Tonga sahifasining manbasini koʻrish

{{Tonga_info}}{{Maʼnolari|Tonga (maʼnolari)}}<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->'''Tonga''' (Tonga), Tonga Qirolligi (The Kingdom of Tonga) — [[Tinch okeani]]<nowiki/>ning janubi-g‘arbiy qismidagi va [[Polineziya]]<nowiki/>dagi Tonga arxipelagida joylashgan davlat. Maydoni 748 km². Aholisi 106,1 ming kishi (2002). Poytaxti — [[Nukualofa]] shahri. Maʼmuriy jihatdan 6 okrug (district)ra bo‘linadi.

== Davlat tuzumi ==
T. — [[konstitutsiyaviy monarxiya]]. [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]] boshchiligidagi [[Millatlar hamdoʻstligi|Hamdoʻstlik]]<nowiki/>ka kiradi. Amaldagi [[konstitutsiya]]<nowiki/>si 1875-yilda qabul qilingan, keyinchalik unga qoʻshimcha va tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi — [[qirol]] (1965-yildan Taufa’axau Tupou IV). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Qonun chiqaruvchi assambleya, ijrochi hokimyatni qirol va bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

== Tabiati ==
Tonga arxipelagi (Doʻstlik orollari) Tinch okeanning janubi-gʻarbidagi va [[Polineziya]]<nowiki/>dagi [[vulqon]] va marjonlardan hosil boʻlgan bir qancha orollardan iborat. Ularning tarkibida uch asosiy guruh: Tongatapu, Xaapay, Vavau o.lari hamda bir qancha mayda va odam yashamaydigan orollar bor. Tonga arxipelagi orollari 2 parallel suv osti tizmasida joylashgan boʻlib, gʻarbiy tizma (uz. 700 km dan koʻproq) togʻli vulqonli orollardan (eng baland joyi Kao o.da, 1030 m), sharqiy tizma uncha baland boʻlmagan [[Marjon orollari|marjon orollar]]<nowiki/>dan iborat. Harakatdagi [[vulqon]]<nowiki/>lar, shu jumladan, suv osti vulqonlari bor. Iqlimi — [[Tropik iqlim|tropik]] dengiz iqlimi. Dekabr—aprel issiq, nam, may—noyabr salqin va quruq oylar. Yanvarning oʻrtacha harorati 26°, avgustniki 20°. Yillik yogʻin 2000 mm. Tuprogʻi unumdor [[Qizil tuproqlar|qizil tuproq]], [[orol]]<nowiki/>lar namsevar [[tropik oʻrmonlar]] bilan qoplangan. Hayvonot dunyosi [[Ilonlar|ilon]], [[Kaltakesaklar|kaltakesak]] va qushlarning 30 ga yaqin turi, [[kalamush]] va [[Sichqonlar|sichqon]], [[Toshbaqalar|toshbaqa]], dengiz [[Mollyuskalar|mollyuskalari]]<nowiki/>dan iborat; [[Baliqlar|baliq]] koʻp.

Aholisining aksariyati (98%) — tongalar. Boshqa orollardan kelgan [[Polineziyaliklar|polinezlar]] va yevropaliklar ham bor. Dindorlarning koʻpchiligi [[Protestantizm|protestant]]; [[Katolitsizm|katoliklar]] ham bor. Rasmiy til — tonga va [[Ingliz tili|ingliz til]]<nowiki/>lari. Aholining 43% shaharlarda yashaydi.
== Tarixi ==
Mil. av. 2-ming yillikda orollarga [[polinezlar]] koʻchib kelgan. Mil. 10-asrda davlat uyushmalari paydo boʻlgan, ularni qabila boshliqlari idora qilgan. Bu yerga 17-asrda [[Gollandlar|golland]] dengizchi sayyohlar yetib borgan. 1845-yil Xaapay o.lari kabila boshligʻi orollar guruhini birlashtirishga erishdi. T.ni egallash uchun [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]], [[Germaniya]] va [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSH]] oʻrtasida keskin kurash boʻlib, natijada 1900-yil T. [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]] protektorati ostidagi oʻzini oʻzi idora qiluvchi davlat deb eʼlon qilindi. 1967-yilgi Buyuk Britaniya — T. bitimi [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]]<nowiki/>ning orollar ustidan nazoratini chekladi. 1970-yil 4 iyunda T. mustaqillikka erishdi. T. — 1999-yildan [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti|BMT]] aʼzosi. Milliy bayrami — 4 iyun — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1970).

[[Siyosiy partiyalar|Siyosiy partiyalari]]: Inson huquqlari va demokratiya uchun harakat; Xalq partiyasi, 1994-yil tuzilgan. T.da [[kasaba uyushmalari]] yoʻq.

== Xoʻjaligi ==
T. — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Iqtisodiyotining asosi [[qishloq xoʻjaligi]]. (yalpi ichki mahsulotning 32%). Aholining 90% shu sohada band.

Eksport uchun [[banan]], [[ananas]], [[kokos palmasi]] (kopra), [[Sitrus mevalar)|sitrus mevalar]], mahalliy ehtiyoj uchun [[batat]], [[yams]], maniok, taro yetishtiriladi. [[Qoramol]], [[choʻchqa]], [[echki]], uy parrandasi boqiladi, [[Baliqlar|baliq]] ovlanadi, [[yogʻoch]] tayyorlanadi.

Sanoati qishloq xoʻjaligi xom ashyosini qayta ishlaydigan va taxta tiladigan mayda korxonalar, tikuv fabrikasidan iborat. Avtomobil yoʻllari uzunligi — 650 km dan ziyod. Asosiy dengiz portlari (savdo markazlari) — [[Nukualofa]] va Neiafu. T. chetga [[Kokos palmasi|kopra]], [[banan]], tropik mevalar, dengiz mahsulotlari, [[qovun]],  [[vanil]], [[pomidor]] chiqaradi, chetdan mashina va uskuna, oziq-ovqat ([[qand]], [[choy]], [[qahva]] va boshqalar), sanoat mollari oladi. [[Yangi Zelandiya]], [[Avstraliya]], [[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSH]], [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniya]], [[Yaponiya]] bilan savdo qiladi. Pul birligi — paanga.

'''Maorifi.''' [[Boshlangʻich taʼlim]] bepul, 6-14 yoshdagi bolalar uchun majburiy. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari pedagogika kollejida tayyorlanadi. Okean sohilidagi orombaxsh plyajlar va [[Nukualofa]]<nowiki/>dagi qirol saroyi T.ning diqqatga sazovor joylaridir.

'''Matbuoti va radioeshittirishi.''' "Tonga kronikl" ("Tonga voqealari", [[Ingliz tili|ingliz]] va tonga tillarida chiqadigan hukumat haftanomasi, 1964-yildan), "Tonga Tayme", ("Tonga vaqti", [[Ingliz tili|ingliz]] va tonga tillarida chiqadigan haftanoma, 1989-yildan); "Kele’a" ("Chiganoq", tonga tilida yiliga 6 marta chiqadigan siyosiy-iqtisodiy jurnali, 1986-yildan). T. radioeshittirish komissiyasi hukumatga qarashli boʻlib, 1961-yil tashkil etilgan.{{OʻzME}}
{{Okeaniya mamlakatlari}}
[[Turkum:Okeaniya]]
[[Turkum:Tonga]]
[[Turkum:BMT aʼzolari]]
{{chala}}