Foydalanuvchi:YakubbaevAzamat
Kletka orayı (Centriol) – eukariot kletkalardıń organoidı. Centriolanıń ólshemi jaqtılıq mikroskobınıń anıqlaw kúshi shegarasına teń.
Centriola bóliniw noqatınıń formalanıwında qatnasadı hám onıń poyaslarında jaylasqan. Bólinbeytuǵın kletkalarda (mısalı, epiteliyde) centriolalar kóbinshe kletka poyasın anıqlaydı hám Golji kompleksi qasında jaylasadı.
Dúzilisi
Bul atama 1895-jılda Teodor Boveri tárepinen usınıs etilgen. Centriolalardıń dúzilisi electron mikroskop járdeminde úyreniledi. Ayrım obyektlerde, tiykarınan jup (yaǵnıy diplosoma) bolıp jaylasqan hám citoplazma menen oralǵan, jińishke fibrillalar radial (centrosfera) boylap sozılǵan centriolalardı baqlaw múmkin. Centriolalar hám centrosfera kleka orayı dep ataladı.
Kóbinese yadro átirapında bir jup centriola boladı. Hár bir centriol 9 úshlikte (triplet) jıynalǵan 27 cilindr tárizli tubulin mikrotútikshelerinen ibarat. Bul úshlik sheńber formasında jaylasqan bolıp, ishi bos cilindrdi payda etedi. Onıń uzınlıgı 0.3-0.5 mkm (hár bir úshlik uzınlıǵına teń), diametri 0.15 mkm. Hár bir triplette birinshi mikrotútiksheniń (A-mikrotubula) diametric shama menen 25 nm, diywal qalıńlıǵı 5 nm bolıp, 13 protofilamentten ibarat. Ekinshi hám úshinshi mikrotútiksheler (B hám C) A mikrotútikshelerden tolıq bolmaǵanlıǵı, 11 protofilamentten ibarat hám qońsı mikrotútikshelerine jaqın jaylaspaǵanlıǵı menen parq qıladı. Hár bir úshlik bunday cilindrdiń radiusına shama menen 40° múyeshte jaylasqan.
Funkciyası
Centriolalar hár dayım anıq belgilengen dúziliske iye bolmagan bolıp, mikrotútiksheler rawajlanıwın támiyinleydi. Kletkanıń bul ornı centrosoma dep ataladı. Ol naǵız centriolalardı emes, bóliniw noqatın payda etedi. Centriolaǵa iye bolmaǵan ósimlikler hám zamarrıqlar ne ushın bóliniw noqatın payda ete alıwın túsiniw múmkin. Biraq centriolalardıń anıq wazıypası belgisizliginshe qalmaqta. Olar kletka bóliniwinde payda bolatuǵın bóliniw noqatın poyaslarǵa baǵdarlawda qatnasadı (citokinez). Modifikaciylangan centriolalar protozoalarda flagella hám kirpiksheler astında da ushraydı, bul jerde olar bazal denesheler dep ataladı.
Rawajlanıw cikli
Ádetde, kletka ciklinde centriol eki ret kóbeyedi. "Ana" centrioldıń hár bir yarımınıń qasında "qızı" cilindri tamamlanadı; bul qaǵıyda jol menende, interfazanıń G2 dáwirinde júz beredi. Mitozdıń profilaktikasında eki centriola kletkanıń polyusına ajraladı hám eki centrosoma payda etedi. Centrosomalar, óz gezeginde, bóliniw noqatınıń MQO (mikrotútiksheler quraytuǵın oray) bolıp xızmet etedi. Biraq, bul ulıwma sxemadan júdá kóp ózgerisler bar. Kóplegen kletkalarda centriolalar bir kletka ciklında bir neshe ret kóbeyedi. Haywanlardıń kópshiliginde máyeklerdiń jetiliw dáwirinde centriolalar joq etiledi (usınıń menen birge, centrosomalardı payda etiwshi beloklar kletkada elege shekem ushırasadı). Spermatozoidlardıń payda bolıwında, kerisinshe, centrosoma bóleklenedi; centriolalardan biri flagellumnıń bazal denesine aylanadı, ekinshisi bolsa pútinliginshe qaladı. Biraq, tıshqanlarda hám basqa kemiriwshilerde (basqa úyrenilgen sútemiziwshilerden ayrıqsha esaplanadı), salyangozlarda spermatozoidlardıń eki centriolasi da buzıladı. Tuqımlanǵannan keyin zigotada jańa centriolalar spermatozoidlar tárepinen kiritilgen centrioldı eki ese asırıw yamasa qayta payda etiw arqalı payda boladı.