bilan og'rigan ayollar giperbarik kislorod terapiyasidan o'tgandan so'ng, odatda qabul qilgan og'riq qoldiruvchi dori-darmonlarsiz ishlay olishdi va ularning iste'molini sezilarli darajada kamaytirdilar. Ushbu usul mualliflari fibromialgiyaga sabab bo'lgan asosiy omilni ham aniqlashga muvaffaq bo'lishgan deb hisoblashadi. Ehtimol, sindrom miyadagi og'riq signallarini qayta ishlash mexanizmi vayron bo'lganda paydo bo'ladi. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, kislorodli terapiya bemorlarning 70 foizida fibromiyalgiya belgilari bilan kurashishga yordam beradi.

• klassik direktiv gipnoz va o'z-o'zini gipnoz qilish, professional gipnozchi manual terapiya bilan birgalikda murakkab gipnozni ta'minlaydi;
• psixoterapiya, stressning oldini olish;
• autogenik ta'lim, og'riq bilan ishlash;
• yoga, meditatsiya ;
• kurortda davolanish, quyosh vannalari;
• uyqu rejimiga rioya qilish;
• stressli vaziyatlardan qochish;

Davolashning noan'anaviy usullari

• kriyoterapiya (Yaponiya, Rossiya , Belarusiya , Estoniya va boshqa mamlakatlarda qo'llaniladi; bu -150 ° C haroratda tanani qisqa muddatli (2-3 daqiqa) sovutish ); hamma bemorlarga ham ko'rsatilmaydi;
• xom vegetarian dietasi ;
• gvayfenezin bilan davolash (The Guaifenesin Protocol) ) - Ushbu davolash usuli tibbiyot hamjamiyatining aniq bo`lmagan munosabatlarini keltirib chiqaradi.

Ushbu usulga ko'ra, fibromiyalgiyani davolash gvayfenezin kabi mashhur yo'tal dori vositasidan foydalanishga asoslangan bo'lib, u bu holda 300 yoki 600 mg dozada uzoq muddatli ta'sirga ega tabletkalar shaklida mavjud. Shu bilan birga, bu usulni yaratuvchilar bemorlarga quyidagilardan foydalanishni qat`iyan man qiladi:

- choy;

- mahsulotlar, vitamin komplekslari va o'simlik moylari va ekstraktlari (makkajo'xori, guruch, jo'xori, bug'doy va soya bundan mustasno), mentol (masalan, "Spearmint" saqichlari,), bioflavonoidlar (masalan, varikoz tomirlari uchun preparat "Detraleks", qvertsetin (Quercetin), gesperidin (Hesperiden), rutin (Rutin) va Gingko Biloba;

- salitsilatlar, salitsil kislotasi (masalan, aspirin (Aspirin), anasin (Anacin), excedrin (Excedrin), disalcid (Disalcid), yuz uchun tozalovchi loson "Clean & Clear Deep Cleansing Lotion" va boshqalarni o'z ichiga olgan tibbiy va kosmetika mahsulotlari.) va kofur ;

- makkajo'xori, guruch, jo'xori, bug'doy va soya bundan mustasno, opopanaks, har qanday o'simlik moylari, gellar va ekstraktlar (masalan, aloe ) bilan kosmetika;

Oktisalatlarni (Octisalate), gomosalatlarni (Homosalate) , meksoril (Mexoryl) va meradimatni (Meradimate) o'z ichiga olgan quyoshdan himoyalovchi kremlar.

Ushbu davolash usuli mualliflari, shuningdek, gipoglikemiya bilan og'rigan odamlar fibromiyalgiyaga ko'proq moyil ekanligini ta'kidlaydilar.

• Ba'zi hollarda akupunktur,og'riqni yengillashtirish yoki kamaytirishga yordam beradi degan xabarlar mavjud.

Prognoz

FM surunkali kasallik bo'lib, o'zgaruvchanlik xususiyatiga ega. FM belgilari bemorning butun hayoti davomida saqlanib qoladi, tashqi omillar ta'sirida o'zgaradi, bundan oldin sodir bo'lgan doimiy statik-dinamik buzilishlar bundan mustasno (odatda keksalikda).

Bemorning hayoti davomida u yoki bu davolanish bilan FM paytida organlarning shikastlanishi sodir bo'lmagani sababli, bemorlarning muhim qismida kasallik ko'pincha vaqtinchalik ijobiy tendentsiyani ko'rsatadi. Ammo bemorlarning katta qismi umr bo'yi nogiron bo'lib qoladi.

Bemor bilan ishlash uni kasallik belgilariga faollik ko'rsatishga, ijobiy fikrlashga , quruq iliq iqlimga va stressning to'liq yo'qligiga jalb qilishdir.

Epidemiologiya

FM vakillari umumiy populyatsiyada 4% yoki undan ko'pni tashkil qiladi. Ayollar va erkaklar nisbati 7-10:1 (statistik ma'lumotlar aniqlanmoqda). FM barcha etnik guruhlar va madaniyatlarda, har qanday yoshda uchraydi, lekin 25-30 yoshdan 45-50 yoshgacha bo'lgan davr ustunlik qiladi (statistik ma'lumotlarga aniqlik kiritilmoqda)

Bemorlarning 28 foizida FM bolalikdan rivojlanadi. O'g'il bolalar va qizlar o'rtasidagi nisbat taxminan 1: 1.

60-79 yoshdagi FM chastotasi taxminan 7% ni tashkil qiladi (statistik ma'lumotlarga aniqlik kiritilmoqda), og'riq sindromining intensivligi va chastotasi erkaklarda ham, ayollarda ham yoshga qarab ortadi.

Tarixi

Mushak-skelet tizimining diffuzli og'rig'i Gippokrat davridan beri o'rganilgan.

FM ning klinik sindromi birinchi marta 150 yil oldin tasvirlangan.

1904-yilda V. Govers lumbago haqidagi maqolasida diffuz mushak og'rig'i sindromini fibrozit deb ataydi, mushaklardagi yallig'lanish o'zgarishlarining rolini og'riq sababi sifatida ta'kidlaydi.

Kasallikning depressiya va stress bilan bog'liqligini hisobga olgan holda, E. Boland 1947-yilda psixogen revmatizm kontseptsiyasini ilgari surdi, u hozir ham o`z tarafdorlariga ega. 1950 va 1960-yillarda bir qator tadqiqotchilar FMni psixosomatik kasallik bilan bog'lashdi.

Diffuz mushak-skelet tizimining og'riq sindromiga qiziqish 70-yillarning o'rtalarida H. Smythe va X. Moldofskiyning bir qator nashrlaridan so'ng ortdi, bu yerda chuqur uyqu fazalarining qisqarishi mavjudligi va tender nuqtalarining alohida ahamiyati (og'riqli nuqtalar) qayd etilgan. ) ko'rsatildi.

FM diagnostikasi mezonlari birinchi marta 1972-yilda taklif qilingan. H. Smythe va xarakterli og'riq nuqtalarining lokalizatsiyasiga asoslanib, bu sohada bilimlarni sezilarli darajada kengaytirdi. Ushbu mezonlar quyidagi parametrlarni o'z ichiga oladi: 3 oydan ortiq keng tarqalgan og'riq sindromi; mahalliy og'riqli nuqtalar (12 dan 14 gacha), ertalab charchoq va mushaklarning kuchayishi bilan uyqu buzilishi; laboratoriya parametrlarida o'zgarishlarning yo`ligi, antinuklear antikorlar, mushak fermentlarining yo'qligi; normal rentgenografiya.

1981-yilda M. Yunus va A. Masi tomonidan taklif qilingan kasallikning diagnostik mezonlari nashr etilgandan so'ng, adabiyotda fibromiyalgiya atamasi mustahkam o'rnatildi. Ushbu bosqichda tadqiqotchilar FMni asosiy va ikkilamchi qismga bo'lishdi. Birlamchi FM - kasallikning izolyatsiyalangan shakli bo'lib, u bilan birga keladigan omillar bo'lmaganda rivojlanadi, ikkilamchidan farqli o'laroq, kuchli og'riqlar bilan boshqa holatga qo'shiladi. Ikkilamchi FM, qoida tariqasida, ma'lum bir tarix bilan ko'rsatiladi: jarohatlar, revmatik yoki revmatik bo'lmagan omillar mavjudligi. Shunga asoslanib, mualliflar birlamchi FM uchun majburiy, asosiy va qo'shimcha mezonlarni aniqlashga harakat qilishdi.

A. Kerakli mezonlar: 3 oy yoki undan ko'proq vaqt davomida kamida 3 ta anatomik zonada umumiy og'riq, og'riq yoki qattiqlik; birlamchi FM ning boshqa sabablarining yo'qligi (o'zgarmagan laboratoriya ko'rsatkichlari va normal rentgenogrammalar).

B. Asosiy mezonlar: kamida 5 ta tender nuqtasi mavjudligi.

D. Qo'shimcha mezonlar: simptomlarning jismoniy faoliyat bilan bog'liqligi; ularning ob-havo omillari bilan aloqasi; bezovtalik va stress ta'sirida simptomlarning kuchayishi; umumiy charchoq; umumiy zaiflik ; surunkali bosh og'rig'i; irritabiy ichak sindromi; bo'g'inlar va mushaklarning shishishi sub'ektiv sezgilar; ulardagi sub'ektiv hissizlik hissi.

FMga alohida qiziqish oxirgi 10-15 yil ichida FM ning klinik, biokimyoviy va neyrofiziologik xususiyatlarining ochilishi munosabati bilan yuzaga keldi.

Adabiyotlar

1. Arinova A. A., Bogdanov E. G., Zaitsev A. A. va boshqalar. Jurn nevrol va psixiatr 1994; 94:4:9-13.
2. SSSR Tibbiyot fanlari akademiyasining Valdman A. V. Vestn 1980; 9:11–16.
3. Ueyn A. M., Kolosova O. A., Yakovlev N. A., Karimov T. K. Bosh og'rig'i (tasnifi, klinikasi, diagnostikasi, davolash). M 1994 yil.
4. Eroxin L. G. Yuzdagi og'riqlar. M 1973 yil.
5. Zborovskiy A. B., Babaeva A. R. Vestn RAMS 1996; 11:52-56.
6. Ivanichev G. A. Miyofasiyal gipertenziv sindromlarning klinikasi, diagnostikasi, rivojlanish mexanizmlari va davolash (mahalliy mushaklarning gipertonikligi): Dissertatsiya referatı. dis. Doktor med. Fanlar. Qozon 1985 yil.
7. Ivanichev G. A. Qo'llanma tibbiyoti. M 1998; 111-119.
8. Kukushkin M. L., Reshetnyak V. K., Vorobeichik Ya. M. Anesteziol va reanimatsiya 1994; 4:36-41.
9. Modik O. G. Neyrogen og'riq sindromlari klinikasi va davolashning dolzarb masalalari: Sat. ilmiy ishlaydi. Saratov, 1989; 59-63.
10. Tabeeva G. R., Levin Ya. I., Korotkova S. B., Khanunov I. G. Zhurn nevrol va psixiatr 1998; 98:4:40-43.
11. Tuzlukov A. P., Skuba N. D., Gorbatovska N. S., Ivanichev A. S. Arxpat 1993 yil; 2:55:47-50.
12. Fedorova N. E. Ros asal jurnali 1996; 1:21–25. 13. Chichasova N. V. Terarch 1994 yil; 66:11:89-92.
13. Chichasova N. V., Igolkina E. V., Falomeev M. Yu. Terarch 1994; 66:5:59-61.
14. Chichasova N. V., Nasonov E. L., Igolkina E. V. Det revmatol 1996; 1:26-29.
15. Ahles TA, Xan SA, Yunus MB va boshqalar. Am J Psychiat 1991; 148: 1721-1726 yillar.
16. Moldofsky H., Scarisbrisk P., England H., Smythe H. M. Psychosom Med 1975; 37:341-351.
17. Moldofsky H., Scarisbrisk P. Psychosom Med 1976; 38:35-44.
18. Moldofsky H. Rheum Dis Clin North Am 1989; 15:91-103.
19. Travell JG, Simons DG Miyofassial og'riq va disfunktsiya: trigger piont qo'llanmasi. Baltimor 1983 yil.
20. Vaeroy H., Abrahamsen A., Forre O. va boshqalar. Clin Rheumatol 1989; 8:245-250.
21. Welin M., Bragee B., Nyberg F. va boshqalar. J Muskul Pain 1995; 3:1:4.