Oydin tunlar sahifasining manbasini koʻrish

{{Adabiy asar|tasvir=Dostoyevski - White Nights (1865).jpg|Nomi=Oydin tunlar|janr=[[qissa]], [[roman|sentimental roman]]|muallif=[[Fyodor Dostoyevskiy|Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiy]]|asl tili=[[rus tili|rus]]|yozilgan sana=1848}}

„'''Oydin tunlar'''“ — XIX asr taniqli rus yozuvchisi [[Fyodor Dostoyevskiy|Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiy]] qalamiga mansub [[roman]].

== Yaratilish tarixi ==
Roman Dostoyevskiy tomonidan 1848-yilning sentabr-noyabr oylarida yozilgan. Bu vaqtda Dostoyevskiy [[shoir]] va [[yozuvchi]] Aleksey Plesheev bilan yaqin doʻst boʻlib, ular ushbu asarni ilk bora [[Nikolay Beketov|Nikolay]] va [[Andrey Beketov|Andrey Beketovlarning]] adabiy-falsafiy doiralarida, keyinchalik esa Mixail Petrashevskiy davrasida muhokama qilishadi{{Sfn|Соломина|1972}}.

1848-yil 31-oktabrda roman nashr etilishi uchun [[Sankt-Peterburg|Peterburg]] senzura qo‘mitasidan ruxsat olingan. Roman ilk marta „Otechestvennyye zapiski“ [[Jurnal|jurnalining]] oʻn ikkinchi sonida doʻsti shoir va yozuvchi Plesheevga bagʻishlab nashr etilgan{{Sfn|Соломина|1972}}.

Keyinchalik roman sezilarli darajada qayta koʻrib chiqildi. 1860-yilda Dostoyevskiy oʻzining sheʼriy toʻplamini tayyorlashda roman [[Monolog|monologini]] ham qayta ishlab, unga Pushkin usuliga xos obrazlarni qoʻshadi va qahramonning ishqiy motivlariga yanada kenroq urgʻu beradi. Asarning 1860-yil nashr etilgan versiyasida Pleshcheevga atab yozilgan ayrim oʻrinlari saqlanib qolgan. 1865-yilgi nashrda esa bu oʻrinlar asardan olib tashlangan edi{{Sfn|Соломина|1972}}.

== Sujet ==
Asar bosh qahramoni xayolparast, orzumand, yolg‘iz va gʻamgin yigit. Oydin bir tunlarning birida xayol surib yurgan yigit tasodifan Nastenka ismli bir qiz bilan uchrashadi va unga oshiq boʻladi, shu bilan birga Nastenkaning nigohida u oʻzining umr yoʻldoshi va birodari timsolini ham koʻradi. Nastenka unga hayotida boʻlib oʻtgan bir voqeani aytib beradi. Uning yoshlik yillari ota-onasi vafotidan soʻng koʻzlari ojiz buvisi bilan oʻtadi. Buvisi uzoq vaqt Nastyani qoʻyib yubormaydi va hatto uni oʻzidan uzoqlashtirmaslik uchun nabirasining koʻylagini oʻz koʻylagiga toʻgʻnagʻich bilan qadab qoʻyadi. Nastyaning hayoti bir xilda va qaygʻuli kechardi. Ammo ularning uyiga tashrif buyurgan va Nastyaga rahmi kelgan yangi mehmonning sharofati bilan uning hayotida hamma narsa oʻzgarib ketadi. Nastya bu yangi mehmonni sevib qoladi va u bilan qochib ketishni istaydi, lekin baxtga qarshi yigit juda kambagʻal edi va oradan bir yil oʻtib, Nastyani olib ketishga vaʼda berib, u yerdan ketishga majbur boʻladi. Oradan bir yil oʻtgach ham ortiga qaytmagan yigit haqida butun shahar xabar topadi, shunday boʻlsa-da Nastya oʻsha yigitni chin yurakdan sevgani uchun uni kutishda davom etadi. Ammo yigitdan darak boʻlmaydi va hatto u Nastyaning maktublariga biror marotaba boʻlsa ham javob xati yozmaydi. Va, nihoyat, sevgan insoni uni tashlab ketganini tan olishga majbur boʻlgan Nastenka endigina uchratgan oʻsha xayolparast yigitning unga nisbatan boʻlgan his-tuygʻulariga javob berishga qaror qiladi. Biroq shunday kunlarning birida Nastenka toʻsatdan eski sevgilisi bilan uchrashib qoladi va hali ham oʻsha insonni sevishini anglab, yangi xayolparast oshigʻidan qochib ketarkan, unga oʻzining bu xiyonati uchun kechirim soʻrab yozgan xatini qoldiradi. Bosh qahramon — oʻsha xayolparast va qalbi toza oshiq, Nastenkani chin yurakdan kechiradi va uni yoʻqotganiga qaramay, unga boʻlgan sevgisini qalbida pokiza saqlashda davom etadi. U Nastenka uni tashlab ketganiga qaramay, qizni oʻzining hayotidagi eng goʻzal hodisot deb biladi va Nastenkaga, unga sevishni oʻrgatgani, muhabbat deb atalmish „oniy halovat“ni tuhfa etgani uchun faqat va faqat baxt tilaydi, Nastenkaning qalbi hech qachon ozor chekishini istamaydi. Oʻzi esa pok muhabbatidan ayriladi va bu hayotda yana yolgʻiz qoladi.

== Bosh qahramonlar ==
Hikoyaning bosh qahramoni xayolparast va orzumand yigit. Ushbu mavzu Dostoyevskiyning „Xozyayka“ va „Slaboe serdtse“ hikoyalarida, shuningdek, „Peterburgskaya letopis“ felyetonlarida allaqachon yoritib berilgan edi{{Sfn|Соломина|1972}}. Dostoyevskiy oʻz davrida koʻp uchraydigan bunday insonlarning xususiyatlarini oʻrganib chiqadi: „bunday insonlar harakatga, yashashga, hayot haqiqatlariga tashna, ammo ular zaif, ayollik xususiyatlariga ega, nozik sifatli, asta-sekinlik bilan bunday insonlar haqiqiy insorlardan farqli oʻlaroq xayolparast kimsalarga aylanib boraveradi“. Yozuvchi bunday insonlarning paydo boʻlish sabablari etib [[Rossiya|Rossiyada]] insonlarni birdamlikka chaqiruvchi jamoat manfaatlariga qiziqishning yoʻqligi va bu davrda „harakatga tashnalik“ hissini qondirish imkonsizligini keltirib oʻtadi{{Sfn|Соломина|1972}}.

Dostoyevskiy ijodi ustida tadqiqot olib boruvchi olimlar „Peterburgskoy letopis“ning toʻrtinchi felyetonini „Oydin tunlar“ asarining qoralamasi degan xulosaga kelganlar. Bu asarda allaqachon „Oydin tunlar“ asari yaratilishidan bir yarim yil oldin xayolparast obrazining psixologik portreti yoritib berilgan. Xuddi shu oʻrinda yozuvchi oʻzining uchinchi felyetonida keltirilgan Sankt-Peterburg yozgi tabiatini ham xuddi oʻsha xayolparast timsoliga oʻxshash tasvirlar bilan keltirib oʻtadi{{Sfn|Соломина|1972}}. Keyinchalik, Dostoyevskiy asarlaridagi xayolparast obrazlari hozirgi katta qatlamli oʻqimishli kishilardan ajralib turadi. Adibning 1860-1870-yillarda yaratgan asarlari qahramonlarida xayolparastning haqiqiy hayotni topishga urinayotgan intilishlari tasvirini sezishimiz mumkin{{Sfn|Соломина|1972}}.

„Oydin tunlar“ asari bosh qahramoni prototipi qisman Dostoyevskiyning oʻzidir. „Peterburgskoy letopis“ning toʻrtinchi felyetoni soʻngida yozuvchi: „… biz hammamiz ozmi-koʻp xayolparastlarmiz!“ jumlalarini keltirib oʻtadi. Keyinchalik u inson ruhini poklaydigan, ijodkor uchun zarur bo‘lgan „oltin va olovli orzulari“ni tilga oladi{{Sfn|Соломина|1972}}. Shuningdek, xayolparast obrazi qiyofasida Dostoyevskiy asarni yozish paytida doʻstlashgan Aleksey Plesheevning xususiyatlarini ham sezishimiz mumkin. Dostoyevskiy ijodi tadqiqotchilari xayolparast obrazida Plesheev lirikasining ham baʼzi motivlarini taʼkidlab oʻtadilar{{Sfn|Соломина|1972}}. Badiiy adabiyotda xayolparast obrazi qiyofasida Gogolning „Nevskiy prospekt“ qissasidagi Piskarev, shuningdek, Gofman asarlarining bir qancha qahramonlarini koʻrishimiz mumkin, ushbu adabiy qahramonlarning barchasini atrofdagi hayotdan norozilik va ideal dunyoga qochish istagi birlashtirib turadi{{Sfn|Соломина|1972}}.

== Sharhlar ==
1849-yil yanvar oyida nashr etilgan „Sovremennik“da Aleksandr Drujininning ushbu asar uchun sharhi berilgan boʻlib, unda tanqidchi „Oydin tunlar“ asarini „Golyadkin“, „Slabogo serdtsa“dan yaxshiroq deya baholaydi. Drujininning soʻzlariga koʻra, asar gʻoyasi „ham ajoyib, ham haqiqat“ va xayolparastlik faqatgina Sankt-Peterburg aholisiga xos emas. Butun bir yoshlar zoti kibrdan, zerikishdan, yolg‘izlikdan xayolparastga aylanib boradi{{Sfn|Соломина|1972}}. Drujininning fikricha, asarning muhim kamchiligi shundaki, xayolparast obrazi aniq bir vaqt yoki zamonni tasvirlanmagan, uning kasbi va bir qancha boshqa xususiyatlari oʻquvchiga nomaʼlumligicha qolgan. Tanqidchi: „Oydin tunlar“dagi xayolparast obrazining shaxsi yanada aniqroq yoritib berilganida va uning bir qancha xususiyatlari aniqroq yetkazib berilganda, asar badiiy adabiyot sohasida ko‘p narsaga erishgan bo‘lardi", deb yozgan edi. Drujinin, shuningdek, „har bir sahifada uchrab turadigan bir xillik“ka sabab asarni yozishda shoshqaloqlikka yoʻl qoʻyilgan degan fikrlarni ham keltirib oʻtadi{{Sfn|Соломина|1972}}.

Stepan Dudishkin „Otechestvennyye zapiski“dagi oʻz sharhida „Oydin tunlar“ni 1848-yilda yaratilgan eng yaxshi asarlar qatoriga qoʻshib, Dostoyevskiy asarlarida qahramonlarning psixologik tahlili yetakchi rol oʻynashini taʼkidlaydi. Dudishkin asar toʻgʻrisida shunday yozgan edi: "Muallif oʻz asarlarida bir xil soʻzlarni tez-tez takrorlash, koʻpincha har bir nafasida ideallikka erishishga harakat qiladigan qahramonlar obrazini yaratish, shundoq ham bechorahol insonlarning qalbi muhabbat sabab yana bir bor parchalanish holatini tasvirlaydi. „Oydin tunlar“da esa muallif bu borada deyarli benuqson. Asar yengil va oʻynoqi ruhda yozilgan boʻlib, agar bosh qahramonning oʻziga xos xususiyatlari biroz boshqacharoq tasvirlanganida, ushbu asar badiiy jihatdan juda yetuk boʻlar edi"{{Sfn|Соломина|1972}}.

1859-yilda „[[Ivan Turgenev|I. S. Turgenev]] va uning faoliyati“ asarida Apollon Grigoryev ham „Oydin tunlar“ni tilga olib, asarni „sentimental naturalizm“ maktabining eng yaxshi namunalaridan biri deya taʼkidlaydi. Shunga qaramay, tanqidchining fikricha, hattoki shunday asar ham janrni inqirozdan qutqara olmadi{{Sfn|Соломина|1972}}.

1860-yilda roman qayta nashr etilgandan soʻng, koʻplab shoir, yozuvchi va tanqidchilar tomonidan asarga turli sharhlar bildiriladi. 1861-yilda [[Nikolay Dobrolyubov]] „Zabityye lyudi“ maqolasida asar bosh qahramonini yaratishda [[Xoʻrlanganlar va haqoratlanganlar|"Xoʻrlangan va haqoratlanganlar"]] romani qahramoni Ivan Petrovichdan ilhomlanib yaratgan degan fikrlarni keltirib oʻtgan. Tanqidchining fikriga koʻra, asar oʻquvchida „insonning hayot va baxtga erishish istagi“ni uygʻotishga intiladi, u qahramonlarning talqinini istehzoli ravishda aytib oʻtadi: „Shunga aminmanki, bu janoblarning barchasi oʻzlarining maʼnaviy ulugʻvorligini kelinining maʼshuqasi bilan oʻpishish va ularning topshiriqlarini bajarib yuradigan yugurdaklar menga umuman yoqmaydi. Ular umuman sevish nimaligini bilmaydilar yoki ular faqatgina oʻzlarini sevadigan xudbinlardir. Agar bu romantik fidoyilar, albatta, qachonlardir kimnidir sevgan boʻlsa ham, ularning yuraklari qanchalar latta, hislari qanchalar ahmoqona ekan!“{{Sfn|Соломина|1972}}. Bundan tashqari, oʻsha yili „Syne otechestva“ va „Severnoy pchele“da ham ushbu asar haqida qisqacha ijobiy sharhlar paydo boʻlgan{{Sfn|Соломина|1972}}.

Yozuvchi [[Yevgeniy Tur]] 1861-yilda „Ruscha soʻzlashuv“ uchun yozgan maqolasida asarni maqtab, uni rus adabiyotidagi „eng yaxshi poetik asarlardan biri“, „maʼno jihatdan oʻziga xos va ijro jihatdan juda nafis“ deya baho bergan{{Sfn|Соломина|1972}}. 1880-yillarning boshlarida asarning badiiy xususiyatlari [[Nikolay Mikhaylovsky|Nikolay Mixaylovskiy]] tomonidan yuqori baholangan{{Sfn|Соломина|1972}}.

== Badiiy xususiyatlar ==
1860-yillarda asar qayta koʻrib chiqilgandan soʻng, ayniqsa, unda Pushkin motivlarini sezish mumkin. Bosh qahramon „Misr kechalari“ va „Kolomnadagi uy“ asarlarini eslatib yuboradi. 1860-yillarning boshlarida Dostoyevskiy Pushkinning rus madaniyatidagi rolini sinchkovlik bilan oʻrganib chiqadi va uni „rus ruhi va rus maʼnaviyatining kuchli timsoli“, „Misr kechalari“ asarini esa „rus adabiyotidagi eng buyuk sanʼat asari“, „sheʼriyatimizning badiiy jihatdan eng mukammal asari“ deb ataydi. Ayni oʻsha zamon muhitini „Mednogo vsadnika“ va „Kolomnadagi uy“ asarlarida katta shovqinli shahardagi notanish yolgʻiz ziyoli qahramon obrazida, Nastenka hikoyasida, Sankt-Peterburg tasvirlarida kuzatish mumkin{{Sfn|Соломина|1972}}.

== Sahnalashtirish ==

=== Musiqa ===

* 1967 — kamer operasi „Belyye nochi“, [[kompozitor]] Yuriy Butsko.
* 1984 — [[opera]] „Belyye nochi“, kompozitor Stanaylo Raichich.
* 2015 — opera „Belyye nochi“, kompozitor Yevgeniy Karmazin<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.youtube.com/watch?v=GEGDX-_eHoE|sarlavha=Видеоролик с премьерного спектакля 16.12.2015 г.|muallif=|ish=|sana=|nashriyot=}}</ref>.

=== Teatr ===

* 1994 — „Belyye nochi“ (F. M. Dostoyevskiy romani va Gofman sheʼridan ilhomlangan holda), rejissor Grigoriy Dityakovskiy, Bryantsev nomidagi Yoshlar teatri.
* 2003 — „Belyye nochi“, rejissor Nikolay Druchek, „Pyotr Fomenko ustaxonasi“ teatri.
* 2006 — „Belyye nochi“, rejissor Natalya Milchenko, Mixail Chexov nomidagi Dramatik sanʼat laboratoriyasi ([[Yekaterinburg]]).
* 2006 — „Belaya noch“, rejissor Oleg Kulikov, Fontanka Yoshlar teatri.
* 2007 — „Belyye nochi“, rejissor Marina Brusnikina, [[Anton Chexov|Chexov]] nomidagi [[Moskva]] badiiy teatr maktabi.
* 2008 — „Belyye nochi“, rejissor Nikita Kobelev, „Klyuch“ teatr-studiyasi (Naberejnye Chelni)<ref>{{Veb manbasi|url=http://teatre-cluch.ucoz.ru/index/0-2|sarlavha=Театр-студия «Ключ»|qaralgan sana=2015-04-10|arxivsana=2015-04-10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150410212332/http://teatre-cluch.ucoz.ru/index/0-2}}</ref>
* 2009 — „Mechtatel, ili chernyye komedii belix nochey“ (F. M. Dostoyevskiy asaridan ilhomlanib), rejissor Vladimir Vorobyev, Vladimir Malishitskiy kamer teatri<ref>{{Veb manbasi|url=http://vmtheatre.ru/performances/belyenochi.html|sarlavha=Камерный театр|qaralgan sana=2015-04-10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120509084609/http://vmtheatre.ru/performances/belyenochi.html|arxivsana=2012-05-09}}</ref>.
* 2011 — „Belyye nochi“, rejissor Ivan Gertner, Dayrin Ekzyu, „Piligrim“ teatr-studiyasi ([[Germaniya]])<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.piligrim.eu/|sarlavha=Театр-студия «Пилигрим»|qaralgan sana=2022-06-08|arxivsana=2020-05-11|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200511112708/https://piligrim.eu/}}</ref>
* 2011 — „Belyye nochi“, rejissor Kseniya Ravvina, Oliy musiqa va ijro sanʼati maktabi (Mayn, Frankfurt)
* 2011 — „Belyye nochi“, rejissor Didye Vey, Epilog teatri ([[Fransiya]])<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.md.spb.ru/events/list/n808/|sarlavha=Театр Эпилога|qaralgan sana=2015-04-10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150419215626/http://www.md.spb.ru/events/list/n808/|arxivsana=2015-04-19}}</ref>.
* 2016 — „Belyye nochi“, rejissor Natalya Nikolayeva, Rybinsk [[drama]] teatri.
* 2019 — „Belyye nochi“, rejissor Edgar Zakaryan, G. A. Tovstonogov nomidagi Katta drama teatri.

=== Kino ===

* 1934 — „Peterburgskaya noch“, rejissor Grigoriy Roshal, Vera Stroeva ([[SSSR]]).
* 1957 — „Belyye nochi“ (haqiqiy nomi: „Le notti bianche“), rejissor Lukino Viskonti ([[Italiya]]).
* 1957 — „Belyye nochi“ (haqiqiy nomi: „Noites Brancas“, rejissor Luis Gallon („Velikaya teatr tupi“ seriali epizodi) ([[Braziliya]]).
* 1958 — „Belyye nochi“, rejissor Merab Djaliashvili ([[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]]).
* 1959 — "„Belyye nochi“ Ivan Pyryev ([[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|SSSR]]).
* 1960 — „Obmanshik“, rejissor Manmohan Desai ([[Hindiston]]).
* 1962 — „Le notti bianche“, rejissor Vittorio Kottafavi (Italiya).
* 1964 — „Helle Nächte“ (TV), rejissor Vilgelm Semmelrot ([[Germaniya]]).
* 1964 — „Noches blancas“ (TV), „Roman“ seriali epizodi ([[Ispaniya]]).
* 1971 — „Quatre nuits d’un reveur“, rejissor Robert Bresson ([[Fransiya]], Italiya).
* 1973 — „Noites Brancas“ — Zbignev Ziebinski filmi (Braziliya)<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0438284/?ref_=nm_flmg_dr_4 Stranitsa filma na IMDB]</ref>.
* 1981 — „Belyye nochi“ (TV), rejissor Stelios Rallis („Teatr po ponedelnikam“ seriali epizodi ([[Gretsiya]]).
* 1987 — "Belyye nochi. Sentimentalniy roman iz vospominaniy mechtatelya (TV), rejissyorlar Vladimir Golovin, Andrey Andreev (SSSR).
* 1992 — "„Belyye nochi“, rejissor Leonid Kvinixidze (Rossiya).

* 2001 — „V noci“, rejissyor Marta Novakova ([[Chexiya]]).
* 2003 — „Belyye nochi“ rej. Farzad Motamen ([[Eron]]).
* 2003 — [[:en:Iyarkai|Iyarkai]], rejissor S. P. Jananatan (Hindiston).
* 2005 — „White Nights“, rejissor Alana Silver ([[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQSh]]).
* 2006 — „Ahista Ahista“, rejissor Shivam Nair (Hindiston).
* 2007 — „Saawariya“, rejissor Sanjay Lila Bxansali (Hindiston).
* 2008 — „Two Lovers“, rejissor Jeyms Grey (AQSh).
* 2009 — „Kafe Nuar“, rejissor Jung Sung-il ([[Janubiy Koreya]]).
* 2009 — „Le notti bianche“, rejissor Kristian Patane (Italiya).
* 2009 — „The Seducer“, rejissor Jons S. Koch (AQSh).
* 2011 — „Venice Shore Nights“, rejissor Timoti Uels (AQSh).
* 2014 — „Strangely in Love“, rejissor Amin Matalga (AQSh).
* 2014 — "Priklyucheniye", rejissor Nariman Turebaev ([[Qozogʻiston|Qozogʻiston]]).
* 2017 — „Belyye nochi“, rejissor Tatyana Voronetskaya, Andrey Bogatyrev (Rossiya).

Rejissor Teylor Xekford tomonidan suratga olingan „Belyye nochi“ (1985-yil) filmining Dostoyevskiyning asariga hech qanday aloqasi yoʻq.

=== Radio ===

* 1980 yil — " Oydin tunlar " [[radio]] spektakli, rejissor Aleksey Batalov.

Asar bir necha yillar davomida Mariya Petrova, Nikolay Persianinov, Georgiy Taratorkin tomonidan radioda ijro etilib kelingan.

== Adabiyotlar ==

* Семёнов. Е.И., Соломина Н. Н. Примечания // Ф. М. Достоевский. Полное собрание сочинений в 15 томах / под ред. Н. Ф. Будановой. — С. 558—562. —592 с. — 500 000 экз.

* Соломина Н. Н. Примечания // Ф. М. Достоевский. Полное собрание сочинений в тридцати томах / под ред А. С. Долинина и Е. И. Кийко. — Ленинград: Наука, 1972. — Т. 2. — 528 с. — 200 000 экз.

* Подосокорский Н. Н. Призраки "Белых ночей" масон в паутине посмертия, майская утопленница и дух царя Соломона // Достоевский и мировая культура. Филологический журнал. — 2019. № 3 (7). С. 88-116.

== Manbalar ==
<references group="" responsive="1"></references>

== Havolalar ==

* {{Veb manbasi|sarlavha=Белые ночи|nashriyot=Сетевое издание «Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества»|url=http://www.fedordostoevsky.ru/works/lifetime/white_nights/|qaralgan sana=2017-09-10}}
* {{Veb manbasi|sarlavha=Первая публикация в «Отечественных записках» (1848 г.)|nashriyot=Сетевое издание «Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества»|url=http://www.fedordostoevsky.ru/works/lifetime/white_nights/1848/|qaralgan sana=2017-09-10}}
* {{Veb manbasi|sarlavha=Первое отдельное издание Ф. Стелловского (1865 г.)|nashriyot=Сетевое издание «Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества»|url=http://www.fedordostoevsky.ru/works/lifetime/white_nights/|qaralgan sana=2017-09-10}}
[[Turkum:Kitoblar]]
[[Turkum:Fyodor Dostoyevskiy asarlari]]