Shanxay hamkorlik tashkiloti sahifasining manbasini koʻrish

{{Tashkilot bilgiqutisi
|nomi = Shanxay Hamkorlik Tashkiloti, <br/>{{lang-zh|上海合作组织}}<br/>{{lang-ru|Шанхайская организация сотрудничества}}  
|logo = The Prime Minister, Shri Narendra Modi at the Signing Ceremony of the Shanghai Cooperation Organisation (SCO) Summit, in Qingdao, China on June 10, 2018 (1).JPG
|tasvir_tagyozuvi = Davlat rahbarlari hujjatlarni imzolash jarayoni
|tasvir = Shanghai Cooperation Organization after 2022 Samarkand Summit.png
|caption2 ={{legend|#15cd00|Aʼzolar|inline|circle|100%}} {{legend|#00FF00|Kuzatuvchilar|inline||100%}} {{legend|#FFFF00|Muloqat boʻyicha hamkorlar|inline||20%|||20%}}
|tasvir3 = 
|tasvir3_tagyozuvi =
toʻlaqonli aʼzolar<br /><span style="background:#00FF00; width:6px; height:8px; margin:2px;">&nbsp;&nbsp;</span>kuzatuvchilar<br /><span 
style="background:#FFFF00; width:6px; height:8px; margin:2px;">&nbsp;&nbsp;</span>Muloqot sheriklari
|qisqartma = 
|turi = [[Xalqaro tashkilot]]
|sanoat = 
|shiori = 
|maqomi = 
|maqsadi = 
|ishga_tushgan_sanasi = [[15-iyun]] [[2001-yil]]<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=arxiv nusxasi |url=http://rus.sectsco.org/about_sco/20151208/16789.html |qaralgan sana=2022-08-18 |arxivsana=2022-09-23 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20220923095147/http://rus.sectsco.org/about_sco/20151208/16789.html }}</ref>
|tan_olingan_yili = 
|tugatilgan = 
|tugatilish_sababi = 
|joylashuvi = [[Pekin]], [[XXR]] {{flagicon|CHN}}
|hududiy_hizmati = 
|asoschilari = Qozogʻiston, <br/>Xitoy,<br/> Qirgʻiziston,<br/> Rossiya,<br/> Tojikiston,<br/> Oʻzbekiston
|prezident = 
|direktori = 
|bosh_kotib = Chjan Min<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=arxiv nusxasi |url=http://rus.sectsco.org/for_media/20220331/827673.html |qaralgan sana=2022-08-18 |arxivsana=2022-08-18 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20220818151249/http://rus.sectsco.org/for_media/20220331/827673.html }}</ref> 
|xoʻjayinlar = 
|yetakchi_sarlavha = Ijrochi kotib
|yetakchi_nomi ={{flagicon|CHN}} [[Zhang Ming]] 
|yetakchi_sarlavha2 = Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi Ijroiya qoʻmitasi direktori
|yetakchi_nomi2 = {{flagicon|UZB}} [[Ruslan Mirzayev]]<ref>https://daryo.uz/2021/09/17/shavkat-mirziyoyev-shht-majlisida-kibermakondagi-tahdidlarga-qarshi-axborot-xavfsizligi-sohasidagi-ekspertlar-forumini-tasis-etishni-ilgari-surdi/</ref>
|yetakchi_sarlavha3 =   
|yetakchi_nomi3 = 
|bosh_mahkamasi = 
|daromad = 
|aylanma_daromad = 
|operatsion_foyda = 
|toza_foyda = 
|boyligi = 
|byudjet = 
|IITKI = 
|ishchilar_soni = 
|koʻngilli_xizmatkorlar = 
|mijozlar_soni = 
|aʼzolari = 10 aʼzo davlatlar<ref>{{Veb manbasi |sarlavha=arxiv nusxasi |url=http://rus.sectsco.org/about_sco/20151208/16789.html |qaralgan sana=2022-08-18 |arxivsana=2022-09-23 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20220923095147/http://rus.sectsco.org/about_sco/20151208/16789.html }}</ref> 
{{ubl
  |{{CHN}}
  |{{IND}}
  |{{IRI}}<ref name="kun" /><ref>https://daryo.uz/2022/08/20/putin-va-si-szinpin-g20-sammitini-kutmasdan-samarqandda-shht-sammitida-uchrashishi-mumkin/</ref><ref>{{veb manbasi |url=https://kun.uz/45045689 |sarlavha=Эрон асосий таркибда |familiya= |ism= |muallif= |muallif-havola= |sana=18.09.2021 |yil= |muharrir= |vebsayt=[[Kun.uz]] |nashriyot= |joylashuv= |sahifalar= |til= |format= |kirish sanasi= |url-status= |arxiv-url= |arxiv-sana= |iqtibos= |ref=}}</ref>
  |{{KAZ}}
  |{{KGZ}}
  |{{PAK}}
  |{{RUS}}
  |{{TJK}}
  |{{UZB}}
  |{{BLR}}
}}
'''2 ta kuzatuvchi davlat'''
{{ubl
  |{{nowrap|{{AFG}} (''de yure'')}}
  |{{MNG}}
}}
'''6 muloqat boʻyicha hamkorlar'''
{{ubl
  |{{AZE}}
  |{{ARM}}
  |{{Flagicon|CAM}}Kombodja 
  |{{NEP}}
  |{{TUR}}
  |{{Flagicon|SRI}} Shri-Lanka
}}
|oʻziga_tegishli_tashkilotlar = 
|vebsayti = www.sectsco.org
|tili = [[Rus tili|Rus]], [[Xitoy tili|Xitoy]]
}}
'''Shanxay hamkorlik tashkiloti''' (ShHT) — mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlik tashkiloti. Xitoyning Shanxay shahrida 6 mamlakat — Qozogʻiston, Xitoy, Qirgʻiziston, Rossiya, Tojikiston Oʻzbekiston  davlat rahbarlari uchrashuvida tuzilgan (15-iyun 2001-yil). SHHTning vujudga kelish tarixi „Shanxay beshligi“ deb atalgan uyushma faoliyati bilan bogʻliqdir. Dastlab [[Qozogʻiston]], [[Xitoy]], [[Qirgʻiziston]], [[Rossiya]], [[Tojikiston]] davlatlari rahbarlari („Shanxay beshligi“) uchrashuvi boʻlib oʻtgan. Unda chegaradosh mamlakatlar oʻrtasidagi ishonchni mustahkamlash (1996) va qoʻshma chegarada qurolli kuchlar va qurolyarogʻlarni qisqartirish (1997) toʻgʻrisida 2 ta bitim imzolangan edi. 1998-yildan „beshlik“ mamlakatlarining oʻzaro hamkorligi sobiq Sovet Ittifoqi — Xitoy chegarasi boʻylab harbiysiyosiy vaziyatni barqarorlashtirish masalalaridan mintaqaviy xavfsizlik va koʻp tomonlama iqtisodiy hamkorlikni taʼminlash choralariga oʻtishga qaratildi. SHHTning Dushanbe (2000) sammitida Oʻzbekiston Respublikasi birinchi marta kuzatuvchi sifatida qatnashdi. Ana shu sammitda „beshlik“ negizida koʻp tarmoqli tashkilot tuzish toʻgʻrisida taklif ilgari surildi. SHHT taʼsischilaridan biri sifatida ishtirok etish haqidagi qarorni Oʻzbekiston oʻz milliy manfaatlaridan kelib chiqib, Markaziy Osiyo mintaqasidagi harbiy-siyosiy vaziyatni hisobga olgan holda qabul qildi. Shanxay sammitida (2001-yil iyun) yangi tashkilotning maqsad va prinsiplarini eʼlon qilgan Deklaratsiya, shuningdek, Terrorizm, ayirmachilik va ekstremizmga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya qabul qilindi. Tashkilotning Sankt-Peterburgda boʻlgan 2-sammitida (2002-yil iyun) ustav hujjati — SHHT Xartiyasiga imzo chekildi. SHHT ning oliy organi Davlat boshliqlari kengashidir. Tashkilot strukturasi Hukumat boshliqlari (bosh vazirlar) kengashi, Tashqi ishlar vazirlari kengashi, Tarmoq vazirliklari va idoralari rahbarlari kengashi, Milliy muvofiqlashtiruvchilar kengashi va doimiy ishlovchi Kotibiyat (Pekin shahrida joylashgan) hamda Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi (MATT; Toshkent shahrida joylashgan)dan iborat.

Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi 1-yanvar 2004-yildan faoliyat koʻrsata boshladi. Mazkur tuzilma zimmasiga axborot almashish, chegara va bojxona qoʻmitalarining, maxsus xizmatlarning hamkorligini muvofiqlashtirish, shu orkali terrorchilikning oldini olish vazifasi yuklangan. Shu maqsadda tuzilma tarkibida kengash va ijroqoʻm faoliyati yoʻlga qoʻyilgan. Kengashga 6 davlat maxsus xizmatlari rahbarlarining vakillari kiritilgan. Ijroqoʻmda esa oʻzaro tasdiqlangan lavozim oʻrinlariga muvofiq SHHTga aʼzo davlatlardan vakillar ishlaydi. SHHTga aʼzo davlatlar rahbarlari kengashining 2004-yil 17-iyunda [[Toshkent]]da boʻlgan majlisida Tashkilotning shakllanish davri yakunlanganligi qayd etildi. Majlis yakunlari boʻyicha Toshkent deklaratsiyasi, SHHTning vakolatlari va immunitetlari toʻgʻrisidagi konvensiya, Narkotik vositalar va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashda hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim, tashkilot va uning organlari faoliyatiga doyr hujjatlar imzolandi. Oʻzbekiston Respublikasining Tashkilotga aʼzo davlatlar Xavfsizlik kengashlari kotiblarining tegishli milliy mahkamalarning yangi taxdid va xurujlarga qarshi turishdagi hamkorligini mustahkamlash maqsadiga qaratilgan doimiy uchrashuvlarini oʻtkazib turish haqidagi tashabbusi qoʻllab-quvvatlandi.

SHHT aʼzo mamlakatlarni xavfsizlik orqali hamkorlik sari boshlaydigan tashkilotdir. Iqtisodiy hamkorlik borasida oldinda transport infratuzilmasini rivojlantirish, tabiiy, mineral xom ashyo zaxiralarini oʻzlashtirish, suv energetika zaxiralaridan unumli foydalanish, ekologiyaga oid va boshqa masalalar bor.

== Tarkib ==
Shanxay hamkorlik tashkilotiga aʼzo davlatlar:
*[[Qozogʻiston]], 
*[[Qirgʻiziston]], 
*[[Rossiya]], 
*[[Tojikiston]], 
*[[Oʻzbekiston]], 
*[[Xitoy]], 
*[[Hindiston]], 
*[[Pokiston]],
*[[Eron]]<ref name="kun">{{veb manbasi |url=https://kun.uz/uz/news/2023/07/04/eron-rasman-shanxay-hamkorlik-tashkilotiga-azo-boldi |sarlavha= Eron rasman Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a’zo bo‘ldi|familiya= |ism= |muallif= |muallif-havola= |sana=04.07.2023 |yil= |muharrir= |vebsayt=Kun.uz |nashriyot= |joylashuv= |sahifalar= |til= uz|format= |qaralgan sana= 05.7.23|url-status= |arxiv-url= |arxiv-sana= |iqtibos= |ref=}}</ref>.
*[[Belarus]]<ref>{{Veb manbasi |url=https://daryo.uz/2024/07/04/belarus-shanxay-hamkorlik-tashkilotiga-azo-boldi |sarlavha=Belarus Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo bo‘ldi |sana=4.07.2024 |qaralgan sana=6.07.2024}}</ref>

== ShHT ijroiy kotiblari ==
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#ececec"
! !! Sana !! Davlat !! Ism 
|-
| 1 || [[2012]] ||{{RUS}}||Dmitriy Mezentsev
|-
| 2 || 2021—2022-yillar || {{UZB}} || [[Vladimir Norov]]
|-3 ||2022-yildan Chan Min
|
|
|
|
|-
|
|
|
|
|}[[Fayl:ShHT_tuzilmasi.jpg|500px|thumb]]Tashkilot faoliyati [[1996-yil|1996-yilda]] Rossiya va Xitoy davlatlari oʻrtasidagi ikki tomonlama hamkorlikdan boshlangan. Shu yili ShHT aʼzoligiga Tojikiston, Qirgʻiziston, Qozogʻiston va [[2001|2001-yilda]] Oʻzbekiston kelib qoʻshilgan.

ShHTning boshqa sobiq SSSR hududi joylashgan hududiy tashkilotlardan farqi ushbu tashkilotga [[MDH]] davlatlaridan tashqari unga Xitoy, Hindiston va Pokiston ham qoʻshilgan.

[[Eron]] islom respublikasi endi toʻlaqonli aʼzo.

=== Kuzatuvchi davlatlar ===

Shanxay hamkorlik tashkilotining kuzatuvchi davlatlariga Moʻgʻuliston, Afgʻoniston, Belorussiya kiradi.

== Tarixi ==

=== ShHT aʼzo-davlatlari boshliqlarining uchrashuvlari ===
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#ececec"
! !! Sana !! Oʻtkazilgan joyi !! Davlat !! Yigʻilishlar
|-
| 1 || [[26-aprel|26]]-[[27-aprel|27]] [[1996]] || [[Shanxay]] || {{CHN}} ||
|-
| 2 || [[24-aprel|24]]-[[25-aprel|25]] [[1997]] || [[Moskva]] || {{RUS}} ||
|-
| 3 || [[3-iyul|3]]-[[4-iyul|4]] [[1998]] || [[Almati]] || {{KAZ}} ||
|-
| 4 || [[25-avgust|25]]-[[26-avgust|26]] [[1999]] || [[Bishkek]] || {{KGZ}} ||
|-
| 5 || [[4-iyun|4]]-[[5-iyun]] [[2000]] || [[Dushanbe]] || {{TJK}} ||
|-
| 6 || [[14-iyun|14]]-[[15-iyun]] [[2001]] || [[Shanxay]] || {{CHN}} ||
|-
| 7 || [[7-iyun]] [[2002]] || [[Sankt-Peterburg]] || {{RUS}} ||
|-
| 8 || [[28-may|28-29-may]] [[2003]] || [[Moskva]] || {{RUS}} ||
|-
| 9 || [[17-iyun]] [[2004]] || [[Toshkent]] || {{UZB}} || [[Toshkentdagi ShHT sammiti (2004)|Toshkent sammiti]] 
|-
| 10 || [[5-iyul]] [[2005]] || [[Nur-Sulton]] || {{KAZ}} ||
|-
| 11 || [[14-iyun|14-15-iyun]] [[2006]] || [[Shanxay]] || {{CHN}} ||
|-
| 12 || [[16-avgust]] [[2007]] || [[Bishkek]] || {{KGZ}} ||
|-
| 13 || [[28-avgust]] [[2008]]|| [[Dushanbe]] || {{TJK}} ||
|-
| 14 || [[15-iyun|15]]-[[16-iyun]] [[2009]] || [[Yekaterinburg]] || {{RUS}} ||
|-
| 15 || [[10-iyun|10]]-[[11-iyun]] [[2010]]|| [[Toshkent]] || {{UZB}} || [[Toshkentdagi ShHT sammiti (2010)|Toshkent sammiti]] 
|-
| 16 || [[14-iyun|14]]-[[15-iyun]] [[2011]]|| [[Ostona]] || {{KAZ}} ||
|-
| 17 || [[6-iyun|6]]-[[7-iyun]] [[2012]]|| [[Pekin]] || {{CHN}} || [[Pekindagi ShHT sammiti (2012)|Pekin sammiti]]  
|-
| 18 || [[13-sentyabr|13]]-[[14-sentyabr]] [[2013]] || [[Bishkek]] || {{KGZ}} ||
|-
| 19 || [[11-sentyabr|11]]-[[12-sentyabr]] [[2014]] || [[Dushanbe]] || {{TJK}} || [[Dushanbedagi ShHT sammiti (2014)|Dushanbe sammiti]]  
|-
| 20 || [[9-iyul|9]]-[[10-iyul]] [[2015]] || [[Ufa]] || {{RUS}} ||
|-
| 21 || [[23-iyun]]-[[24-iyun]] [[2016]] || [[Toshkent]] || {{UZB}} || [[Toshkentdagi ShHT sammiti (2016)|Toshkent sammiti]]
|-
| 22 || [[8-iyun]]-[[9-iyun]] [[2017]] || [[Ostona]] || {{KAZ}} || [[Ostonadagi ShHT sammiti (2017)|Ostona sammiti]]
|-
| 23 || [[9-iyun]]-[[10-iyun]] [[2018]] || [[Sindao]] || {{CHN}} ||
|-
| 24 || [[2019]] || [[Bishkek]] || {{KGZ}} ||
|-
| 25 || [[2020]] || [[Chelyabinsk]] || {{RUS}} ||
|-
| 26 || [[2021]] ||[[Dushanbe]] || {{TJK}} ||
|-
| 27 || 15–16-sentabr [[2022-yil]] ||[[Samarqand]] || {{UZB}} || [[Samarqanddagi ShHT sammiti (2022)|Samarqand sammiti]]
|}

== Tashkiliy tuzilmasi ==
{{Clear}}

== Yana qarang ==
* [[MDH]]
* [[Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti]]

== Manbalar ==
{{manbalar}}
== Havolalar ==
* [http://www.sectsco.org/home.asp?LanguageID=3 Rasmiy sayti (rus tilida)] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071226154851/http://www.sectsco.org/home.asp?LanguageID=3 |date=26-dekabr 2007-yil }}
* [http://terrorizmunet.com/index.php?section=277 TERRORIZM, SEPARATIZM VA EKSTREMIZM GA QARSHI SHANHAY KONVENSIYASI] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071206031650/http://terrorizmunet.com/index.php?section=277 |date=6-dekabr 2007-yil }}
* [http://www.scosummit2007.org/ Bishkek sammiti rasmiy sayti (rus tilida)] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071222105050/http://www.scosummit2007.org/ |date=22-dekabr 2007-yil }}
* Enrico Fels, „Assessing Eurasiaʼs Powerhouse. An Inquiry into the Nature of the Shanghai Cooperation Organisation“, Bochum, 2009. (Ingliz)
Kun.uz [https://kun.uz/news/2021/09/17/eron-shhtga-qabul-qilindi]

{{OʻzME}}
{{Shanxay Hamkorlik Tashkiloti}}

[[Turkum:Xalqaro tashkilotlar]]
[[Turkum:Qozogʻiston — Rossiya munosabatlari]]