Qoraqalpoq tili sahifasining manbasini koʻrish

{{Til
|nom = Qoraqalpoq tili
|milliy nom = Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили
|mamlakatlar = {{flagcountry|Uzbekistan}} <br />{{KAZ}}
{{RUS}}
{{AFG}}
|biluvchilar =1 mlnga yaqin ([[2021]])
|oʻrin =
|yozuv = [[lotin alifbosi|lotin]], [[kirill alifbosi|Kirill]]
|rasmiy = {{flagcountry|Karakalpakstan}}
|turkum = [[Yevroosiyo tillari]]
|til oilasi = [[Oltoy tillari]]
: [[Turkiy tillar|Turkiy tarmoq]]
:: [[Qipchoq tillari|Qipchoq guruhi]]
::: [[Nogʻay tillari|Nogʻay-qipchoq ostguruhi]]
|iso1=
|iso2=kaa
|iso3=kaa
|sil=
|lc2=
|lc3=
|turkumlanishi = Turkumlanishi
|til_kodlari = Til kodlari
}}
'''Qoraqalpoq tili''' – [[turkiy tillar]] qatoriga kiradi. Qoraqalpoq tilida gaplashuvchilar soni 1 mlnga yaqin.
[[Qoraqalpogʻiston|Qoraqalpogʻiston Respublikasida]] istiqomat qiluvchi qoraqalpoq xalqining ona tilidir. Qoraqalpoq tili – [[Oʻzbekiston|Oʻzbekiston Respublikasining]] tarkibidagi Qoraqalpogʻiston Respublikasining rasmiy tilidir. Bu toʻgʻrisida maxsus qonun chiqarilgan. Qonunda qoraqalpoq tili Qoraqalpogʻistonning barcha hududida davlat tili sifatida foydalanishga imkon berilgan.
[[Fayl:KarakalpakMap.PNG|thumb|left|290px|Oʻzbekiston hududida qoraqalpoq tilida gaplashuvchilar (qizil)]]

<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
'''Qoraqalpoq tili''' – turkiy tillarning qipchoq guruhiga mansub tillardan; qozoq va noʻgʻay tillari bilan birgalikda qipchoq tillarining qipchoqnoʻgʻay guruhchasini tashkil etadi. Qoraqalpogʻiston Respublikasining davlat tili (oʻzbek tili bilan birga). Asosan, Qoraqalpogʻistonda, shuningdek, Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlari hamda Qozogʻiston va Turkmanistonning unga qoʻshni hududlarida, Rossiya Federatsiyasi va Afgʻonistonda tarqalgan. Qoraqalpoq tilida soʻzla-shuvchilarning umumiy soni 883 ming kishidan iborat (oʻtgan asrning 90-yillary oʻrtalari). Qoraqalpoq tili, asosan, 2 ta: shimoli-sharqiy va janubi-gʻarbiy lahjalarga boʻlinadi; bu lah-jalar fonetik jihatdan oʻzaro farqlanadi. Adabiy Qoraqalpoq tili 20-asrning 1-yarmida shimoli-sharqiy lahja asosida shakllangan.

Qoraqalpoq tilining oʻziga xos belgilari: unlilar ohangdoshligi – singarmonizm mavjud, mas, Atlarshmz (otlarimiz). kunler – (kunlar); umumturkiy ch undoshi sh bilan; sh esa s undoshi bilan almashadi, mas, qash (qoch), tas (tosh), bas (bosh). Ayrim soʻzlarda gʻ undoshi oʻrnida v; g undoshi oʻrnida y ishlatiladi, mas, tav (togʻ), tiy (teg) va boshqa Qoraqalpoq tilida, boshqa koʻpchilik turkny tillarda boʻlganidek, umumturkiy soʻzlardan tashqari, arab, eroniy, rus tillaridan oʻzlashgan soʻzlar ham ancha-gina.

Qoraqalpoq tili yozuvi isloh qilingan arab grafikasi asosida 1924-yilda shakllanti-rilgan. 1929—1940-yillarda lotin grafikasiga asoslangan qoraqalpoq yozuvi amalda boʻlgan boʻlsa, 1940-yildan rus grafikasi asosidagi yozuv joriy etilgan. 1999-yildan lotin grafikasi asosidagi yozuvga oʻtish ishlari amalga oshirilmoqda.
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->

== Alifbosi ==
Qoraqalpoqlar asosan [[Lotin alifbosi]]dan foydalanishadi.
''Hozirgi qoraqalpoq alifbosi:''
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Á á
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ǵ ǵ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Í ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ń ń
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ó ó
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ú ú
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Sh sh
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ch ch
|}

== Yozish ==
1924-yildan 1928-yilgacha arab alifbosi ishlatilgan. 1928-yildan 1940-yilgacha – lotin alifbosidan foydalanilgan. 1940-yilda SSSR yozma tillarini [[Kirilizatsiya|kirilllashtirish]] jarayonining bir qismi sifatida kirill alifbosi ishlab chiqildi va joriy etildi. Uning isloh qilingan versiyasi 1957-yilda tasdiqlangan.

Kirill qoraqalpoq alifbosi:
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ә ә
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Gʻ gʻ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ye e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Yo yo
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |N n
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ң ң
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ө ө
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ү ү
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Oʻ oʻ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ts s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ch ch
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Sh sh
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ъ ʼ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Yu yu
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |Ya ya
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |
|}
Oʻzbekiston mustaqilligi eʼlon qilinganidan keyin 1994-yilda oʻzbek tilidan keyin qoraqalpoq tiliga lotin alifbosi asosidagi alifbo tasdiqlandi. Dastlabki versiya [[Turk alifbosi|turkchaga]] yaqin edi, lekin tez orada oʻzbek va qoraqalpoq alifbolari ham qayta koʻrib chiqildi: diakritik harflar oʻrniga digrafik va apostrofli harflar kiritildi. Yangi qoraqalpoq alifbosiga soʻnggi oʻzgartirishlar 2016-yilda kiritilgan.

Yangi yozuvga oʻtish 2005-yilga qadar amalga oshirilishi kerak edi<ref>{{статья|автор=Birgit N. Schlyter.|заглавие=Language Policies in Present-Day Central Asia|ссылка=http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001457/145796E.pdf#page=75|язык=en|издание=International Journal on Multicultural Societies|издательство=UNESCO|год=2001|выпуск=Vol. 3, No. 2|страницы=130|issn=1817-4574|archivedate=2018-04-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180410061002/http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001457/145796E.pdf#page=75}}</ref>, ammo 1957-yildagi kirill alifbosi hali ham keng qoʻllanadi.{{manba kerak|31|7|2023}}

== Tipologik xususiyatlar ==
Qoraqalpoq tili boshqa [[turkiy tillar]]ning aksariyati kabi [[Lingvistik tipologiya|tipologik]] xususiyatlari bilan ajralib turadi.

==== Grammatik maʼnolarni ifodalash turi ====
Qoraqalpoq tili [[Sintetik tillar|sintetik]] tildir. U [[Grammatik ma'no|Grammatik maʼnolar]] rivojlangan [[affiks]]lar tizimi yordamida ifodalanadi:

''Ata-m atız-ǵa bar-a-dı.''

„Otam dalaga ketyapti“

Shu bilan birga, qoraqalpoq tili, boshqa turkiy tillar singari, „gerundlar + shaxs shaklidagi feʼllar“ kabi [[Analitik tillar|analitik]] feʼl komplekslariga boy. [[Grammarizatsiya|Grammmarizatsiyaning]] turli bosqichlarida boʻlgan bu konstruktsiyalar turli xil maʼnolarni ifodalaydi, jumladan, [[Ko‘rish (tilshunoslik)|aspektual]] va [[Modallik (tilshunoslik)|modal]].

==== Belgilash turi ====
Ot [[Ot so'z birikmasi|soʻz birikmasida]] belgilashning asosiy turi – [[ikki marta belgilash]]dir. Ot egalik qoʻshimchasi yoki [[izafet]]ik koʻrsatkich bilan belgilanadi (uchinchi shaxs egalik qoʻshimchasi bilan mos keladi). Bogʻliq genitiv koʻrsatkich bilan belgilanadi:

'''''meniń''' kitab-'''ım'''''

<small>PRON.1SG.'''GEN''' kniga-'''POSS.1SG'''</small>

„mening kitobim“

Biroq, izafet konstruksiyasi holatida, aniqlash toifasi bilan bogʻliq boʻlgan turli belgilar kuzatiladi. Predikatsiyada belgilash odatda bogʻliqlik orqali ifodalanadi. [[Fayl:Suwretxana.JPG|right|thumb|300x300px|Nukusda lotin tilida fotosalonga obuna boʻling. 2006-yil]]

== Adabiyotlar ==
* Baskakov N. A.. Karakalpakskiy yaznk, t. 1 – 2, M. – L., 19 5 1-52;
* Berdimuratov Ye., Hazirgi zaman qaraqalpoq tilinip lsksikologiyasm, Nokis, 1968;
* Baskakov N. A., Vvedeniye v izucheniye tyurskix yazmkov, 2-izd., M.. 1969;
* Berdimuratov Ye.. Umarov A.. Bekimbetov P., Karakalpakskiy yazj (fonetika, morfologiya, sintaksis), Nukis. 1983.

== Manbalar ==
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kaa Ethnologue] o karakalpakskom yazike{{ref-en}}
* [http://www.sozlik.net/ Anglo – Karakalpakskiy i Russko – Karakalpakskiy onlayn slovari] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120919024252/http://sozlik.net/ |date=19-sentyabr 2012-yil }}
* [http://www.transliteration.kpr.eu/kaa/ Qoraqalpoqcha kirilldan qoraqalpoqcha lotinga oʻgiruvchi]

{{turkiy tillar}}
{{Oʻzbekiston tillari}}
{{OʻzME}}