Rim imperiyasidagi fuqarolik urushi (68—69)

Sanalar	68–69 yy.
Urush yeri	Rim imperiyasi
Sabab	Neron boshqaruvidan norozilik va u oʻz joniga qasd qilgach boshlanib ketgan hokimiyat uchun kurashlar
Natija	Vespasianning gʻalabasi va hokimiyat tepasiga kelishi hamda Flaviylar sulolasiga asos solishi.

Rim imperiyasida 68-69 yy. fuqarolar urushi
	Qadimgi Rimdagi fuqorolik urushlari
[[Fayl:Year of the Four Emperors.jpg	]];
Sanalar	68–69 yy.
Urush yeri	Rim imperiyasi
Sabab	Neron boshqaruvidan norozilik va u oʻz joniga qasd qilgach boshlanib ketgan hokimiyat uchun kurashlar
Natija	Vespasianning gʻalabasi va hokimiyat tepasiga kelishi hamda Flaviylar sulolasiga asos solishi.

Rim imperiyasida 68-69 yillardagi fuqarolar urushi, shuningdek , Toʻrt imperator yili (lotincha: annus quattuor imperatorum), — Rim imperiyasi tarixidagi (68-69 yillar) aynan shu davrda taxtda toʻrtta hukmdor oʻzgargan. Bular: Galba, Oton, Vitelliy va Vespasian .

Neron hukmronligining tugashi

68 yil mart oyida Lugdun Galliyasi gubernatori Gay Yuliy Vindeks oʻz legionlarini imperator Neronga qarshi koʻtardi. Qoʻzgʻolonni bostirish Yuqori Germaniya gubernatori Lusiy Verginiy Rufga topshirildi. Rufning qoʻshinlariga qarshi tura olmasligini anglagan Vindex Tarrakon Ispaniyaning mashhur gubernatori Serviy Sulpitsiy Galbani yordamga chaqiradi va uni imperator deb eʼlon qilishini taklif qiladi. Dastlab ikkilanib qolgan Galba oxir-oqibat qoʻzgʻolonni qoʻllab-quvvatlaydi. Ispaniya va Galliyadagi legionlar uni imperator deb eʼlon qilishadi va Vindexga qoʻshinlariga borib qõshilishadi.

68-yil may oyida Bezanson yaqinidagi qarorgohda joylashgan Ruf qoʻshinlari Vindex legionlariga oʻzboshimchalik bilan hujum qilishdi va ularni magʻlub etishdi. Qoʻzgʻolonchi legionlarning qoldiqlari qochib, Galbaga qoʻshilishdi. Verginiy Ruf qoʻshinlari oʻzlarining qoʻmondoni imperator deb eʼlon qilishdi, lekin Ruf Rimga yoʻl olgan Galba qoʻshinini oʻtkazib yuborgandi va u oʻzini va legionlarini senat qoʻliga topshirayotganini eʼlon qildi.

Gay Nimfidiy Sabin, pretoriy prefekti, Galbani qoʻllab-quvvatlashga qaror qilib, uning nomidan pretorianlarga xayr-ehsonlar vaʼda qildi. Shunday qilib, Neron barcha himoyani yoʻqotib, Rimdan qochishga majbur boʻladi va õzi ozod qilinganlardan birining villasiga borib va u yerda 9 iyun kuni oʻz joniga qasd qilgan.

Galba hukmronligi

Galbaning Rimga kirishi qirgʻin bilan nishonlandi — u oʻz qoʻshinlariga Neron tomonidan yollangan dengizchilar legioniga hujum qilishni buyurdi, ular Rim fuqaroligi huquqlarini soʻrash uchun yangi imperatorni kutib olish uchun chiqdi. Poytaxtga kirganidan koʻp oʻtmay, Galba davlat byudjetini toʻldirish uchun soʻnggi yillarda ularga tarqatilgan Neronning saxiy sovgʻalarini topish va qaytarishni buyurib, rimliklarning noroziligiga duchor boʻldi. Askarlar va pretorlar ham yangi hukmdorga sodiqlik uchun Galba nomidan Sabin tomonidan vaʼda qilingan pulni olmasliklarini bilib, imperatordan norozi edilar. Quyi Germania legionlari birinchi boʻlib 69-yanvarda ochiq dushmanlik koʻrsatib, oʻzlarining noibi Vitelliyni imperator deb eʼlon qilishdi. Bundan xabar topgan Galba oʻziga merosxoʻr tayinlashga qaror qildi. Ular Lusiy Kalpurniy Pizon boʻldi . Galba tomoniga oʻtgani uchun mukofot kutayotgan imperatorlik gvardiyasi yana hech narsasiz qolib, isyon yoqasida edi. Bundan Pizon oʻrniga asrab olinishini istagan Mark Salviy Oton mohirlik bilan foydalandi. U Galbaga qarshi fitna uyushtiradi va 69 yil 15 yanvarda forumda Galba pretorlar tomonidan oʻldirilgan. Uning qoziqqa oʻralgan boshi bir necha kun davomida shahar koʻchalarida olib yuriladi. Xuddi shu kuni Pizon ham vafot etadi. Senat Otoni printseps deb eʼlon qildi.

Oton hukmronligi

Yangi imperator qoʻlida yanada samaraliroq armiyaga ega boʻlgan Vitelliy bilan jang qilishiga toʻgʻri keldi. Vitelliy birinchi navbatda janglarda toblangan yuqorigermaniya legionlariga tayangan, Oton esa Rim va Italiyada joylashgan boʻlinmalarni toʻplagan — bu yerda xizmat qilgan askarlar bekorchilikdan charchagan va qoʻmondonlardan bezigan edi. Ammo yoʻlda toʻrtta Illiriy legioni bor edi va uning tomonida flot ham bor edi, bu esa uzluksiz aslaha va oziq-ovqat olib kelish imkonini berardi. Shimoliy Italiyada boshlangan urushda Oton generallari dastlabki uchta kichik jangda gʻalaba qozonishdi, ammo 69 yil 14 aprelda ular Bedriak (Kremona yaqinidagi) birinchi jangida magʻlub boʻlishdi. Bundan xabar topgan Oton oʻz joniga qasd qildi .

Vitelliy hukmronligi

Senat 69-yil 19-aprelda Vitelliyni imperator deb tan oldi. Printseps boʻlgan Vitelliy isrofgarchilik va bayramlar bilan shugʻullangan va unga sodiq askarlar talonchilik va qotilliklar bilan shugʻullangan. Shunday qilib, u Rim aholisini oʻziga qarshi qoʻyishga muvaffaq boʻldi. 69-yil iyulda sharqiy va dunay legionlari Yahudiya viloyatining gubernatori Vespasianga sodiqlik qasamyodini qilganlarida, bu Vitelliyning mavqeyini keskin tushirdi. Vespasian õzining tarafdorlari bõlgan Mark Antoni Prim, Myoziy va Retsiy legionlari bilan Italiyaga bostirib kirdi va Bedriak yaqinidagi ikkinchi jangida Vitelliy qoʻshinlarini magʻlub etdi, shundan soʻng u Rimga qarab yurdi. 69 yil 20 dekabrda hujumi paytida. Vitelliy askarlar tomonidan Sakra orqali olib borilgan va oxirida oʻldirilgan va Tiberga tashlangan.

Vespasianning hokimiyat tepasiga kelishi

Vitelliy oʻldirilganidan keyin Tit Flaviy Vespasian imperator deb tan olinadi va milodiy 96 yilgacha hukmronlik qilgan Flaviylar sulolasiga asos soladi.

Voqealarning xronologiyasi

68-yil

Mart — Lugdun Galliyasi gubernatori Gay Yuliy Vindeks qoʻzgʻolon koʻtardi.
May — Vindex qoʻshinlari Verginiy Ruf tomonidan magʻlubiyatga uchratildi.
9 iyun — Neron oʻz joniga qasd qildi. Galba imperator deb eʼlon qilindi.

69-yil

1 yanvar — Vitelliy boshchiligidagi german legionlarining qoʻzgʻoloni.
15 yanvar — Galba va Pizonning oʻldirilishi. Oton imperator boʻldi.
14 aprel — Bertiak yaqinida Oton qoʻshinlarining magʻlubiyati. Otonning oʻz joniga qasd qilishi.
19 aprel — Senat Vitelliyni imperator sifatida tan oldi.
Iyun — Sharqiy legionlar Vespasianni imperator sifatida tan olishdi.
Oktyabr — Bertiak yaqinidagi ikkinchi jangida Vitelliy qoʻshinlarining magʻlubiyatga uchradi. Vitelliyning Rimga qochdi.
20 dekabr — Antoniy Prim boshchiligidagi Vespasian qoʻshinlarining Rimga kirishi. Vitelliyning oʻldirilishi.
21 dekabr — Senat Vespasianni imperator sifatida tan oldi.

Yana qarang

Bataviya qoʻzgʻoloni
Besh imperator yili (193)
Olti imperator yili (238)

Tarixiy manbalar

Gay Svetoniy Trankvil . Oʻn ikki Sezarning hayoti
Plutarx . Qiyosiy tarjimai hollar (Galba, Oton)
Korneliy Tatsit . Hikoya
Dion Kassiy. Rim tarixi
Pavel Diakon. Rim tarixi
Lex de Iperio Vespasiani
Sekst Avreliy Viktor. Sezarlar haqida
Flaviy Yevtropiy. Shahar tashkil topganidan qisqacha maʼlumot
Jozef Flaviy. Yahudiy urushi

Adabiyot

Tsirkin Yu. B. 2008 yil: 68/69 yillardagi fuqarolar urushining prinsipat rivojlanishi uchun oqibatlari (Wayback Machine saytida 2022-01-19 sanasida arxivlangan) // Tarix: zamonaviy yoritishda oʻtmish dunyosi. Prof. tavalludining 75 yilligiga bagʻishlangan ilmiy maqolalar toʻplami. E. D. Frolova / A. Yu. Dvornichenko (tahr.). SPb., 282-305.
Циркин Ю.Б. Гражданская война 68-69 гг. как этап становления римской средиземноморской державы^(rus.) // Вестник древней истории. — 1999. — № 4. — С. 141—149.