Shusha tumani sahifasining manbasini koʻrish

{{Bilgiquti aholi punkti
| oʻzbekcha nomi = Shusha
[[Fayl:Shusha District in Azerbaijan 2021.svg|300px]]
| mavqe = rayon
| mamlakat = Оzarbayjon
| mamlakat xaritasi oʻlchami =
| mintaqa xaritasi oʻlchami =
| tuman xaritasi oʻlchami =
| mamlakat xaritasi = 
| mintaqa xaritasi =
| tuman xaritasi =
| rahbar turi = Hokim
| rahbar = [[:az:Bayram Səfərov|Bayram Assad oʻgʻli Safarov]]
| maydon = 289
| rasmiy til = ozarbayjoncha
| aholi = {{koʻpayish}} 32 800 <ref>http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/</ref>
| sanalgan yil = 2016
| zichlik = 106
| milliy tarkib = [[Ozarbayjonlar|ozarbayjonliklar]], [[armanlar]], [[turklar]], [[lazginlar]], [[ruslar]], [[kurdlar]], [[tatarlar]], [[ukrainlar]] va boshqalar
| konfessiyaviy tarkib = asosan [[Islom|musulmonlar]], shuningdek [[Masihiylik|xristianlar]] va boshqalar
| telefon kodi = 994 26
| sayt = http://shusha-ih.gov.az/index.html shusha-ih.gov.az
}}

'''Shusha rayoni''' — Ozarbayjon Respublikasining maʼmuriy — hududiy birligi. 1930-yilda tashkil etilgan. Kichik Kavkazdagi Qorabogʻ togʻ tizmasida joylashgan. Hududiy maydoni −289 km2. Aholisi 2016-yil 1 yanvar maʼlumotlariga koʻra 32.8 ming kishini tashkil etadi. Shusha rayoni 1 ta shahar va 31 ta kentni oʻz ichiga oladi. Maʼmuriy markazi Shusha shahridir. 1992-yildan beri ushbu rayon armani qurolli qismlarining ishgʻoli ostidadir. Shahar 1992-yil 8 mayda ishgʻol qilingan va vahshiylarcha vayron etilgan. Shusha rayonining aholisi hozir qochqinda boʻlib, ozarbayjonning turli mintaqalarida yashaydi.

== Tarixi ==
[[Tasvir:2014 Szuszi, Twierdza (05).jpg|200px|right]]
[[Tasvir:Azerbaijani cafe in Shusha.png|200px|right]]
[[Tasvir:Mosque of Shusha.jpg|200px|right]]
[[Tasvir:Salon of an Azerbaijani house in Shusha.png|200px|right]]
[[Tasvir:Khan palace in Shusha.png|200px|right]]
[[Tasvir:Azerbaijanis on priest.png|200px|right]]
[[Tasvir:Azerbaijani school in Shusha.png|200px|right]]
[[Tasvir:View of Shusha.jpg|200px|right]]
[[Tasvir:Шуша с-з часть крепости.jpg|200px|right]]
Shahar nomi etimologiyasi turkiy „Şiş“ — „oʻtkir tigʻli“, „baland“ soʻzidan kelib chiqqan. Shusha Qorabogʻ xoni asoschisi, sarkarda va davlat arbobi Panox Ali bek Javonshir tomonidan qurilgan. Panox Ali 1693-yilda Qorabogʻdagi taniqli Djevanshirlar oilasida tugʻilgan. Yoshligida Panox Ali bek oʻz zamondoshlari orasida qoʻmondonlik qobiliyati bilan ajralib turgan Nodir Afsharga xizmatga kiradi va yosh Panox Ali undan jang strategiyasi va taktika sirlarini oʻrganadi; shu yerda u davlat boshqaruvi sohasida bilimga ega boʻladi. Panox Alining qobiliyatlari baholanib, tez orada Nodir shoh uni oʻz yaqinlari orasiga qoʻshadi. Lekin undan yuqori harbiy qoʻmondonlar saroyda fitnalar uyushtirib, Panox Ali shoh gʻazabiga uchraydi va qochishga majbur boʻladi. Oʻz yaqinlari orasidan sayyor otryadlar yegʻib, Qorabogʻ togʻlarida, soʻng Shekin viloyatida yashirinadi. 1747-yilda Nodir shoh oʻldirilganidan soʻng, Ozarbayjonda mustaqil Gyandj, Shirvon, Shekin, Kubin, Bakin va boshqa xonliklar paydo boʻladi. Qorabogʻda Panox Ali boshqaruvni markazlashtirilishiga qarshi chiqqan amir va maliklar bilan shiddatli jangga kirishadi. Nodir shoh oʻlimidan soʻng qolgan 1551-yilda asos solingan Gyandjin Beklar bekligi Qorabogʻ hamda Gyandj xonliklariga boʻlindi, Qorabogʻ xonligidagi boshqaruv Kadjarlar sulolasidan Djevanshirlar sulolasiga oʻtadi, Gyandji xonligida esa Kadjarlar hukmronligi davom etgan. 1748-yilda Panox Ali Sheki va Shirvon qoʻshinlarining hujumlari aks ettirilgan Bayat degan joyida oʻziga qal’a quradi. 1751-yilda Panox xon maliklarni oʻziga itoat ettirib hukumatni markazlashtiradi, Qorabogʻ tekisligidagi Shaxbulag bulogʻi yonida ikkinchi qal’asini quradi. Rejaga koʻra, bu qal’a yanada himoyalangan va Qorabogʻning togʻli qismi bilan uzviy bogʻliq boʻlishi kerak. Mirza Djamol Djavonshirning gapiga koʻra, uchinchi, yanada himoyalangan qal’ani qurish haqidagi qaror kadjar xoni Muhammad Xasan Mazender va Gilyanni rahbari boʻlganidan soʻng Shaxbulag qal’asi qulashi mumkinligi xavfidan qabul qilingan. 1751-yilga kelib Panaxobod qaʼl’asi quriladi va bu joyda keyinchalik rivojlangan shahar, uning ilk asoschisi nomiga atab Panoxobod deb nomlandi, (soʻzma-soʻz tarjimasi — „Panox shahri“) va keyinchalik Shusha deb qayta nomlangan. Armanilarning talqiniga koʻra, Panox Ali qal’a qurish joyini tanlash masalasida malik Shohnazardan maslahat soʻragan. Lekin mashhur arman yozuvchisi, koʻpgina etnografik ocherklar muallifi, alban malikliklarining xalq tabirlari va yozma manbalar asosida „Xamsa Malikligi“ni yaratgan va shu uchun 1881-yilda shaxsan Qorabogʻga borgan Akop Melik — Akopyan (Raffi) takidlashicha Panox Ali xon bu joyni shaxsan tanlagan. Xonning oʻzi Gargar daryosi yaqinidagi Varandada, u yerda mustahkam qal’a qurish uchun tabbiy sharoitlar boʻlgan bir joy tanlagan va ittifoqdoshlar qal’a qurishni boshlashdi (Raffi. Xamsa malikligi (1600-1827), b.49-50).<ref name="arxiv nusxasi">{{Citation |year= |title=arxiv nusxasi |url=http://shusha.info/shusha_istoriya.php |access-date=2017-10-01 |archivedate=2017-10-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171001214431/http://shusha.info/shusha_istoriya.php }}</ref>

=== Shahar kvartallari ===
Ozarbayjon oʻrta asrlar shaharsozlik anʼanaliga binoan shusha qal’asi toʻrt darvozaga ega boʻlgan. Shaharning asosiy darvozasi shimol qismida joylashgan va Gyandj tomoniga ochilgan, shuning uchun u Gyandj darvozalari deb nomlangan. Shusha qal’asini Ozarbayjonning gʻarbiy tumani bilan Irevan (Yerevan) darvozalari bogʻlagan. Qolgan ikki darvoza Shushani atrofidagi togʻli qishloqlar bilan qulay ravishda bogʻlagan. Shushaning ichki qal’a Gyandji darvozalarining katta balandligida joylashgan. Tarixchi Mir Mexdi Xazanning takidlashicha qal’a minora va devorlarni eslatadigan saroy boʻlgan. Shuningdek, xon oʻz qarorgohi yaqinida toʻngʻich oʻgʻli Ibrohim-xon uchun balandlikda „koʻrkam saroy“ qurib beradi. Rus muhandislarining chizmalaridan koʻrinishicha, rejaga binoning murakkab shakli bilan bir qatorda saroy, sud binosi va majmuaning boshqa binolari mavjud. Shushaning boshqa koʻpgina yodgorliklari kabi, bu saroy majmuasi ham shaharni ruslar bosib olganidan soʻng, buzilib vayron qilingan. Saroy majmuasi qal’a devorlari va aylana minoralari bilan oʻralgan. Shahar qal’asining strategik qulay joyida qasrlar, ichki hovlili toʻrt burchakli qurilmalar qurilgan.

Avvalam bor bu qasrlar himoya polkini sigʻdiradigan qal’a turidagi qurilmalar hisoblangan. Shuningdek, balandlikda, shahar qal’asining chetlarida qurilgan bu saroylar, shahar perimetrining toʻliq boshqarish, qal’aga hujm qilishda uning xarakteri va yoʻnalishini belgilashda hal qiladigan roʻl oʻynagan. Bugungi kungacha ulardan faqat ikkitasi — Panox xon qasri va Gara Byoyuk Xonim qasri saqlanib qolgan. Kirish eshigidagi yozuvga koʻra Gara Byoyuk Xonim qasri 1768-yilda qurilgan. Yerning dinamik landshafti qal’a devorlari hamda minoralarning joylashuvida hal qiladigan roʻlni oʻynagan. Qal’a devori mushkul togʻ relyefiga binoan qurilganligi sababli, uning rejasi murakkab singan chiziq shakliga ega. Asosiy devordan qal’alarning sezilarli boʻrtib chiqqan joylari asosiy devor himoyasini ancha kuchaytirgan. Sathining farqi evaziga qal’a devori va minora siluetlari koʻpgina koʻtarilish va pasayishlarga ega. Qal’a devorlari, minora va qasr choʻqqilari Shusha tekisliklarining oʻrmon landshafti hamda qoyalar landshafti bilan uygʻunlashib betakror koʻrinish hosil qiladi. Bundan tashqari, Shusha shahar — qal’a hisoblanib, XVIII-XIX asrlarda Ozarbayjonning eng muhim siyosiy — iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri boʻlgan. Shusha qal’asining birinchi 9 kvartali shaharning quyi qismida va nisbatan sokin relyefda qurilgani sababli Quyi kvartallar deb nomlanadi. Ibrohim xonning hukumronligi davrida (1759-1806) shaharning sharqiy qismida 8 Yuqori kvartallari shakllana boshladi. Nisbatan keskinroq relyefga ega boʻlgan shaharning gʻarbiy qismida asosan ruslar istilosidan soʻng (1805), 12 kvartal quriladi. Quyi kvartallar: Gurdlar, Seidli, Djulfalar, Gyulug, Derdler gurdu, Gadji Yusifli, Dord Chinar hamda Chyol Gala deb nomlanadi. Yuqori kvartallar esa: Mardinli, Saatli, Kocherli, Mamayi, Xodja Mirdjanli, Demirchi, Xamamgabagi hamda Teze mehelle deb nomlanadi. Mexrulu, Gazanchili, Eklisu, Chillebord, Dere va gʻarbiy togʻli qismidagi boshqa kvartallarni bir — biridan tor qiyshiq koʻchalar ajratadi. Oq toshdan yasalgan qal’a devorlari va koʻrkam tabiat fonidagi terrasa koʻrinishida joylashgan kvartallar maʼnodor koʻrinish kasb etmoqda. Rivojlanishning keyingi pogʻonalarida qayta qurish va qurilish ishlari olib borilmaganligi sababli, Shusha tarixiy shakllangan meʼmoriy — rejali tuzilmasini saqlab qolgan. Ozarbayjonning boshqa shaharlari kabi Shusha kvartallari hovli uy — yer mulklardan tashkil topgan. Shushaning koʻpgina uylari ikki qavatli boʻlgan va qayta ishlanmagan toshlardan qurilgan. Katta ayvonlarning rangli oynalari (tarmoqlari) va interyerdagi koʻp rangli devor bezaklari bilan, Ozarbayjondagi boshqa uylardan farq qilmagan. Bunday uylarning bir nechta qimmatli namunalari qolgan. Uylardan Gadji Gulular yerlari, Natavan uyi, Ugurlu bek uyi, Asad bek uyi, Mexmandarovlar uyi va boshqa xon va beklarning saroy turidagi uylari boy badiiy — meʼmoriy tuzilishi bilan ajralib turgan. Lekin afsuski bu binolarning koʻpchiligi bugungi kungacha saqlanib qolmadi. Har bir Shusha kvartalida uni tashkil etadigan yashash uylaridan tashqari, boshqa mahalliy ommaviy — diniy markazlar mavjud boʻlgan. Bu markaz bir guruh binolardan tashkil topgan — uni atrofini masjidlar, madrasa, hommom, doʻkon va buloqlar qamrab olgan.

Kvartalning toʻrtburchak masjidlarning (Djulfalar, Chuxur, Gadji Yusifli va boshq.) tashqi koʻrinishi yashash uylariga oʻxshaydi, ularning interyeri diniy meʼmorchilik soʻrovlariga binoan jihozlangan. Namoz oʻqish xonasining uchta boʻlinishli kvartal masjidlari (Chyol gala, Teze, Saatli, Mamayi) yanada mukammal rejalanishi bilan farqlanadi. Kvartalning koʻpgina masjidlari tomlarida azonchi (minoradan namoz oʻqishga chorlaydigan masjid ishchisi) uchun kichik hujralar qurilgan vaqtda, Saatli masjidida gʻishtli bezak berilgan minora boʻlgan. Shusha masjidlari orasidagi yodgorlikga eng oidi bu XIX asrning buyuk meʼmori Kerbalai Safi xon Garabagi tomonidan 1883-yilda qurilgan Yuqori Gyovher aga masjidi boʻlgan. Ibrohim xonning qizi Gyovher aga tomonidan uning otasining qurgan masjid oʻrnida 1768-yilda qayta qurilgan bu masjid Shushaning eng katta Juma masjidi hisoblanadi. Juma masjidi — Shushaning asosiy maydonidagi asosiy masjidi hisoblanadi. Shusha shahrining asosiy maydonidan shimoli-sharq tomoniga 150 metrda, Quyi Gyovxer aga masjidi atrofida shakllangan meʼmoriy majmua joylashgan. Majmuaga masjid, madrasa, doʻkon hamda uylar kirgan. 1868-1870-yillarda meʼmor Kerbalai Safi xon tomonidan qurilgan Quyi Gyovxer aga masjidi oʻzini rejali tuzilishiga koʻra, Agdam va Shushadagi Juma masjidlariga oʻxshaydi. Quyi Gyovxer aga masjidining faqatgina ikkita minorasi oldingi fasadda emas, balki orqa fasadning burchaklarida joylashgan.

Shushaning deyarli barcha kvartal masjidlari meʼmor Garabagi xoni Kerbalai Safi ishtirokida qurilgani sababli, ularning barchasida umumiy meʼmoriy uslub seziladi. XVIII-XIX asrlarda Shusha shahri xalqaro savdoda faol ishtirok etgan. Ular tomonidan Sharq va Gʻarbda amalga oshirilgan savdo operatsiyalari savdo markazi tashkil etilishiga sabab boʻldi. Butun shahar rejasining asosi hisoblangan Meydan (Maydon) shuningdek, asosiy savdo majmuasining asosi boʻlgan. Maydondan uchta savdo koʻchalari boʻlinib ketgan — shimolga Rasta bozor, sharqga Ashagi bozor, janubga Shayton bozor. Yon tomonlarida qator doʻkonlar qurilgan bunday koʻchalarda Shushaning asosiy diniy inshootlari, karvon-saroylari hamda savdo maydonlari joylashgan. Qorabogʻ xoni Panoxali xon tomonidan qadimgi aholi yashash joyida qurilgan Shusha shaharsozlik madaniyati oʻrta asrlarining nodir yodgorligi hamda Qorabogʻ meʼmorchiligining tirik ensiklopediyasi hisoblanadi. 1988-yilda Shusha shahri Ozarbayjon Respublikasining Davlat Tarixiy — meʼmoriy qoʻriqxonasi deb eʼlon qilingan. Shusha shahrining tarixiy qismi esa 1977-yilda YUNESKO tomonidan tarixiy — meʼmoriy qoʻriqxona deb eʼlon qilindi.<ref name="arxiv nusxasi"/>

== Geografik mavqei ==
[[Fayl:Map_of_Caucasus_with_the_borders_1801-1813.JPG|293px|thumb|1801-1813 chegaralarini belgilash bilan Kavkaz viloyati xaritasi Kavkaz harbiy okrugi, podpolkovnik Tomkievym bosh qarorgohida harbiy tarix fakulteti tuzilgan edi. Tbilisi 1901-yil.]]
Hududi togʻliklardan iborat, Eng baland choʻqqisi Katta Kirs togʻidir (2725 m). Hududining aksar qismi yozda quruq keladigan moʻtadil issiq va qishi quruq keladigan sovuq iqlim tiplaridan iborat. Oʻrtacha harorat −4 S° dan −1 S° gacha, iyulda 16 — 19 S° ni tashkil etadi. Yillik yogʻingarchilik miqdori 700 – 800&nbsp;mm. Hududidan Qarqar daryosi oqib oʻtadi. Tuproqlari jigarrang va qoʻngʻir togʻ-oʻrmon, chimzor togʻ — oʻtloq tiplidir. Yalangʻoch togʻliq va adirliklarining kesib olingan oʻrmonlari oʻrnida oʻtloqlar va kserofit butazorlar mavjud. Hayvonot dunyosi ayiq, boʻri, tulki, kulrang tovushqon, kiyik, kaptar va boshqalardan iborat.

== Aholisi ==
: [[:az:Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Ozarbayjon aholisining roʻyxatga olinishi (1999)]] va [[:az:Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)|Ozarbayjon aholisining roʻyxatga olinishi (2009)]]
[[:az:Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi|'''AzStat''']]ning 2014-yil 1 yanvardagi rasmiy maʼlumotlariga koʻra rayon (de-yura sifatida) aholisi 31.499 kishini tashkil etadi.<ref name="azstat-Şuşa-ray">[http://www.stat.gov.az Ozarbayjon Respublikasi Davlat statistika qoʻmitasi]: [http://www.stat.gov.az/source/regions/az/009_5.xls Shusha rayoni] (Yangilangan sana: 2014 yanvar 1) — koʻrib chiqildi: 28.12.2014</ref>

=== Etnik tarkibi ===

{| class="wikitable" style="text-align: right;"
|- style="background:#e0e0e0;"
! rowspan="2" | Etnik<br />guruhlar
! colspan="2" | 1939-yil<ref>Ethno-Caucasus, Etnodemografiya Kavkaza: [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shusha39.html Naseleniye Shushinskogo rayona po perepisi 1939-go goda] — yoxlanılıb: 08.03.2015</ref><ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_39_ra.php?reg=769 Vsesoyuznaya perepis' naseleniya 1939 goda. Natsional’nyy sostav naseleniya rayonov, gorodov i krupnykh sel soyuznykh respublik SSSR. Azerbaydzhanskiy SSR >> Shushinskiy] // ''Istochnik: RGAE RF (byv. TSGANKH SSSR), fond 1562, opis' 336, D.D. 966-1001 („Natsional’nyy sostav naseleniya po SSSR, respublikam, oblastyam, rayonam“), D.D. 256-427 (tabl. 26 „Natsional’nyy sostav naseleniya rayonov, rayonnykh tsentrov, gorodov i krupnykh sel’skikh naselennykh punktov“)''</ref>
! colspan="2" | 1959-yil<ref>Ethno-Caucasus, Etnodemografiya Kavkaza: [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shusha59.html Naseleniye Shushinskogo rayona po perepisi 1959-go goda]</ref>
! colspan="2" | 1970-yil<ref>Ethno-Caucasus, Etnodemografiya Kavkaza: [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shusha70.html Naseleniye Shushinskogo rayona po perepisi 1970-go goda]</ref>
! colspan="2" | 1979-yil<ref>Ethno-Caucasus, Etnodemografiya Kavkaza: [http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/shusha79.html Naseleniye Shushinskogo rayona po perepisi 1979-go goda]</ref>
! colspan="2" | 1989-yil
! colspan="2" | 1999-yil<ref name="Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census">[http://pop-stat.mashke.org Population statistics of Eastern Europe]: [http://pop-stat.mashke.org/azerbaijan-ethnic1999.htm Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census]</ref>
! colspan="2" | 2009-yil<ref name="Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census">[http://pop-stat.mashke.org Population statistics of Eastern Europe]: [http://pop-stat.mashke.org/azerbaijan-ethnic2009.htm Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census]</ref>
|- style="background:#e0e0e0;"
! '''Soni'''
! %
! '''Soni'''
! %
! '''Soni'''
! %
! '''Soni'''
! %
! '''Soni'''
! %
! '''Soni'''
! %
! '''Soni'''
! %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[Ozarbayjonlar|'''ozarbayjonliklar''']]'''
| 6 306
| 58.3 %
| 6 564
| 61.8 %
| 9 890
| 72.4 %
| 12 955
| 80.9 %
| 18 679
| 91.7 %
| 23 135
| 95.0 %
| 27 364
| 95.81 %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[Ermənilər|armanilar]] '''
| 4 177
| 38.6 %
| 3 794
| 35.7 %
| 3 577
| 26.2 %
| 2 881
| 18.0 %
| 1 430
| 7.0 %
| 1 140
| 4.7 %
| 1 140
| 3.99 %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[:az:Ahısqa türkləri|turk]]'''
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| 41
| 0.14 %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[Lezginlar|lezgin]]'''
| 17
| 0.16 %
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| ...
| 1
| 0.01 %
| 4
| 0.01 %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[ruslar]] '''
| 256
| 2.4 %
| 198
| 1.9 %
| 142
| 1.0 %
| 114
| 0.7 %
| …
| …
| 16
| 0.1 %
| 4
| 0.01 %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[Kürdlər|kurdlar]]'''
| 4
| 0.0 %
| …
| …
| …
| …
| …
| …
| …
| …
| 33
| 0.1 %
| 3
| 0.01 %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[tatarlar]]'''
| 4
| 0.0 %
| …
| …
| …
| …
| …
| …
| …
| …
| 5
| 0.0 %
| 2
| 0.01 %
|-
| style="text-align:left;"| '''[[Ukraynalılar|ukrainlar]]'''
| 20
| 0.2 %
| …
| …
| 7
| 0.1 %
| 11
| 0.1 %
| …
| …
| 9
| 0.0 %
| …
| …
|-
| style="text-align:left;"| '''boshqalar'''
|52
| 0.5 %
| 70
| 0.7 %
| 48
| 0.4 %
| 58
| 0.4 %
| 265
| 1,3 %
| 2
| 0.0 %
| 2
| 0.01 %
|-
| style="text-align:left;"| '''Jami'''
| 10 819
| 100 %
| 10 626
| 100 %
| 13 664
| 100 %
| 16 019
| 100 %
| 20 374
| 100 %
| 24 340
| 100 %
| 28 560
| 100 %
|}

== Shushada tugʻilganlar ==
[[:az:Kateqoriya:Şuşada doğulanlar|Shushada tugʻilganlar]]
===Taniqli shaxslari===
Shaharning taniqli shaxslaridan shoir Mirza Rahim Fano, haykaltarosh Munavvar Rizayeva, jurnalist Hoshimbey Vazirov, Turkiyaning ilk ayol advokati Surayyo Og’ao’g’li, futbol hokimi Eldor Azimzoda, bastakor Sulaymon Alaskarov, davlat arbobi Iskandar Aliyev, shifokor Ozod Amirov, torchi Mashadi Jamil Amirov, muhandis Temurbey Aslanov, Sovet ittifoqi qahramoni va Ozarbayjon Ichki ishlar vaziri Xalil Mammadov, Ozarbayjon milliy qahramoni Ramiz Qambarov, qo’shiqchi Surayyoxonim Qachar, harbiy Ozodbek Vazirov, dramaturg Sulaymon Soniy Oxundov va boshqalarni sanab o’tish mumkin.

<gallery class="center" perrow="10">
Fayl:Panah Ali Khan.jpg|Panohalixon, Qorabogʻxonligi xoni
Fayl:Gasim bey Zakir.jpg|Qosimbey Zokir, Ozarbayjon shoiri
Fayl:Mirza Mammadgulu Qayibov.png|Mirza Mammadquli Tabib, Ozarbayjon shifokori
Fayl:Natavan.jpg|Xurshidbonu Notavon, Ozarbayjon shoirasi
Fayl:Mir Mohsun Navvab photo.jpg|Mir Muhsin Navvob, Ozarbayjon shoiri, rassom, xattot va musiqashunos
Fayl:Husi Haji.jpg|Hoji Husni, Ozarbayjon mugʻom xonandasi
Fayl:Bulbuljan.jpg|Bulbuljon – Ozarbayjon mugʻom xonandasi
Fayl:Mirzə Sadıq.jpg|Mirza Sodiq (Sodiqjon), Ozarbayjon torchisi va torni takomillashtirgan san’atkor
Fayl:Həsənəli xan Qaradaği.jpg|Hasanalixon Qoradogʻiy, Ozarbayjon ma’rifatparvari, shoir, pedagog va adabiyotshunos
Fayl:Abdul Kerim Mehmandarov.jpg|Karimbey Mehmondorov, Ozarbayjon shifokori
Fayl:Najaf bey Vezirov.jpg|[[Najafbek Vazirov]], Ozarbayjon yozuvchisi va dramaturgi
Fayl:Mehdikulikhan.jpg|Mehdiqulixon Vafo, Ozarbayjon harbiyi
Fayl:Safarali bey Valibeyov.jpg|Safaralibey Valibeyov, Ozarbayjon maorif xodimi
Fayl:Cabbar Qaryaghdioghlu1.jpg|Jabbor Qoryogʻdioʻgʻli, Ozarbayjon mugʻom xonandasi
Fayl:Firidun bey Kocharli.jpg|Firidunbey Koʻcharli, Ozarbayjon maorifchisi
Fayl:СейфуллаMK2.jpg|Sayfulla mirza Qovanli-Qachar, Ozarbayjon harbiyi
Fayl:Hashim bey Vezirov.jpg|Hoshimbey Vazirov, Ozarbayjon pedagogi
Fayl:Ahmet Agaoglu.jpg|Ahmadbey Ogʻaoʻgʻli, Ozarbayjon ijtimoiy xodimi
Fayl:Hagverdiyev.jpg|Abdurahimbey Haqberdiyev, Ozarbayjon yozuvchisi
Fayl:Majid Behbudov.png|Majid Behbudov, Ozarbayjon mugʻom xonandasi
Fayl:Gamar Sheyda.jpg | Qamarbeyim Shaydo, Ozarbayjon shoirasi
Fayl:Али Зулалов.jpg |Ali Zulalov, Ozarbayjon opera xonandasi
Fayl:Ssakhundov.jpg|Süleyman Sani Axundov, Ozarbayjon dramaturgi
Fayl:Islam abdullayev with def.jpg|Islom Abdullayev, Ozarbayjon mugʻom xonandasi
Fayl:Farhad Aghazade.jpg|Farhod Ogʻazoda, Ozarbayjon pedagogi
Fayl:Zulfuqar Hajibeyov.jpg|Zulfiqor Hojibeyov, Ozarbayjon bastakori
Fayl:Ahmed Agdamski.jpg|Ahmad Ogʻdomskiy, Ozarbayjon opera xonandasi
Fayl:Yusif vazir chamanzaminli 1911.jpg|Yusuf Vazir Chamanzaminli, Ozarbayjon davlat arbobi va yozuvchi
Fayl:Nariman-bek.jpg|Narimonbey Narimonbeyli, Ozarbayjon davlat arbobi
Fayl:Jeyhun Hajibeyli.jpg|Jayhun Hojibeyli, Ozarbayjon yozuvchisi

Fayl:Latif Karimov.jpg|Latif Karimov, Ozarbayjon xalq rassomi, naqshshunos va gilamshunos
Fayl:Shamsi Badelbeyli.jpg|Shamsi Badalbeyli, Ozarbayjon teatr aktyori va teatr rejissori
Fayl:Mehdi Mammadov.jpg | Mehdi Mammadov, Ozarbayjon teatr aktyori va teatr rejissori
Fayl:Barat Shekinskaya.jpg | Barat Shekinskaya, Ozarbayjon teatr va kino aktrisasi
Fayl:Latif Safarov.jpg|Latif Safarov, Ozarbayjon kino aktyori va rejissor
Fayl:Soltan Hajibeyov.jpg |Sulton Hojibeyov, Ozarbayjon bastakori

Fayl:Dadaş Həsənov (1926).jpg|Dadash Hasanov, Ozarbayjon siyosiy xodimi
Fayl:Khan Shushinski.jpg|Xon Shushinskiy, Ozarbayjon mugʻom xonandasi
</gallery>

== Rayon qoʻmitasi raislari va ijroiya rahbarlari ==
* [[:az:Mikayıl Gözəlov|Mikoyil Goʻzalov]]
* [[:az:Nizami Bəhmənov|Nizomiy Bahmanov]]

== Tarixiy obidalari ==
=== Diniy — tarixiy obidalari ===
# Hoji Yusufli masjidi (XVIII asr)
# „Choʻl Qal’a“ masjidi (XVIII asr)
# Xoja marjonli masjidi (XVIII asr)
# Quyuqliq masjidi (XVIII asr)
# Sayidli masjidi (XVIII asr)
# Masjid (XVIII asr)
# Mardinli masjidi (XIX asr)
# Quyi Gavhar Ogʻa masjidi (1874-1875)
# Julfalar masjidi (XIX asr)
# Yuqori Gavhar Ogʻa masjidi (XIX asr)
# Momoy masjidi (XIX asr)
# Koʻcharli masjidi (XIX asr)
# Molibayli masjidi
# Alban ibodatxonasi
# Qoyboli masjidi
# Shirlon masjidi

=== Tarixiy — meʼmoriy obidalari ===
# Qal’a devori (uzunligi 8 kilometr)
# Qal’a devori ustiga tiklangan burjlar (17 dona)
# Qadimiy uslubda qurilgan 17 mahalla
# Mulla Panoh Voqivning sheʼriyat uyi
# Xon qizi Xurshidbonu Notavon saroyi
# Mir Muhsin Navvob mulki
# Uzayir Hojibekovning uy-muzeyi
# Bulbulning uy-muzeyi
# Gilam muzeyi
# Tarix — oʻlkashunoslik muzeyi
# Qorabogʻ davlat tarixiy muzeyi
# Mulla Panoh Voqif maqbarasi
# Turshsuv galereyasi
# 4 ta karvonsaroy
# Shohliq koʻprigi
# Suratlar galereyasi
# Ganja darvozasi
# Shoʻr buloq
# Najafquli oʻga mulki
# Ozarbayjondagi boshlangʻich realniy maktabi binosi
# Xon qizi Notavon buloq majmuasi
# Ogʻa-Abdurahim ogʻa uyi
# Zorislidagi Koʻr karvonsaroyi
# Yangi mahalladagi koʻprik
# Ibrohimxon mulki
# Sodiqjon qasri
# Ulugʻbek uyi
# Ogʻabuyukxon burji
# Molibeylidagi „Qizlar maktabi“
# Xon qizi Notavon qurdirgan „Qoratom“
# Ogʻabegim ogʻa qasri
# Qosimbek Zokir yashagan uy
# Qosimbek Zokirning qabri ustidagi obida
# Katta miqdordagi kumush va mis idishlar
# Bahman Mirzo Qochor majmuasi
# Bahman Mirzo Qochor harami
# Bahman Mirzo Qochor qurdirgan „Bob“ hammomi
# Qochorlar maqbara majmuasi
# Layli qoyasi
# Mammad Hasan ogʻa imorati
# Qorabogʻ xonligi devon majmuasi
# Hoji Shukur imorati
# Qadimovlar mulki
# Ibrohim Xalilxon 1801-yilda qurdirgan madrasa majmuasi
# Qorabogʻ xonining vaziri Mirza Jamolbek Javonshior va uning oilasining maqbara majmuasi
# Qorabogʻ qozisi mulki
# Tosh kitoblar
# Oʻvdon bulogʻi
# Xurshidbonu Notavon qurdirgan zindon binosi
# Bayot qal’asi (1748-yil)
# Shohbuloq qal’asi
# „Panohobod“ Shusha qalaʼsi (1750-1757-yillar)
# Ikki qavatli karvonsaroy (1888-1889-yillar)
# „Daliktosh“ zinapoya majmuasi
# Samadbek Mehmondorovning Shushadagi mulki

=== Ziyoratgohlar ===
# Hazrat Ali gʻori (Nazir gʻori)
# Hazrat Abbos shifo oʻchogʻi
# Soqqaxona va Pirgoh pirlari
# Sayid Mirfasih turbasi
# Ogʻadadali mahallasidagi Mir Mehdi oʻchogʻi
# Chir mahallasidagi qoʻsh minorali shifo oʻchogʻi
# Qosim ogʻa oʻchogʻi
# Sayyidli mahallasidagi Sayid Xalil Sayid Ali oʻgʻli ochogʻi
# Haydar turbasi

== Tasvirlar ==
<gallery mode="packed" heights="200">
Fayl:Djdrduz_Canyon_in_Shushi.JPG|
Fayl:Shushi,.jpg|
Fayl:Kaňon_řeky_Karkar,_Náhorní_Karabach.jpg|
</gallery>

=== Filateliyada ===
<center>
<gallery perrow="6" widths=100 heights=100>
Fayl:Stamps_of_Azerbaijan,_1997-490.jpg|
Fayl:Stamps_of_Azerbaijan,_2002-609.jpg|
Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2003-645.jpg|
Fayl:Stamps_of_Azerbaijan,_2004-680.JPG|
Fayl:Stamps_of_Azerbaijan,_2012-1055-1056.jpg|
</gallery>
<gallery perrow="6" widths=100 heights=100>
Fayl:Stamp_of_Azerbaijan_749.jpg|
Fayl:Stamp_of_Azerbaijan_750.jpg|
Fayl:Stamp_of_Azerbaijan_751.jpg|
Fayl:Stamps_of_Azerbaijan,_2006-757.jpg|
</gallery>
</center>

== Havolalar ==
* [http://shusha.info/ Shusha. Khronologicheskaya istoriya] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170601220720/http://shusha.info/ |date=2017-06-01 }}
* [http://shusha.az/ Shusha.az]

== Adabiyot ==
* „Tema Azerbaydjana v sredstvax massovoy informatsii Uzbekistana“ Oʻzbek va rus tillarida.
* Oleg Kuznesov. Qorabogʻ konflikti: „afsonalari“ toʻgʻrisida haqiqat. 2015. Oʻzbek tilida.
* Sh.Salamov „Turkestan i Yujniy Kavkaz XIX — XX vv. Dashnaki ot Fergani do Karabaxa“ (2015), Rus tilida.
* „Ozarbayjoning madaniy merosi: Kulturnoe nasledie Azerbaydjana“ (2016), Oʻzbek va rus tillarida.
* Tarix fanlari doktori, professor Ali Hasanovning „Geosiyosat“ kitobi (2016) — tarjimon Babaxan Sharifov. Oʻzbek tilida.
* Sh.Salamov „Karabax — voyna idey“ (2016), Rus tilida.
* Shuxrat Salamov. „Gʻoyalar jangi“. XIX-XX a.. Turkiston va Janubiy Kavkaz. T., — 2017. Oʻzbek tilida.
* Abduvali Saybnazarov. Chelovechnost, unichtojennaya v Xodjalinskom genotside. -T., 2017. Oʻzbek va rus tillarida.
* Ali Hasanov, Ozarbayjonliklarga qarshi etnik tozalash va milliy qirgʻin siyosati. Xoʻjayli milliy qirgʻini / — Toshkent: „Istiqlol nuri“, 2017. Oʻzbek tilida.
* Dokumentalniy film. „Dashnaki ot Fergani do Karabaxa“ (2016)
* {{Kitob manbasi |language=azerbaijani |last=Əhmədbəy |first=Cavanşir |title=Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair: 1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər |publisher=Azərbaycan SSR EA |date=1961 |location=Baku |type=paper}}
* {{Kitob manbasi |language=azerbaijani |last=Abbasov |first=Samir |title=Razgrablennyye kul'turnyye dostoyaniya, unichtozhennyye biblioteki - zhertvy armyanskoy agressii |publisher=Təhsil |date=2012 |location=Baku}}
* {{Kitob manbasi |language=azerbaijani |title=Sovetskiy Nagornyy Karabakh |publisher=Azerneshr |date=1983 |location=Baku}}
* {{Kitob manbasi|author=layihə rəhbəri. D. Musayev; red. hey. N. Abdullayev və b.|title=Şuşa - qədim Azərbaycan diyarı (Шуша - древний край Азербайджана)|location= Baku|publisher=|date=2009|language=azerbaijani}}
* {{Kitob manbasi|author=Nazim Məmmədov|title=Azərbaycan SSR Dağlıq Qarabağ bölgəsinin şəhər və rayonlarının tarixi: XX əsrin 20-90-cı illəri|location= Baku|publisher= Təhsil|date=2010|language=azerbaijani}}
* {{Kitob manbasi|author=|title=Qarabağ həqiqətləri|location= Baku|publisher=|date=2011|language=azerbaijani}}
* {{Kitob manbasi|author=|title=Şuşa - qədim Azərbaycan diyarı|location= Baku|publisher=|date=2009|language=azerbaijani}}
* {{Kitob manbasi|author=Vəlizadə Rövşən Novruz oğlu|title=Genosid... Ecocid: I kitab|location= Baku|publisher= Adiloğlu|date=2006|language=azerbaijani}}
* {{Kitob manbasi|author=B.Eyvazov; A.Balayev; Predisoviye.A.Eyvazov. Eyvazov;  Bakhadur Asker oglu. prof.|title=Kurort Shusha 1907-1987|location= Baku|publisher= Nurlan|date=2008|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=G.Imanova; Predisloviye.M. Teymur|title=Moya Shusha: Patrioticheskiye stikhi|location= Baku|publisher= Adil'oglu|date=2007|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Gasanova Aybeniz Ashraf kyzy|title=Sady i parki Azerbaydzhana: istoriya razvitiya landshaftnoy arkhitektury|location= Baku|publisher= Ishyg|date=1996|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Gasym Gadzhiyev|title=Irevanskiy "akademicheskiy" etap sezona Gorisskogo teatra absurda S. Sarkisyana|location= Baku|publisher= Teknur|date=2013|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Guliyev Gasan Mamedaga ogly|title=Smert' diplomata ili k istokam konflikta v Karabakhe|location= Baku|publisher= Ergyun|date=1995|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Zemfira Gadzhiyeva|title=Garabagskoye khanstvo: sotsial'no-ekonomicheskiye otnosheniya i gosudarstvennoye ustroystvo|location= Baku|publisher= Takhsil|date=2008|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Istoriya Azerbaydzhana po dokumentam i publikatsiyam|title=Elm|location= Baku|publisher=|date=1990|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Karabag-name|title=AN Azerbaydzhanskoy SSR|location= Baku|publisher=|date=1950|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Mustafa-zade Rakhman|title=Dve Respubliki: azerbaydzhano-rossiyskiye otnosheniya v 1918-1922 gg|location= Baku|publisher= MIK|date=2006|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Turan Akhundova|title=Nemtsy-kolonisty Azerbaydzhana: XIX-nach. XX v. Shusha|location= Baku|publisher=|date=1999|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Khronika NKAO: fevral' 1988 - fevral' 1990|title=Kommunist|location= Baku|publisher=|date=1990|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Chingiz Kadzhar|title=Staraya Shusha|location= Baku|publisher= Şərq-Qərb|date=2007|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=E. Avalov; Fond Geydara Aliyeva; [sost. Obshchestvennaya Organizatsiya Razvitiya regionov] Avalov;  El'turan|title=Shusha: grafika|location= Baku|publisher= Chashyoglu|date=2008|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=K. M. Məmmədzadə; N. A. Sərkisov; red. C. Quliyev; foto. Q. M. Hüseynzadə|title=Şuşa-Vaqifin türbəsi; AzSSR EA Tarix İn-tu Arxeologiya və Etnoqrafiya Sektoru|location= Bakı|publisher= Elm|date=1986|language=azerbaijani}}
* {{Kitob manbasi|author=M. M. Ağamirov ; elmi red. O. Abasquliyev ; red. və ön söz müəl. S. Əliyev|title=Nəğmə dolu Şuşam mənim!(Песенный город Шуша/ Shusha - city of songs). Şuşa incəsənət məktəbi|location= Bakı|publisher= Nurlar|date=2013|language=azerbaijani}}
* {{Kitob manbasi|author=pod red. I. P. Babenko|title=Pamyatnaya kniga Yelisavetpol'skoy guberniy na 1914 god: sprilozheniye tablitsy ob ekonomicheskom polozhenii nasedeniya gubernii|location= Tiflis|publisher=|date=1914|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Sadykhova Gyul'dzhamal Nariman kyzy. ; nauch. red. M. A. Ismailov ; NANA In-t Istorii im. A. Bakykhanova|title=Istoriya goroda Shushi (XIX-nachalo KHKH vv.): [monografiya]|location= Baku|publisher= Nurlan|date=2004|language=russian}}
* {{Kitob manbasi|author=Dzh. Aleksandrovich; I. Azimbekov; V. M. Sysoyev; S.Aleksandrovich|title=Yevlakh-Shusha: arkheologicheskiy ocherk : otdel'nyy ottisk iz 3-go vypuska "Izvestiy Azkomstarisa"|location= Baku|publisher=|date=1928|language=russian}}

== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{Tashqi havolalar}}

[[Turkum:Ozarbayjon tumanlari]]
[[Turkum:Ozarbayjon tarixi]]
[[Turkum:Ozarbayjon geografiyasi]]
[[Turkum:Shusha tumani]]