Qizil oʻq
 | Bu maqolada manbalar <ref></ref> teglariga olinmagan yoki umuman koʻrsatilmagan. |
 | Bu maqolaning betarafligi shubha ostidadir. Batafsilroq maʼlumot uchun maqola munozarasiga qarang. |
„Qizil oʻq“ — Sherxon Murtazoning ijodiy mahorati mustahkamlanib, yuksak sanʼat sari koʻtarilganidan dalolat beruvchi muhim asaridir. Tarixiy-inqilobiy mavzuda yozilgan „Qizil oʻq“ romanining birinchi jildi 1980-yilda nashr etilgan boʻlsa, oradan yillar oʻtib navbatdagi kitoblari nashr etilgan. „Doʻzax“ deb nomlangan oxirgi jild 1994-yilda nashr etilgan.
"Qizil oʻq" romanining dolzarbligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu asarning bosh qahramoni oʻz davrining „qizil oʻqi“ jamoat arbobi Turar Risqulovdir. Qozoq adabiyotida Turar haqida birinchi boʻlib Muxtor Auezov yozgan. Turar Risqulovning hayotligida yozgan „Qorach-qorach qissasi“ qissasi jamoatchilik tomonidan yuqori baholandi. Uni T.tomonidan oʻqilgan. Yozuvchi Sherxon Murtazo oʻz kitobida Risqulovning koʻz yoshlarini mahorat bilan tasvirlaydi. Darhaqiqat, kitobxonlar T.Risqulov faktlarga toʻla boʻlsa-da, uning butun hayotini qamrab olgan, milliy gʻurur siymosini yuqoridan koʻradigan asari hali nashr etilmagan. Sherxon Murtazoning „Qizil oʻq“ romani oʻsha davrda yoʻqolgan ziyolilar avlodini birlashtirib, adabiyot olamiga eshik ochdi. Bu haqda T.Mameseyit shunday deydi:"Yoqotganimiz, birinchi navbatda, qozoq xalqiga baxt keltirish uchun fidokorona kurashgan sherlar edi. Ular bizning oʻtmishimiz, kelib chiqishimiz qabilamiz edi. Shiddatli zamonlar bizni undan ajratishni xohlardi. U buni abadiy qilishni xohladi. Turar Risqulov ana shunday sherlardan biri edi. Risqulovni dastlab „Qizil oʻq“ hamsasi orqali topib, tanidik. Risqulovning taqdiri esa xalq taqdiri. Zero, uning hayot haqiqatlari xalq taqdiri, tarixi haqiqatlarini aks ettirar edi. Demak, Risqulovni tan olish xalqni tan olish demakdir. Xalqni bilish oʻzingni bilishdir". Bunda „Qizil oʻq“ millat ruhini tiklagan, maʼnaviyat ustoziga, yetakchisiga aylangan asar edi.
Umumiy tarkib[tahrir | manbasini tahrirlash]
Romanda qozoq jamiyatining soyali qiyofasi, hayotning, olamning nozik jihatlari, olijanobni insoniylikdan ustun qoʻyuvchi ruh, mazlumlarning gʻam va qaygʻusi, ojizning xoʻrligi, ojizning nochorligi mahoratli va yorqin tasvirlangan.. Ilm, sanʼat, iymon-eʼtiqod kabi quyoshli qadriyatlar insonlardan yiroq boʻlsa, jamiyat boshiga tushadigan fojialar halokatli boʻlishi kitob ostida yashiringan.
I)Muallif T.Risqulovning yoshlik davrlaridagi muhiti, hayotiy kechinmalari, taassurotlari atroflicha bayon etilgan. Yoshligida boshidan kechirgan mashaqqatlari, yegan tayoqlari, mashaqqatli hayoti peshonasiga yozib boʻlmaydigan shafqatsiz taqdirni koʻrsatadi. Noyabrdan Turar otasi Risqulni ibrat qilib tarbiyaladi. Risqul boʻlmasa, Turardayning jangchi, kurashchi oʻgʻli boʻlmaydi, shuning uchun otaning oʻrni ayniqsa ulugʻlanadi. U otasining rostgoʻyligini, takabburligini, kambagʻal boʻlishni istamasligini anglab yetdi.
Oʻquvchi birinchi kitobdanoq boʻlajak bolshevik xarakteri qaysi muhitda shakllangani haqida koʻp maʼlumot oladi. Romanda yosh Turar qorongʻu sovuq hududda ildiz otib, qanotli togʻ oynasidek oʻzini namoyon qiladi. Bu, ayniqsa, bola bolsheviklar bilan birinchi marta uchrashganida va chopar Taubayning „Otangiz qaerda? Nazoratchi agʻdarib tashlagan panjara ostidagi yolgʻiz majnuntol lolani xuddi oʻz jonidek himoya qilishga muvaffaq boʻldi. Bularning barchasi, albatta, boʻlajak buyuk jamoat arbobi-Turar Risqulovning birinchi fazilatlari edi. Yosh bolalar bilan oʻynab yurgan Turar bir gal undan piyoda oʻzib ketdi va marraga ertaroq yetib borgach, ikki qoʻlini osmonga koʻtardi:-deb baqirdi.“Qizil oʻq"ning taqdiridan ranjigan adibning birdan-bir aybi chaqqonligi boʻlsa, zamonning toʻngʻiz xanjariga yiqilib, shunday oʻychan va teran soʻzni „Qizil oʻq“ning ogʻziga solishi bejiz emas. yosh yigit. Muallif bu soʻzlari bilan Turar siymosini osmonga koʻtargandek.
</br>II) „Qizil oʻq“ romanining birinchi kitobida Turar Bronnikov va Natasha yordamida harflarni taniydi, hamma narsaga eʼtibor qaratadi, ikkinchi kitobida esa asta-sekin ijtimoiy ishlarga aralashib, oldingi saflarda paydo boʻladi. Muvaqqat hukumatning agʻdarilishi.
</br>III) „Yulduzli koʻprik“-"Qizil oʻq" romanining uchinchi kitobi. Muallif lotincha „Azobdan — yulduz sari yoʻl“ soʻzini epigraf qilib yozgan. Bir qarashda, bu soʻz juda oʻrinlidek tuyuladi.
Yozuvchi „Yulduzli koʻprik“da Turarning yulduzdek porlagan 1918-1920-yillardagi Turkiston Muxtoriyati rahbarlaridan biri boʻlgan davridagi hayotini tasvirlaydi. Aslida, bundan oldin T. Risqulovning inqilobiy obrazi adabiyotda paydo boʻlmagan. Romanda Risqulovning fuqarolik, mehnatkash, yuzma-yuz, ochib beruvchi va bir-birini toʻldiradigan voqealari tabiiy ravishda sodir boʻladi. Bu hikoyalardan yozuvchi bosh qahramon xarakterini toʻgʻri aks ettiruvchi bahsli fikrlarni did bilan uygʻunlashtira oladi. Xususan,Turkiston Respublikasining taqdiri va kelajagi haqidagi fikrlari va bu yoʻlda buyuk ishlar qilishga intilishi, fuqarolik pozitsiyasining mustahkamligi uning kuchli shaxsi va matonatidan dalolat beradi. Bunday hollarda yozuvchining ilhomi kuchayib, dadil boʻladi. Turar oʻz harakatini imkon qadar tabiiy, barcha voqelik va ziddiyatlar bilan koʻrsatishga harakat qiladi.
Masalan, Moskvadan kelgan favqulodda elchi Kobozev timsolida biz jiddiy, ziyoli bolshevik shaxsini tan olamiz. U kelishi bilanoq T. U. Risqulov bilan yaqindan tanishdi, uning madaniyati va soʻzboshiga qoyil qoldi qobiliyatini payqab, uni qoʻllab-quvvatladi."U yengiltak yoki shafqatsiz emas. Kenglik, chuqurlik, balandlik bor… Va shunday fuqarosi bor davlat kadrlar va rahbarlarning etishmasligi haqida nima deydi? „Bu marksizmdan yiroq“,-dedi Buxarin. U holda Risqulov qanday savodli? ! Fikrlash tizimi, mavjud vaziyatni tushunish, mamlakatning kayfiyatini tan olish — bularning barchasi dolzarbdir. Nega biz ularga eʼtibor bermasligimiz kerak? Sovet hukumatini hokimiyatga keltirishda Turor bilan yaqin hamkorlik qildi.
Tarixiy haqiqat asosida yaratilgan romanda tarixiy shaxslar ham oʻrin olgan. Turar misolida Qobilbek Sarmoldayev, Sagdulla Tursinxoʻjayev,Nazir Toʻrequlov,Sultonbek Xodjanov,Sanjar Aspandiyarov,Abdulla Jarmuhamedov, Abubakir Divayev,Gʻani Muratboyev vaqti-vaqti ilan maydonga tushsa-da, ularning har birida Risqulov obrazi ham mustahkamlanadi. Zamondoshlari bilan birga boʻlgan Turar Risqulov haqida tanqidchi Turlibek Mameseit shunday yozadi:Mana,Risqulov kim bilan! U haqiqiy xalqning sardori degan nomga loyiq! Ha, bu dunyoni larzaga solgan asrning buyuk davrlari, bunga loyiq buyuk insonlardir".Fuqarolik gʻoyalarini ilgari surish uchun fuqarolik pozitsiyasi mustahkam boʻlishi kerak. Bu fuqarolik nuqtai nazari, muallifning fuqarolik nuqtai nazari romanda yaqqol namoyon boʻladi. Romanda Turar obrazi shunday koʻrinadi. Bu adibning tinimsiz izlanishlari, mashaqqatli mehnati samarasidir. Adib oʻz xalqi uchun kurashgan Risqulov kabi xalqimiz taqdiridagi bu betakror davrni toʻla tasvirlab beradi. Sherxon Murtazo ijodining syujeti „Yulduzli koʻprik“da yaqqol koʻzga tashlanadi. Muallif nimanidir ixcham tasvirlashga, bir necha soʻz bilan koʻp gapirishga intiladi. Koʻrinib turibdiki, u til uchun mas’uldir, tilning ichki maʼnosiga, soʻzga katta ahamiyat beradi. Umri davomida odob-axloq, fuqarolik burchi, yuksak gʻoyalar gʻoyasi ostida oʻtgan Turar Risqulovning mansab kursisi emas, oʻz ona xalqi hayotiga qiziqishi baland. Buning uchun u hech qanday qiyinchiliklarni xavf ostiga qoʻymaydi. U Turar Risqulovni koʻp ogʻir vaziyatlardan, kunlardan qutqarib qolgan, iymon-eʼtiqodi yuksak, burchi yuksak, manfaatparast, halol va adolatli kurashchi edi. Shuning uchun ham rassom Sh. Murtazo oʻz qahramonining fuqarolik va fuqarolik fazilatlarini toʻgʻri koʻrsata olgan. Tarix maydonidagi hayot haqiqatlari natijasida ochlikka qarshi kommunistik-vatanparvarlik, fuqarolik, faol kurashning asosiy mazmuni ham shundan iborat. Risqulovning hayoti va ijodi kengaydi, deyishimiz mumkin. Turar Risqulovning taqdiri ogʻir boʻlgan qayerda boʻlmasin, „Juldiz koʻpir“ romani tarixiy haqiqatlarning samarali oʻzlashtirilganligining ishonchli dalili, qayoqdan qarasak ham. „Yulduzli koʻprik“ romani teran maʼno va badiiy tilga ega. Asardagi fikr teranligi Turar Risqulovning oʻtgan sotsialistik jamiyat va inqilob gʻoyalariga asoslangan serqirra, serqirra, serqirra harakatlarida, ona xalqining yorugʻ kelajagi uchun xizmat qilishda namoyon boʻladi.
IV) „Qizil oʻq“ romanining toʻrtinchi kitobi „Koʻprik“ deb ataladi. Ish doirasiga T. Risqulov hayotining eng muhim lahzalari davlatchilikning yuksalishi edi. Xalqlarning oʻzini oʻzi boshqarishi, inqilob gʻalabalarini oʻrnatish, sotsialistik yoʻllarni mustahkamlash va rivojlantirish, milliy respublikalar iqtisodiyotini oshirish rejasi, qozoq xalqining fojiasi va behisob fojiasi kabi masalalarni hal qilish jarayonida. ocharchilik va ochlik davrlari. Risqulovning buyuk fuqarolik shaxsiyati uning mashaqqatli taqdirining dramatik bosqichlarida eng keng va konkret tarzda namoyon boʻladi. Qayd etish joizki, rassom Sherxon Murtazo T. U. Risqulovning xalq farzandi sifatida koʻrsatgan jasoratlarining butun ijtimoiy-tarixiy mazmunini, koʻprikning haroratini asl koʻrinishida, yaʼni uni murakkablashtirmasdan, zaiflashtirmasdan puxta tasvirlab bergan. Masalan,Stalin davrida Turar Risqulov Yoqutiston,Dogʻiston,Abxaziya, Adjariya avtonom respublikalari, shuningdek,Buryat,Kombi, Chechen-Ingush avtonom viloyatlarini tashkil etishda koʻp mehnat qildi. Yozuvchi ularning hammasini batafsil sanab oʻtmaydi. Bu faqat Stalin va Risqulov uchrashuvida xayolga kelgan bir tafsilot orqali berilgan. Masalan:"Aslida Risqulovni faqat qozoq deganlar adashadi. Ha,Stalin hali ham eslaydi: yigirmanchi yillarning boshi edi. Milliy ishlar komissarligining mavjudligi. Stalin — xalq komissari, Risqulov — deputat. Bu Risqulov uzoqdagi shoxlarning yoʻqligidan qaygʻurdi va Stalinni qayta-qayta taʼqib qildi ", deyiladi epizodning oʻzi. Yozuvchi Turar Risqulov „Qizil botir“ romanining bobida oʻzining xalqaro miqyosdagi buyuk shaxs ekanligini goʻzal koʻrsatib beradi. Kominternning Moʻgʻulistondagi Favqulodda vakili sifatida yosh respublikaning davlat tuzilishi va shakllanishiga katta hissa qoʻshdi. Biroq „Qil koʻpir“ romanida asosiy eʼtibor T. Risqulovning Stalinga yozgan ikkita maktubi ijtimoiy tarixga tarjima qilingan. Sherxon Murtazo bu romanida Stalin qatagʻonlarining ildizlariga ham nazar tashlaydi.
T.Risqulovning badiiy obrazini yozuvchi Sh. Murtazo ijodida u oʻz saviyasidan yuqori boʻlganga oʻxshaydi. Bu asarni oʻqib,Turarni tanimaganlar bildi, bilmaganlar, yoqtirmaganlar sevib qoldi. Yozuvchi oʻttiz yillik umrini ulugʻ insonni xalqi bilan birlashtirishga bagʻishladi. Toʻgʻri, oʻz vaqtida yozuvchi tanqidga uchragan, turli savollar bergan. Bugungi kunda koʻpchilik bu hamsa-romanni qadrlaydi va T.Risqulovning hayoti haqida soʻz yuritilar ekan, M.Auezovning „Abay yoʻli“ romani kabi doston sanaladi. Ammo ilmiy jihatdan isbotlanmagani uchun bu asarni fan tomonidan roman-epopeya deyish mumkin emas. Muallifning oʻzi kitobning besh jildini bagʻishlar ekan: "Oʻz darajamda oʻqiganim yoʻq. T. Risqulov olami cheksiz, cheksiz dunyo. Endi uning okeaniga shoʻngʻish sizga bogʻliq. " Ulugʻ insonlar aytishi kerak boʻlgan soʻzga oʻxshaydi.
Ish haqida sharhlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yozuvchi Tahoui Axtanov „Qizil oʻq“ romani haqida shunday deydi:"Yangi romanda Sherxon oʻsib, tilga boy boʻldi. Biz bugungi nasrning til madaniyatini, masalan, nasrning kengligini personajlarning soʻzlaridan, tabiat suratlaridan, muallifning hikoya tebranishlaridan bilamiz".