Vosiq sahifasining manbasini koʻrish

{{Qirollik bilgiqutisi
| ismi                 = Vosiq<br/>{{lang|ar|الواثق}}
| title                = [[Xalifalar roʻyxati|Xalifa]]<br/>[[Amir al-Moʻminin unvoni|Amir al-Moʻminin]]
| tasvir               = [[File:Dinar of al-Wathiq, AH 227-232.jpg|alt=Obverse and reverse of a gold coin with Arabic writing|280px]]
| izoh                 = Vosiqning [[Arab xalifaligi dinori|oltin dinor]]i. 843-yil [[Bagʻdod]]da zarb etilgan.
| succession           = [[Abbosiylar xalifaligi]]ning 9-[[xalifa]]si
| reign                = 842-yil 5-yanvar — 847-yil 10-avgust
| tugʻilgan_sanasi     = 812-yil 17-aprel
| tugʻilgan_joyi       = [[Makka]] yaqini, Abbosiylar xalifaligi
| vafot_sanasi         = 847-yil 10-avgust<br/>(35 yoshda)
| vafot_joyi           = [[Abbosiylar Samarrasi|Samarra]], Abbosiylar xalifaligi
| dafn_etilgan_joy     = [[Samarra]]
| turmush_oʻrtogʻi     = [[#Oilasi|quyini]] qarang
| issue                = [[Muhtadiy|Muhammad al-Muhtadiy]]
| toʻliq nomi          = Abu Jaʼfar Horun ibn Muhammad al-Muʼtasim al-Vosiq billoh
| uy                   = [[Abbosiylar sulolasi|Abbosiylar]]
| house-type           = Sulolasi
| otasi                = [[Muʼtasim]]
| onasi                = [[Qaratis]]
| dini                 = [[Moʻtazila|Moʻtaziliy]] [[islom]]
| oʻtmishdoshi         = [[Muʼtasim]]
| davomchisi           = [[Mutavakkil]]
}}

'''Abū Jaʼfar Horūn ibn Muḥammad''' ({{lang-ar|أبو جعفر هارون بن محمد المعتصم|link=no}}; 812-yil 17-aprel — 847-yil 10-avgust), koʻproq [[Laqab|hukmdorlik nomi]] '''Vosiq billoh''' ({{lang|ar|الواثق بالله}}, {{lit.|Allohga ishongan kishi}}) bilan mashhur, 842-yildan 847-yilgacha ([[Islomiy taqvim]] boʻyicha hijriy 227—232-yillar) [[Abbosiylar xalifaligi|Abbosiylar]] [[Xalifalik|xalifa]]si.

Manbalarda Vosiq bilimdon, aql-zakovatga qiziquvchan, shu bilan birga shoir va ichkilikboz, shoir va musiqachilar hamda olimlar davrasidan bahramand bo‘luvchi shaxs sifatida ta’riflangan. Uning qisqa hukmronligi otasi [[Muʼtasim]] siyosatining uzviy davomi boʻlgan. Chunki hokimiyat Muʼtasim tayinlagan amaldorlar qoʻlida boʻlishda davom etgan. Hukmronlikning asosiy voqealari qoʻzgʻolonlarni bostirish boʻlgan. Jumladan, 842-yil [[Bilod al-Shom|Suriya]]da, 845-yil [[Hijoz]]da va 846-yilda [[Yamama]]da [[badaviy]]lar qoʻzgʻolonlari boʻlib oʻtgan. Armanistonni tinchlantirish uchun bir necha harakat qilgan. Eng muhimi 846-yilda Ahmad ibn Nasr al-Xuzoiy boshchiligida [[Bagʻdod]]da boʻlib oʻtgan muvafaqqiyatsiz qoʻzgʻolon boʻlgan. Vosiqning [[Moʻtazila|moʻtaziliylik]] taʼlimotini qoʻllab-quvvatlashda davom etgan va muxoliflarini yoʻq qilish uchun ''[[mihna]]ni'' qayta faollashtirgan. Tashqi siyosatda [[Vizantiya imperiyasi]] bilan koʻp yillik ziddiyatlar davom etgan. Abbosiylar hatto [[Mauropotamos jangi|Mauropotamos]]da muhim gʻalabaga erishgan, ammo 845-yilda asirlar almashinuvidan soʻng urush bir necha yilga toʻxtagan.

Vosiqning xarakteri boshqa abbosiy xalifalari bilan taqqoslaganda nisbatan noaniq. Aftidan, xalifa saroydagi dabdabali hayot bilan band bo‘lgan o‘troq hukmdor, qobiliyatli shoir, shoir va musiqachilar homiysi bo‘lgan, shuningdek, ilmiy ishlarga ham qiziqish bildirgan. Vosiqning kutilmagan oʻlimi tufayli merosxoʻr tayinlashga ulgurmagan. Vosiqning o‘g‘li [[Muhtadiy]] yoshligi tufayli, o‘gay ukasi [[Mutavakkil]] yetakchi amaldorlar guruhi tomonidan keyingi xalifa etib saylangan.

== Yoshlik davri ==

Vosiq 812-yilning 17-aprelida (turli manbalarda 811—813-yillar, biroz oldinroq yoki keyinroq sanalar berilgan) [[Makka]] yo‘lida tug‘ilgan. Otasi abbosiy shahzodasi, keyinroq xalifa boʻlgan [[Muʼtasim]] ({{hukmronlik|833|842}}), onasi esa [[Vizantiya yunonlari|Vizantiyalik yunon]] qul (''[[ummu al-valad]]'') [[Qaratis]] edi{{sfn|Turner|2013|p=219}}{{sfn|Kraemer|1989|pp=52–53}}. Bobosi xalifa [[Horun ar-Rashid]] ({{hukmronlik|786|809}}) sharafiga Horun ismi berilgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}} va Abu Jaʼfar [[teknonim]]i boʻlgan{{sfn|Kraemer|1989|p=53}}.

Vosiqning yoshligi mavhum, bundan tashqari, uning otasi dastlab vorislik huquqi boʻlmagan kichik shahzoda edi{{sfn|Turner|2013|p=219}}. Muʼtasim mashhur mavqeini mustahkamlab borib, oxir-oqibat [[Turkiy xalqlar|turkiy]] qullardan iborat shaxsiy elita qoʻshinini (''[[gʻilmon]]'') boshqargani tufayli xalifalikka erisha olgan{{sfn|Kennedy|2004|pp=156–157}}. [[Horun ibn Ziyod]] Vosiqning birinchi ustozi sifatida tilga olingan. Amakisi xalifa [[Maʼmun]]dan ({{hukmronlik|813|833}}) xattotlik, qiroat va adabiyotni oʻrgangan{{sfn|Kan|2012|p=548}}. Ikkilamchi manbalarda bilimdonligi va odob-axloqi uchun unga „Kichik Maʼmun“ laqabi berilgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}.

Muʼtasim xalifa boʻlgach, oʻz oʻgʻli va merosxoʻri Vosiqning boshqaruv tajribasiga ega boʻlishi uchun qaygʻurgan. Shunday qilib, Vosiq 835-yilda, Muʼtasim [[Abbosiylar Samarrasi|Samarra]]da yangi poytaxt qurish uchun shimolga koʻchib oʻtgach, poytaxt [[Bagʻdod]] uchun masʼul boʻlib qolgan{{sfn|Turner|2013|p=219}}{{sfn|Kan|2012|p=548}}. So‘ngra [[Tabariy]] maʼlumotida general [[Haydar ibn Kavus al-Afshin|Afshin]]ni 838-yilda (hozirgi [[Eron|Eronda]]) [[Bobak qoʻzgʻoloni|Bobak Xurramdin]] qo‘zg‘oloni bostirilgandagi g‘alaba bilan qaytish chog‘ida tantanali kutib olish uchun yuborilgani{{sfn|Turner|2013|p=219}}, oʻsha yili [[Amoriy yurishi]] paytida otasiga oʻrinbosar sifatida poytaxtda qolgani haqida qayd etilgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}.

Keyin 841-yilda Vosiq sharmanda boʻlib, qamoqqa olingan Afshinga bir piyola meva keltirgani haqida eslatib oʻtilgan. Meva zaharlangan boʻlishidan qo‘rqqan Afshin uni qabul qilishdan bosh tortgan va xalifaga xabar yetkazish uchun boshqa birovni  so‘ragan{{sfn|Turner|2013|p=219}}. Samarrada Vosiqning qarorgohi otasining saroyiga yaqin joylashgan va u hukumat ishlarida faol boʻlgan{{sfn|Turner|2013|p=219}}. Tarixchi Jon Tyorner taʼkidlaganidek, bu maʼlumotlar Vosiqni „otasining ishonchli agenti rolida“ koʻrsatadi. Bu esa Vosiqqa hokimiyat jilovini oʻz qoʻliga olish uchun qulay boʻlgan{{sfn|Turner|2013|p=219}}. Boshqa tomondan, Vosiqqa hech qachon harbiy qoʻmondonlik vazifasi berilmagan va hatto Abbosiylarning harbiy amaliyotidan chetda qolib, Amoriy yurishida ham qatnashmagan{{sfn|Turner|2013|p=219}}.

== Hukmronligi ==

Tabariyning yozishicha, Vosiq o‘rta bo‘yli, kelishgan va baquvvat bo‘lgan. U qizgʻish rangli boʻlib, olijanob naslga aloqador edi. Chap koʻzi oq dogʻ tufayli falaj boʻlib qolgan va bu holat uning nigohini qatʼiy koʻrinishga keltirgan{{sfn|Kraemer|1989|p=52 (esp. note 195)}}. 842-yil 5-yanvarda Muʼtasim vafot etgach, Vosiq qarshiliksiz xalifalik taxtiga oʻtirgan{{sfn|Kennedy|2006|p=231}}{{sfn|Turner|2013|p=220}}. Toʻliq xazinaga merosxoʻr boʻlgan yangi xalifa, ayniqsa, Bagʻdod hamda muqaddas Makka va [[Madina (shahar)|Madina]] shaharlaridagi oddiy odamlarga katta-katta xayr-ehsonlar qilgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}. Vosiq 842-yilda onasi Qaratisni ukasi Ja’far (bo‘lajak xalifa [[Mutavakkil]]) hamrohligida [[haj]]ga jo‘natgan. Qaratis 842-yil 16-avgustda yoʻlda, [[Hira]]da vafot etgan va [[Kufa]]da dafn qilingan{{sfn|Kraemer|1989|p=4}}.

=== Hukmron elita ===

Vosiqning hukmronligi qisqa va Muʼtasim hukmronligining davomi boʻlgan. Chunki hukumatni Muʼtasim hokimiyat tepasiga olib kelgan shaxslar: turkiy harbiy qoʻmondonlar [[Itax]], [[Vosif at-Turkiy|Vosif]], [[Ashinas]], [[Vazir (Abbosiylar xalifaligi)|vazir]] [[Muhammad ibn az-Zayyot]] hamda boshqa ''[[qozi]]'' (sudya) [[Ahmad ibn Abu Duvod]]lar boshqargan{{sfn|Kennedy|2006|p=231}}{{sfn|Kan|2012|pp=548–549}}{{sfn|Turner|2013|pp=220–221}}. Bu odamlar shaxsan Muʼtasimga sodiq boʻlgan, ammo Vosiq bilan aloqada boʻlmagan. Tyornerning fikricha, bu tor doira amalda „hokimiyat dastaklarini va shu tariqa xalifaning mustaqilligini ham nazorat qilgan“{{sfn|Turner|2013|p=221}}.

Xalifa va uning eng qudratli qoʻmondoni oʻrtasidagi ittifoqni mustahkamlashga qaratilgan harakatlar{{sfn|Turner|2013|p=221}} doirasida Vosiq 843-yil iyun/iyul oylarida Ashinasga hukmronlikni topshirib, shu munosabat bilan unga Samarradan boshlab Gʻarbiy viloyatlar ustidan keng koʻlamli hukmronlik imkonini bergan. Bu esa XV asrda yashagan misrlik olim [[as-Suyutiy]] tomonidan [[Magʻrib]] qirol hokimiyati (''[[sulton]]'') xalifa tomonidan alohida subʼektga topshirilgan birinchi holat ekanligi aytilgan{{sfn|Gordon|2001|p=79}}{{sfn|Kraemer|1989|p=5}}. Ashinas 844-yilda vafot etganidan soʻng, Itax bosh qoʻmondon va gʻarbiy viloyatlar ustidan noiblik lavozimini egalladi{{sfn|Kennedy|2004|p=159}}{{sfn|Gordon|2001|pp=18, 79}}. Yangi xalifa Samarrada ham koʻplab qurilish ishlari bilan shugʻullangan. Bunda xalifalik qarorgohini shaharga aylantirish uchun bozorlar va shahar ehtiyojlariga mos keladigan yangi port barpo etilishiga ahamiyat berilgan. Bu harakatlar Samarrani nafaqat oʻz aholisi uchun qulayroq qilgan, balki Abbosiylar elitasi va Muʼtasim davrida yangi poytaxtga koʻchib oʻtishga mavjub boʻlgan harbiylar uchun shahardagi mulkka sarmoya kiritishni iqtisodiy jihatdan jozibador ham qilgan edi{{sfn|Turner|2013|pp=221–222}}.

Biroq, 843/44-yillarda xalifa — goʻyoki vazir Ibn az-Zayyatning tashabbusi bilan yoki Tabariyning maʼlumotiga koʻra, Horun ar-Rashid boshchiligida [[Barmakiylar]] qulatilishi kabi markaziy hukumatdagi bir qancha kotiblarni hibsga olib, qiynoqqa solgan va turkiy qoʻshinlarga pul toʻlash uchun mablagʻ yigʻish maqsadida ularga katta jarima solgan{{sfn|Kraemer|1989|pp=xii, 8–16}}. Bu chora bir vaqtning oʻzida fuqarolik va harbiy elitalar oʻrtasidagi nizolarni yoʻqotish{{sfn|Turner|2013|p=222}} yoki Itax va Ashinas kabi yetakchi turkiy qoʻmondonlar kuchini kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin. Chunki hibsga olingan va pul toʻlashga majbur boʻlgan kotiblarning aksariyati ularning xizmatida boʻlgan{{sfn|Kraemer|1989|p=xii}}.

=== Qoʻzgʻolonlarni bostirish ===
[[Fayl:Abbasid Caliphate 850AD.png|thumb|upright=1.25|alt=Map of the Middle East, with the territory of the Abbasid Caliphate in green and the main cities and provinces shown|{{circa|850}}-yilda [[Abbosiylar xalifaligi]] va provinsiyalari]]

Muʼtasim hukmronligining soʻnggi oylarida [[Jund Falastin|Falastin]]da [[Mubarqa]] ismli shaxs boshchiligida keng koʻlamli qoʻzgʻolon koʻtarilgan edi. Muʼtasim qoʻzgʻolonchilarga qarshi kurash uchun general [[Raja ibn Ayyub al-Hidariy]]ni yuborgan{{sfn|Eisenstein|1993|p=279}}{{sfn|Bosworth|1991|pp=203–206}}. Vosiq hokimiyat tepasiga kelgach, Hidariyni [[Damashq]] atrofidagi [[Qays]]iy qabilalari qoʻzgʻoloniga boshchilik qilgan [[Banu Kilab#Banu Bayhas|Ibn Bayhas]]ga qarshi yubordi{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Eisenstein|1993|p=279}}. Bu qoʻzgʻolonning Mubarqa qoʻzgʻoloni bilan aloqadorligi boʻyicha maʼlumot mavjud emas{{sfn|Eisenstein|1993|p=279}}. Hidariy qabilalar o‘rtasidagi kelishmovchilikdan foydalanib, tezda Ibn Bayhasni mag‘lub etgan, so‘ng janubga yurib, [[Ramla]] yaqinida Mubarqa qo‘shinlari bilan to‘qnashgan. Jang hukumat armiyasining hal qiluvchi g‘alabasi bo‘lgan. Mubarqa asir olinib, Samarraga olib kelingan. Samarrada qamoqqa tashlanganidan keyin u haqda hech qaysi manbada eslatilmagan{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Eisenstein|1993|p=279}}{{sfn|Bosworth|1991|pp=204–206}}.

Vosiq taxtga kelgach, [[Xolid ibn Yazid ash-Shayboniy]]ni notinch [[Arminiya|Armaniston]] viloyatiga noib etib tayinlagan. Katta qoʻshin boshligʻi boʻlgan Xolid Kavakert jangida mahalliy musulmon va nasroniy shahzodalar qarshiligini bartaraf etgan. Ko‘p o‘tmay Xolid vafot etgan. Uning o‘rniga tayinlangan o‘g‘li [[Muhammad ibn Xolid ash-Shayboniy|Muhammad ash-Shayboniy]] otasining ishlarini davom ettirgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Ter-Ghewondyan|1976|pp=27, 39–40}}.

845-yil bahorida yana bir qabila qoʻzgʻolon koʻtargan. Mahalliy qabila [[Banu Sulaym]] Madina atrofida [[Kinana|Banu Kinana]] va [[Bahila]] qabilalari bilan toʻqnash kelishi natijasida 845-yil fevral/mart oylarida qonli toʻqnashuvlar boʻlib oʻtgan. Mahalliy noib [[Solih ibn Ali]] ularga qarshi muntazam qoʻshinlar hamda Madina fuqarolaridan iborat qoʻshin yubordi, ammo sulaymlar gʻalaba qozonib, ikki muqaddas shahar atrofini talon-taroj qilishga kirishdilar. Natijada, may oyida Vosiq turkiy lashkarboshilaridan biri [[Bugʻa al-Kabir]]ga qoʻzgʻolonni bostirishni topshirgan. Bugʻa ''[[Shokiriyya|shokiriy]]'', ''turkiy'' va ''[[Magʻariba (Abbosiylar qoʻshinlari)|magʻariba]]'' qoʻriqchi boʻlinmalarining professional qoʻshinlari hamrohligida Sulaymni yengib, taslim boʻlishga majbur qilgan. Kuz boshida [[Banu Hilol]]ni ham bo‘ysunishga majbur qilgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Kraemer|1989|pp=17–21}}. Bugʻa qoʻshinlari Madinada jami 1300 ga yaqin asir oldilar. Asirlar qochishga harakat qilishgan, ammo mediniyaliklar bunga toʻsqinlik qilishgan va asirlarning aksariyati bu jarayonda halok boʻlgan. Bu orada Bug‘a fursatdan foydalanib, mintaqaning boshqa badaviy qabilalarini qo‘rqitib, [[Banu Fazara]] va [[Banu Murra]] qabilalariga qarshi yurish qilgan. Koʻpchilik qabilalar bo‘ysungan, boshqalari [[Balqa (mintaqa)|Balqa]]ga qochib ketishgan. Keyin Bugʻa [[Banu Kilab]]ni boʻysundirib, 846-yil may oyida ulardan 1300 nafarga yaqinini Madinaga asir qilib olib ketgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Kraemer|1989|pp=22–26}}.

845/6-yillarda [[Diyor Rabiya]]da Muhammad ibn Abdulloh at-Saʼlabiy (yoki Muhammad ibn Amr) davrida kichik [[xorijiylar]] qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtgan, ammo [[Mosul]] hokimi osonlikcha bostirgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Kraemer|1989|p=37}}. Xuddi shu yili general Vosif [[Isfahon]], [[Jibal]] va [[Fors viloyati|Fors]]dagi notinch [[Kurdlar|kurd]] qabilalarini bostirgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Kraemer|1989|pp=37–38}}.

Vosiq 846-yil sentyabrida [[Yamama]]dagi [[Banu Numayr]] qabilalarining vayronagarchiliklarini to‘xtatish uchun Bug‘a al-Kabirni yuborgan. 847-yil 4-fevralda Bugʻa Batn as-Sirrning sugʻoriladigan [[Germaniya yerlari|yerida]] 3000 nafarga yaqin numayriylarga qarshi katta jang olib borgan. Avvaliga Bugʻa qoʻshini kuchli bosimga uchrab, deyarli parchalanib ketgan. Keyin Numayriylarning otliqlariga qarshi joʻnatilgan bir qancha qoʻshinlar qaytib kelib, Bugʻaga hujum qilgan qoʻshinlarga qarshi jangda ularni butunlay tor-mor qilgan. Bir manbaga koʻra, 1500 tagacha Numayriylar oʻldirilgan. Bugʻa bir necha oy davomida mintaqani tinchlantirish, boʻysunganlar uchun xavfsiz harakatlanish varaqalari tarqatish va qolganlarni taʼqib qilish bilan shugʻullangach, 847-yil iyun/iyul oylarida [[Basra]]ga qaytib kelgan. Oʻzi bilan turli qabilalardan boʻlgan 2200 nafardan ortiq badaviylarni asir qilib olib kelgan{{sfn|Kan|2012|p=548}}{{sfn|Kraemer|1989|pp=45–51}}.

=== Moʻtazilizm va Xuzoiyning muvaffaqiyatsiz davlat toʻntarishi ===
[[Fayl:Mihna Map.svg|thumb|right|upright=1.25|alt=Map of the Middle East with brief descriptions of events associated with the mihna|[[Moʻtazila]] [[mihna]]si va u bilan bogʻliq voqealar xaritasi.]]

Vosiq otasi kabi ashaddiy [[moʻtazila]] tarafdori boʻlgan. Manbalarda xalifa bosh ''qozi'' Ibn Abu Duvodning kuchli taʼsirida boʻlgani aytilgan{{sfn|Kraemer|1989|p=28 (note 94)}}. Shuningdek, otasi kabi [[Aliylar]] bilan yaxshi munosabatda boʻlgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}}{{sfn|Turner|2013|p=222}}. Vosiq xalifaligining uchinchi yilida inkvizitsiyani (''[[mihna]]'') qayta jonlantirib, amaldorlarni [[Qurʼonning yaratilishi|Qurʼonning yaratilgani]] haqidagi bahsli mavzu boʻyicha soʻroq qilish uchun huquqshunoslarni jalb qilgan{{sfn|Kan|2012|p=549}}. Vosiq moʻtaziliylarning [[Qurʼon]] ilohiy emas, balki yaratilgani haqidagi qarashlarini qoʻllab-quvvatladi. Shuning uchun oʻzgaruvchan sharoitlarga koʻra talqin qilish Xudo tomonidan boshqariladigan ''[[imom]]'' (yaʼni xalifa) vakolatini qabul qildi{{sfn|Kennedy|2004|pp=161–162}}. Hatto 845-yilda [[Vizantiya imperiyasi]] bilan boʻlib oʻtgan [[Arab—Vizantiya asirlar almashinuvlari|mahbuslar almashinuvi]] paytida ham, ozod qilingan musulmon mahbuslarning mavzu boʻyicha fikrlari soʻralgan, qoniqarsiz javob berganlar esa asirlikda qoldirilgan{{sfn|Kan|2012|p=549}}{{sfn|Kraemer|1989|pp=39–40}}. Shu tariqa moʻtazila taʼlimotiga qarshi chiqqan [[Hanbaliylik|hanbaliy]] fiqh [[mazhab]]i asoschisi [[Ahmad ibn Hanbal]] oʻz taʼlimotini toʻxtatishga majbur boʻlib, faqat Vosiq vafotidan soʻnggina faoliyatini qayta boshlagan{{sfn|Kan|2012|p=549}}.

846-yilda [[Abbosiylar inqilobi]]ning asl missionerlaridan birining avlodi bo‘lgan taniqli shaxs [[Ahmad ibn Nasr ibn Molik al-Xuzoiy]] Bag‘dodda Vosiqni, uning turkiy qo‘mondonlarini ag‘darish va moʻtazila taʼlimotini bartaraf etish uchun fitna uyushtirdi{{sfn|Turner|2013|p=224}}{{sfn|Kennedy|2006|pp=231–232}}. Uning tarafdorlari odamlarga pul tarqatishgan va qoʻzgʻolon sanasi 846-yil 4-apreldan 5-aprelga oʻtar kechasiga belgilangan. Biroq, Tabariyning maʼlumotlariga ko‘ra, qoʻzgʻalish ishorasi sifatida nog‘ora chalishi kerak bo‘lganlar mast bo‘lib, bir kun oldin nogʻorani qilishgan va bunga hech qanday javob bo‘lmagan{{sfn|Kennedy|2006|pp=231–232}}{{sfn|Kraemer|1989|pp=26–29}}. [[Xatib al-Bagʻdodiy]]ning xabariga koʻra esa bir xabarchi fitna haqida rasmiylarni ogohlantirgan{{sfn|Turner|2013|p=224}}. Shahar noibi boʻlgan [[Isʼhoq ibn Ibrohim al-Musʼabiy|Isʼhoq]] shaharda yoʻqligida noiblik qilib turgan shahar hokimi o‘rinbosari [[Muhammad ibn Ibrohim al-Musʼabiy|Muhammad ibn Ibrohim]] voqea haqida surishtirib, fitna fosh bo‘lgan. Al-Xuzoiy va uning tarafdorlari hibsga olinib, Samarrada Vosiq huzuriga keltirilgan{{sfn|Kraemer|1989|pp=29–31}}.

Xalifa al-Xuzoiyni ochiqchasiga soʻroq qilgan. Biroq, soʻroq davomida isyon haqida emas, koʻproq Qurʼonning yaratilgani haqidagi jiddiy ilohiyot masalasida savollar berilgan. Ahmadning javoblari Vosiqni shunchalik g‘azablantirganki, xalifa [[Islomgacha boʻlgan davrda Arabiston|islomgacha bo‘lgan davr]]ning mashhur qilichi as-Samsamani olib, turklar [[Bug‘a ash-Sharabiy]] va [[Simo ad-Dimashqiy]] bilan birgalik Ahmadni qatl qilishda shaxsan ishtirok etgan. Ahmadning jasadi Bagʻdoddagi Bobak [[gibbet]]i yonida ommaga namoyish qilingan, uning yigirma nafar tarafdorlari esa qamoqqa tashlangan{{sfn|Kraemer|1989|pp=31–35}}{{sfn|Kennedy|2006|p=232}}{{sfn|Turner|2013|pp=224–228}}.

Oʻsha yili Samarradagi davlat xazinasida (''baytulmol'') oʻgʻrilik sodir boʻldi. O‘g‘rilar kirganda xazinada 42 000 kumush [[dirham]] va oz miqdordagi [[Arab xalifaligi dinori|tilla dinor]] mavjud boʻlgan. {{transl|ar|[[Sohib ash-shurta]]}} (qo‘riqlash xizmati boshlig‘i) va Itaxning xizmatchisi [[Yazid ibn Abdulloh al-Hulvaniy|Yazid al-Hulvaniy]] oʻgʻrilarni ta’qib qilib, tutib olgan{{sfn|Kraemer|1989|pp=36–37}}. Tyornerning taʼkidlashicha, bu holat keyingi oʻn yilliklarda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan [[Samarradagi inqiroz|inqiroz]] haqida dalil boʻlishi. Yaʼni, hatto bosh saroyda ham xavfsizlik sust darajada edi va oʻgʻrilarning oʻljasiga asoslanganda oʻsha paytda xazina deyarli boʻsh boʻlishi mumkin{{sfn|Turner|2013|p=225 (note 57)}}.

=== Vizantiya imperiyasi bilan urush ===
[[Fayl:Asia Minor ca 842 AD.svg|thumb|upright=1.25|alt=Geophysical map of 9th-century Anatolia, with provinces, main settlements and roads|Vizantiya Kichik Osiyosi va Arab—Vizantiya chegara hududi xaritasi. {{circa|842}}-yil]]

838-yilda Muʼtasim Abbosiylar xalifaligining azaliy dushmani Vizantiya imperiyasi ustidan mashhur Amorion yurishi bilan yirik gʻalabaga erishgan{{sfn|Vasiliev|1935|pp=137–173}}. Bu muvaffaqiyat uzoq davom etmagan va keyingi urushlar odatdagi kichik yurishlar va chegara boʻylab bosqinlarga aylanib qolgan. Vizantiya manbalariga koʻra, Muʼtasim 842-yil, vafot etgan vaqtda yana bir keng koʻlamli bosqinga tayyorgarlik koʻrayotgan edi. Biroq, xalifa Konstantinopolga hujum qilish uchun tayyorlagan buyuk flot bir necha oydan soʻng [[Gelidonya burni|Chelidoniya burni]]dagi boʻronda vayron boʻlgan{{sfn|Vasiliev|1935|pp=175–176, 192–193}}. Bu voqea haqida musulmon manbalarida maʼlumot berilmagan{{sfn|Kan|2012|p=549}}.

Muʼtasim vafotidan soʻng, Vizantiya regenti [[Feoktist]] Abbosiylar vassali boʻlgan [[Krit amirligi]]ni qayta egallashga harakat qildi, ammo bu yurish falokat bilan yakunlangan{{sfn|Vasiliev|1935|pp=194–195}}. 844-yilda chegaradagi [[Arzirum|Qaliqala]] va [[Tarsus (Mersin)|Tarsus]] amirliklaridan Abu Said va ehtimol [[Malatya]] amiri [[Umar al-Aqta]] boshchiligidagi qoʻshin Vizantiya [[Onadoʻli|Kichik Osiyo]]siga bostirib kirib, [[Bosfor]] boʻgʻozi qirgʻoqlarigacha yetib borgan. Keyin musulmonlar [[Mauropotamos jangi]]da Feoktistni magʻlub etishgan. Bu gʻalabaga yuqori martabali Vizantiya zobitlarining jang maydonidan qochib ketishgani yordam bergan{{sfn|Vasiliev|1935|pp=195–198, 399–404}}. Taxminan shu vaqtda Vizantiyada bidʼatchi sifatida taʼqib qilingan [[Pavlikiyanizm|Paulikiyalik]]lar oʻz yetakchilari [[Karbeas]] boshchiligida arablar tomonga oʻtib ketishgan. Ular Abbosiy—Vizantiya chegarasida, markazi [[Divriği|Tefrike]] qalʼasida joylashgan kichik bir knyazlikka asos solgan. Shundan soʻng arablarning Vizantiya hududiga hujumlarida ishtirok eta boshlashgan{{sfn|PmbZ|loc=al-Wāṯiq (#8593)}}{{sfn|Vasiliev|1935|pp=230–233}}.

845-yilda Vizantiya elchilari mahbuslarni almashish boʻyicha muzokaralar olib borish uchun xalifalik saroyiga kelgan. Almashuv oʻsha yilning sentyabr oyida [[Yazaman al-Xadim]] homiyligida boʻlib oʻtib, 3500—4600 nafar musulmonlar ozod qilingan{{sfn|Kraemer|1989|pp=22, 39–43}}{{sfn|Vasiliev|1935|pp=198–204}}. Biroq, oʻsha yilning mart oyida Amorionda asirga olingan [[42 nafar Amoriy shahidlari|42 zobit]] Islomni qabul qilishdan bosh tortgach, keyin Samarrada qatl etilgan edi{{sfn|Turner|2013|p=223}}{{sfn|PmbZ|loc=Anonymi (42) (#10542); al-Wāṯiq (#8593)}}. Ayirboshlash uchun tuzilgan sulh muddati tugagach, Abbosiylarning Tarsusdagi noibi Ahmad ibn Said ibn Salm 7000 kishi bilan qishki bosqinga boshchilik qilgan. Bu yurish halokatli tarzda muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 500 kishi sovuq yoki choʻkib ketish natijasida oʻlgan va 200 kishi asirga tushgan{{sfn|Kraemer|1989|pp=43–44}}{{sfn|Vasiliev|1935|p=204}}. Shundan soʻng arab—Vizantiya chegarasida olti yil davomida tinchlik kuzatilgan{{sfn|Vasiliev|1935|p=204}}. Faqat gʻarbda Abbosiylarning [[Agʻlobiylar|Agʻlobiy]] vassallari Vizantiya [[Sitsiliya (orol)|Sitsiliya]]sini asta-sekin [[Sitsiliyani musulmonlar bosib olishi|bosib olish]]ni davom ettirib, [[Messina]] (842/43), [[Modica|Modika]] (845) va [[Lentini]]ni (846) qoʻlga kiritdi{{sfn|Vasiliev|1935|pp=204–207}}. 845/46-yilda Agʻlobiylar Italiyaning [[Neapol (shahar)|Neapol]] shahri yaqinidagi [[Miseno]]ni egallab olib, keyingi yili ularning kemalari [[Tibr daryosi]]da paydo boʻlgan hamda [[Rimga qarshi Arab yurishlari|Rim atrofiga bostirib kirgan]]{{sfn|Vasiliev|1935|pp=210–211}}.

== Oʻlimi va vorislik masalasi ==
[[Fayl:Deaths of Al-Wathiq and Muhammad B. Baiis Jalis (recto), Death of Anbakh (verso), Folio from a Tarikh-I Alfi Manuscript LACMA M.78.9.4 (1 of 2).jpg|thumb|alt=Parchment with Persianate miniatures with Persian writing|upright=1|Xalifa Vosiqning oʻlimi. ''Tarixi Alfi''dan [[Boburiylar davlati|Boburiylar]] miniatyurasi (1594)]]

Vosiq 847-yil 10-avgustda{{sfn|Kan|2012|p=549}} [[shish]] tufayli, ehtimol, jigar shikastlanishi yoki diabet tufayli, davolanish uchun pechda oʻtirganda vafot etgan{{sfn|Kennedy|2006|p=232}}{{sfn|Turner|2013|pp=228–229}}. Oʻsha vaqtda uning yoshi 32, 34 yoki 36 boʻlib, islomiy yil hisobida turlicha berilgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}}. U Samarradagi oʻzi qurdirgan{{sfn|Turner|2013|p=221}} Horuniy saroyiga dafn etilgan{{sfn|Kan|2012|p=549}}.

Vosiq kutilmaganda vafot etgani sababli merosxoʻrlik masalasi ochiq qolgan{{sfn|Kennedy|2006|p=232}}. Xalifa davriga yaqin zamondosh tarixchi [[Yaʼqubiy]] hech boʻlmaganda merosxoʻrning ismi aytilgani va unga [[Bayʼat|sodiqlik qasamyodi]] qabul qilingani haqida maʼlumot bergan{{sfn|Turner|2013|p=229}}. Binobarin, yetakchi amaldorlar, vazir Ibn az-Zayyat, bosh ''qozi'' Ahmad ibn Abi Duvod, turkiy sarkardalar Itax va Vosif hamda yana bir qancha kishilar xalifalikka vorisni aniqlash uchun yigʻilishgan. Ibn az-Zayyat dastlab Vosiqning oʻgʻli Muhammad (boʻlajak xalifa [[Muhtadiy]]) nomzodini taklif qilgan, lekin yoshligi tufayli qabul qilinmay, oʻrniga kengash Vosiqning 26 yoshli oʻgay ukasi Ja’farni tanlagach, u [[Mutavakkil]] nomi bilan xalifa boʻlgan{{sfn|Kennedy|2006|pp=232–233}}{{sfn|Kraemer|1989|p=68}}.

Bu tanlovni tarixchilar kuchsiz va muloyim hukmdorni taxtga chiqarish uchun fitna boʻlgan deb hisoblashadi. Ayni paytda Vosiq davridagi kabi amaldorlar kabineti ishlashni davom ettirgan{{sfn|Turner|2013|p=229}}{{sfn|Kennedy|2006|p=234}}. Ularning noʻnoqligi tezda isbotlandi. Mutavakkil tezda Ibn az-Zayyat va Itaxni yoʻq qilishga va oʻz hokimiyatini mustahkamlashga harakat qilgan{{sfn|Kennedy|2006|pp=234–239}}.

== Siyosiy baho va merosi ==

Vosiq muqaddas Makka va Madina shaharlarining kambagʻallariga saxiylik qilgani{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}} va dengiz savdosi uchun soliqlarni kamaytirgani haqida xabar berilgan{{sfn|Kan|2012|p=549}}. Shuncha qilganiga qaramay, xalifa hech qanday mashhurlikka erishmaganga oʻxshaydi{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}}. Uning fe’l-atvori haqidagi maʼlumotlar xalifaning beozorlik va saroy hayoti zavq-shavqlariga berilib ketgan{{sfn|Kan|2012|p=549}}, mast bo‘lib, uxlab qoladigan darajada ekanligini ko‘rsatadi{{sfn|Turner|2013|pp=219–220}}. Vosiq mohir shoir edi. Uning boshqa Abbosiy xalifalarga nisbatan koʻproq sheʼrlari saqlanib qolgan. Shuningdek, mohir bastakor boʻlib, [[ud]]ni yaxshi chala olgan{{sfn|Kan|2012|p=549}}. Shuningdek, xalifa shoir, xonanda va sozandalarga homiylik qilib, ularni saroyga taklif qilgan{{sfn|Kan|2012|p=549}}. Sozanda [[Isʼhoq al-Mavsiliy]], qoʻshiqchi [[Muxariq]] va al-Xoli ({{lit.|Buzuq}}) taxallusi bilan mashhur shoir [[Dahhok al-Bahiliy]]ga alohida mehr koʻrsatgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}}{{sfn|Kan|2012|p=549}}.

Ushbu tasavvurlardan farqli oʻlaroq, 10-asr tarixchisi [[Masʼudiy]] Vosiqni „ilmiy oʻrganishga qiziquvchan va tabiblar oʻrtasida bahslar uyushtiradigan“ sifatida tasvirlagan{{sfn|Turner|2013|p=219}}. Uning hukmronligi davrida yunon-arabcha tarjima harakati gullab-yashnashda davom etgan. Manbalar Vosiqning oʻziga xos „intellektual qiziqishini“ koʻrsatadigan baʼzi maʼlumotlar, ayniqsa uning diniy maʼlumotlarini yoqib yuborishi mumkin boʻlgan muammolar haqida aytib oʻtgan. Xalifa „[[Zulqarnayn]] [[Iskandar darvozalari|devori]]“ buzilganini tushida koʻrgan va rasmiy kanser [[Sallam at-Tarjuman]]ni mintaqaga safarga joʻnatgan. Bu voqea [[Oʻrta Osiyo]]dagi turkiy koʻchmanchilar orasida aholining katta siljishiga sabab boʻlgan [[Yenisey qirgʻizlari|qirgʻiz turklari]]ning harakatlari haqidagi xabarlar natijasi boʻlishi mumkin. Xuddi shunday, [[Ibn Hurdodbeh]]ning yozishicha, xalifa astronom [[al-Xorazmiy]]ni [[Gʻor ahli|Efesning yetti uyquchi]]si haqidagi afsonani o‘rganish uchun Vizantiyaga yuborgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}}{{sfn|Turner|2013|pp=222–223}}.

Vosiq manbalarda kam maʼlumot berilgan [[Abbosiy xalifalari]]dan biri hisoblanadi. Tarixchi [[Xyu Kennedi]]ning ta’kidlashicha, „davrning boshqa hech bir xalifasi o‘z davri tarixida bunchalik kam iz qoldirmagan va uning shaxsiyati haqida aniq taassurot hosil qilib bo‘lmaydi“{{sfn|Kennedy|2004|p=166}}. ''[[Islom entsiklopediyasi]]da'' esa „Vosiq buyuk hukmdorga xos sovgʻalar ulashmas edi va qisqa hukmronligi ajoyib voqealar bilan ajralib turmagan“, deya maʼlumot berilgan{{sfn|Zetterstéen|Bosworth|van Donzel|2002|p=178}}. Xalifaning noaniq ekani [[Uilyam Bekford]]ga oʻzining 18-asrdagi klassik [[Gotik fantastika|gotik fantastik]] romani ''[[Vatek]]da'' Vosiqning oʻta badiiylashtirilgan talqinini taqdim etish imkonini bergan. Mazkur asar haqida Kennedi „[[Satan|Iblis]]/[[Shayton]]ning oʻzi qoʻriqlagan qadimiy hukmdorlarning yoʻqolgan xazinasini izlash, shafqatsizlik, tarqatish va topish haqidagi fantastik ertak“ deb taʼriflagan{{sfn|Kennedy|2006|p=231}}.

== Oilasi ==

Vosiqning bir nechta kanizaklari boʻlgan. Ulardan eng mashhuri Ummu Muhammad nomi bilan mashhur [[Qurb al-Rumiyya|Qurb]] boʻlgan. 833-yilda u Vosiqning katta oʻgʻli Muhammad, boʻlajak xalifa Muhtadiyni dunyoga keltirgan{{sfn|Kennedy|2006|p=173}}. Yana bir maʼlum va mashhur kanizak [[Farida (musiqachi)|Farida]] edi. U musiqachi boʻlib, Vosiqning sevimlisi boʻlgan. Vosiq vafot etgach, xonanda Amr ibn Banah ushbu kanizakni xalifa Mutavakkilga taqdim etgan. Xalifa unga uylangan va sevimli kanizaklaridan biriga aylangan{{sfn|Ibn al-Sāʿī|2017|p=53}}.

== Manbalar ==
{{Manbalar}}

== Adabiyotlar ==
{{sfn whitelist|CITEREFKan2012}}
* {{The History of al-Tabari | volume=33 | url={{Google books|Ky2rl0xN2SQC|plainurl=y}} }}
* {{EI2 | volume = 7 | title=al-Mubarḳaʿ | first = H. | last = Eisenstein | authorlink = | page = 279 | url = https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_5292}}
* {{Gordon-The Breaking of a Thousand Swords}}
* {{cite book | author = Ibn al-Sāʿī | title = Consorts of the Caliphs: Women and the Court of Baghdad | others = Translated by Shawkat M. Toorawa and the Editors of the Library of Arabic Literature. Introduction by Julia Bray. Foreword by Marina Warner | publisher = New York University Press | location = New York | year = 2017 | isbn = 978-1-4798-0477-1}}
* {{TDV Encyclopedia of Islam | volume = 42 | first = Kadir | last = Kan | title = Vâsiḳ-Billâh |url=https://islamansiklopedisi.org.tr/vasik-billah | pages = 548–549}}
* {{The Prophet and the Age of the Caliphates | edition = Second}}
* {{cite book | last = Kennedy | first = Hugh | author-link = Hugh N. Kennedy | title = When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty | location = Cambridge, MA | publisher = Da Capo Press | year = 2006 | isbn = 978-0-306814808 | url = {{Google books|67fZB5YGkOQC|plainurl=y}} }}
* {{The History of al-Tabari | volume=34 | url={{Google books|nxyl-gp36y8C|plainurl=y}} }}
* {{PMBZ | volume=online}}
* {{The Arab Emirates in Bagratid Armenia}}
* {{cite book | last = Turner | first = John P. | chapter = The Enigmatic Reign of al-Wāthiq (r. 227/842-232/847) | pages = 218–231 | title = ʿAbbāsid Studies IV. Occasional Papers of the School of ʿAbbāsid Studies, Leuven, July 5 – July 9, 2010 | editor-last = Bernards | editor-first = Monique | publisher = Gibb Memorial Trust | year = 2013 | isbn = 978-0-906094-98-3 | chapter-url = {{Gbooks|wcoVBAAAQBAJ|plainurl=yes|page=218}} }}
* {{Byzance et les Arabes | volume=1}}
* {{EI2 | volume=11 | title = al-Wāt̲h̲iḳ Bi ’llāh | first1 = K. V. | last1 = Zetterstéen | author1-link = Karl Vilhelm Zetterstéen | first2 = C. E. | last2 = Bosworth | author2-link = C. E. Bosworth | last3 = van Donzel | first3 = E. | author3-link = | page = 178 | url = https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_7894}}

{{s-start}}
{{s-hou|[[Abbosiylar sulolasi]]||812||847}}
{{s-rel|su}}
{{s-bef|before=[[Muʼtasim]]}}
{{s-ttl|title=[[Abbosiylar xalifaligi]] [[Abbosiy xalifalar roʻyxati|xalifa]]si|years=842-yil 5-yanvar — 847-yil 10-avgust}}
{{s-aft|after=[[Mutavakkil]]}}
{{s-end}}

{{Abbosiylar}}

[[Turkum:IX asr Abbosiylar xalifaligi]]