Natsistlarning oʻlim lagerlari sahifasining manbasini koʻrish

[[File:Sobibor_extermination_camp_view,_summer_1943_(retouched).jpg|250px|thumb|Sobibor qirgʻin lagerining koʻrinishi. 1943-yil.]]
[[File:WW2-Holocaust-Poland.PNG|250px|thumb|Xolokost xaritasi: bosib olingan Polshada SS tomonidan tashkil etilgan oltita fashistlarni yoʻq qilish lagerlari qora kvadratlarda oq bosh suyagi bilan belgilangan.]]
[[Uchinchi reyx|Fashistlar Germaniyasi]] oltita '''qirgʻin lagerlaridan''' foydalangan ({{Lang-de|Vernichtungslager}}), '''oʻlim lagerlari''' deb ham ataladi ({{Lang|de|Todeslager}}) yoki '''oʻldirish markazlari''' ({{Lang|de|Tötungszentren}}), Markaziy Yevropada [[Ikkinchi Jahon urushi]] davrida 2,7 milliondan ortiq odam konslagerlarda oʻldirilgan. Mahbuslarning asosiy qismi [[yahudiylar]] – [[Holokost|Holokostda]] qurbon boʻlishgan<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=World War II and the Holocaust, 1939–1945|url=https://www.ushmm.org/learn/holocaust/path-to-nazi-genocide/chapter-4/world-war-ii-and-the-holocaust-1939-1945|nashriyot=United States Holocaust Memorial Museum|qaralgan sana=7 June 2020|til=en}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=https://www.yadvashem.org/holocaust/about/final-solution/death-camps.html#narrative_info|sarlavha=The Death Camps|nashriyot=Yad Vashem|til=en|qaralgan sana=3 April 2020}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/killing-centers-an-overview|title=Killing Centers: An Overview|encyclopedia=Holocaust Encyclopedia|publisher=United States Holocaust Memorial Museum|accessdate=3 April 2020}}</ref>. Oʻlim lagerlari qurbonlari, birinchi navbatda, shu maqsadda qurilgan. Doimiy qurilmalarda yoki gaz furgonlari yordamida gaz bilan oʻldirilgan<ref name="YV-H" />. Oltita qirgʻin lagerlari<nowiki/>[[Chelomno konslageri|Chelomno]], Belzec, Sobibor, Treblinka, Majdanek va [[Osvensim konslageri|Osvensim-Birkenau]] yiriklari edi. Osvensim va Majdanek oʻlim lagerlari ham mahbuslarni oʻldirishda mehnat orqali yoʻq qilish usulidan foydalangan<ref>{{Kitob manbasi|last=Gruner|first=Wolf|date=April 2004|chapter=Jewish Forced Labor as a Basic Element of Nazi Persecution: Germany, Austria, and the Occupied Polish Territories (1938–1943)|title=Forced and Slave Labor in Nazi-Dominated Europe|url=https://www.ushmm.org/m/pdfs/20060315-forced-slave-labor-symposium.pdf|location=Washington, D.C.|publisher=Center for Advanced Holocaust Studies, United States Holocaust Memorial Museum|pages=43–44}}</ref><ref name="Gellately2001">{{Kitob manbasi|first=Robert|last=Gellately|title=Social Outsiders in Nazi Germany|year=2001|publisher=[[Princeton University Press]]|location=Princeton, New Jersey|isbn=978-0-691-08684-2|page=216|url=https://books.google.com/books?id=1toqgWg8ROUC&q=forced+labor}}</ref><ref name="YV-H">{{Veb manbasi|sarlavha=The Implementation of the Final Solution: The Death Camps|ish=The Holocaust|nashriyot=Yad Vashem, The World Holocaust Remembrance Center|url=https://www.yadvashem.org/holocaust/about/final-solution/death-camps.html#narrative_info|qaralgan sana=20 April 2020}}</ref>.

Jabrlanganlarni statsionar inshootlardan foydalangan holda ommaviy qirgʻin qilish gʻoyasi keyinchalik tugʻilgan. Ilgari natsistlarning aqliy va jismoniy nogironligi boʻlgan kasalxonadagi bemorlarga qarshi yashirin Aktion T4 evtanaziya dasturi davomida kimyoviy ishlab chiqarilgan zaharli gaz bilan tajribalari natijasi edi<ref name="Gassing">{{Veb manbasi|url=http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005220|sarlavha=Gassing Operations|nashriyot=United States Holocaust Memorial Museum, Washington, DC|sana=20 June 2014|qaralgan sana=25 January 2015|muallif=Holocaust Encyclopedia}}</ref>. Texnologiya moslashtirilgan, kengaytirilgan va urush paytida koʻplab etnik va milliy guruhlarning befarq qurbonlariga nisbatan qoʻllangan; Yahudiylar asosiy nishon boʻlib, lager qurbonlarining 90 foizdan ortigʻini tashkil qilgan<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=The Ten Worst Nazi Concentration Camps|ism=Shahan|muallif=Russell|url=https://www.warhistoryonline.com/featured/ten-worst-nazi-concentration-camps.html|ish=WarHistoryOnline.com|sana=12 October 2015|qaralgan sana=20 October 2017|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190722180327/https://www.warhistoryonline.com/featured/ten-worst-nazi-concentration-camps.html|arxivsana=22 July 2019}}</ref>. Yevropa yahudiylarining genotsidi [[Uchinchi reyx|fashistlar Germaniyasining]] " Yahudiy masalasiga yakuniy yechimi " hisoblangan<ref>{{Kitob manbasi|last=Furet|first=François|url=https://books.google.com/books?id=02PpAAAACAAJ|title=Unanswered Questions: Nazi Germany and the Genocide of the Jews|publisher=[[Schocken Books]]|location=New York|date=1989|page=182|isbn=978-0805209082}}</ref><ref name="YV-H"/><ref name="DB-A">{{Veb manbasi|ism=Doris|muallif=Bergen|sarlavha=Nazi Ideology and the Camp System|url=https://www.pbs.org/auschwitz/40-45/background/ideology.html|ish=Auschwitz: Inside the Nazi State|nashriyot=Community Television of Southern California|yil=2004–2005}}</ref>.

== Kelib chiqishi ==
{| class="infobox" style="width:310px"
| {{overlay |border=no |image=Birkenau25August1944.jpg |width=300 |height=247
|legendbox=no |legend1start=1 |overlay1=Krematoriy&nbsp;I |overlay1top=170 |overlay1left=250 |overlay2=Krematoriy&nbsp;II |overlay2top=152 |overlay2left=255 |overlay3=Krematoriy&nbsp;III |overlay3top=220 |overlay3left=250 }}
|-
| style="text-align: center;" |Osvensim II Birkenauning yuqoridan koʻrinishi
|}
1939-yil sentyabr oyida [[Polsha bosqini|Polshaga bosqindan]] soʻng, maxfiy Aktion T4 evtanaziya dasturi – [[Adolf Hitler|Gitler]] tomonidan ruxsat etilgan aqliy yoki jismoniy nogironligi boʻlgan nemis, avstriyalik va polshalik kasalxonadagi bemorlarni muntazam ravishda oʻldirish – ''[[Schutzstaffel|SS]]'' tomonidan olib borilgan. Jinoyatlarga „hayotga loyiq boʻlmagan hayot“ ni yoʻq qilish deb baho berilgan ({{Lang-de|Lebensunwertes Leben}}). Yashash huquqiga ega emas deb hisoblagan odamlar uchun natsistlarning shiori shunday boʻlgan<ref name="Burleigh">{{Kitob manbasi|last=Michael Burleigh|year=1994|url=https://books.google.com/books?id=ShU7AAAAIAAJ|title=Death and Deliverance: 'Euthanasia' in Germany, c. 1900 to 1945|publisher=CUP Archive|isbn=0-521-47769-7}}</ref><ref name="Webb">{{Veb manbasi|url=http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/otwock.html|sarlavha=Otwock & the Zofiowka Sanatorium: A Refuge from Hell|muallif=Webb|ism=Chris|yil=2009|ish=Holocaust Research Project|nashriyot=Holocaust Education & Archive Research Team|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110711142224/http://www.holocaustresearchproject.org/ghettos/otwock.html|arxivsana=11 July 2011}}</ref>. 1941-yilda ushbu kasalxonadagi bemorlarni yashirin ravishda oʻldirishda toʻplangan tajriba Yakuniy yechimni amalga oshirish uchun qirgʻin lagerlarini yaratishga olib keldi. Oʻsha vaqtga kelib, [[yahudiylar]] allaqachon yangi gettolarga qamalgan va boshqa maqsadli guruhlar, jumladan siganlar va sovet asirlari bilan birga fashistlarning konslagerlarida internirlangan edilar. Natsistlarning „Yahudiylar masalasining yakuniy yechimi“ deb atalmish Yevropa yahudiylarini muntazam ravishda gaz bilan oʻldirish 1941-yil iyun oyida fashist-sovet urushi davridagi Reynxard operatsiyasi<ref name=>{{Veb manbasi|url=http://www.yadvashem.org/odot_pdf/microsoft%20word%20-%205724.pdf|sarlavha=Aktion Reinhard|nashriyot=Shoah Resource Center, The International School for Holocaust Studies|yil=2013|qaralgan sana=15 September 2015|muallif=Yad Vashem|arxivsana=2017-12-15|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171215130625/http://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%205724.pdf}}</ref> paytida boshlangan. Fashistlar Germaniyasi tomonidan gaz texnologiyasini qabul qilishdan oldin SS {{Lang|de|Einsatzgruppen}} tomonidan amalga oshirilgan qoʻlbola qotilliklar toʻlqini qurboni yahudiylar boʻlgan<ref name="Longerich185">{{Kitob manbasi|last=Longerich|first=Peter|authorlink=Peter Longerich|title=Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews|url=https://archive.org/details/holocaustnaziper0000long|year=2010|publisher=Oxford University Press|location=Oxford; New York|isbn=978-0-19-280436-5|page=[https://archive.org/details/holocaustnaziper0000long/page/185 185]}}</ref>.

Yahudiylarni ommaviy gaz bilan oʻldirish uchun maxsus moʻljallangan lagerlar 1942-yil yanvar oyida Reynxard Xeydrich raisligida boʻlib oʻtgan Vannsi konferensiyasidan keyingi oylarda tashkil etilgan boʻlib, unda Yevropa yahudiylarini yoʻq qilish tamoyili aniq koʻrsatilgan edi. Logistika uchun masʼuliyat dastur administratori Adolf Eichmann tomonidan amalga oshirilishi kerak boʻlgan<ref name="wannsee">{{Veb manbasi|url=https://prorevnews.wordpress.com/2014/06/30/minutes-of-the-wannsee-conference/|sarlavha=Wannsee Protocol of January 20, 1942|ish=The Holocaust: Selected Documents in Eighteen Volumes. Vol. 11|nashriyot=The official U.S. government translation|yil=1945|qaralgan sana=15 September 2015|muharrir=Mendelsohn}}</ref>.

1941-yil 13-oktyabrda SS va Lyublindagi politsiya boshligʻi Odilo Globocnik {{Lang|de|Reichsführer-SS}} dan ogʻzaki buyruq oldi. [[Heinrich Himmler|Geynrix Himmler]] – [[Moskva jangi|Moskvaning qulashini]] kutish – ishgʻol qilingan Polshaning umumiy hukumati hududidagi Beljec shahridagi qotillik markazida zudlik bilan qurilish ishlarini boshlash toʻgʻrisida buyurdi. Shunisi eʼtiborga loyiqki, buyurtma Vannsi konferensiyasidan uch oy oldin edi <ref name="M/MPwB">{{Citation|trans_title=Historia Niemieckiego Obozu Zagłady w Bełżcu|title=History of the Belzec extermination camp|publisher=Muzeum - Miejsce Pamięci w Bełżcu (National Bełżec Museum & Monument of Martyrdom)|url=http://www.belzec.eu/articles.php?acid=77|language=pl|access-date=15 September 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151029003413/http://www.belzec.eu/articles.php?acid=77|archivedate=29 October 2015}}</ref>, ammo [[Lodz]] shimolidagi [[Chelomno konslageri|Chelomnoda]] gaz furgonlari yordamida gaz quyish dekabr oyida Gerbert Lange {{Lang|de|Sturmbannführer}} davrida boshlangan<ref name="Browning2011">{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=4YJnsqPiP7QC&q=Chelmno+death+camp|title=Remembering Survival: Inside a Nazi Slave-Labor Camp|publisher=W. W. Norton & Company|date=2011|accessdate=28 June 2015|last=Christopher R. Browning|pages=54, 65|isbn=978-0-393-33887-4|authorlink=Christopher R. Browning}}</ref>. Beljekdagi lager 1942-yilning mart oyida ishga tushirildi, uning rahbariyati Germaniyadan olib kelingan<ref name="M/MPwB" />. 1942-yil oʻrtalariga kelib, Reynhard operatsiyasi uchun Polsha erlarida yana ikkita oʻlim lageri qurildi: Sobibor (1942-yil may oyida tayyor boʻldi) Frants Stangl {{Lang|de|Hauptsturmführer}} qoʻmondonligi ostida va Treblinka (1942-yil iyul oyida ishlagan) Irmfrid Eberl {{Lang|de|Obersturmführer}} qoʻl ostida boʻlgan<ref name="JVL-Reinhard">{{Veb manbasi|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/reinhard.html#5|sarlavha=The Construction of the Treblinka Extermination Camp|nashriyot=Jewish Virtual Library.org|ish=Yad Vashem Studies, XVI|yil=1984|qaralgan sana=15 September 2015|muallif=Kenneth McVay}} Also in: {{Cite journal|url=http://www.ima.org.il/FilesUpload/IMAJ/0/41/20631.pdf|title=Dr Irmfried Eberl (1910–1948): mass murdering MD|publisher=IMAJ|volume=11|pages=216–218|date=April 2009|first1=Rael D|last=Strous MD|journal=The Israel Medical Association Journal|issue=4|pmid=19603594|access-date=6 October 2015}}</ref>. [[Osvensim konslageri]] 1942-yil mart oyida yangi gaz kameralari bilan jihozlangan{{Sfn|Rees|2006}}. Majdanek ularni sentyabr oyida qurdirdi<ref name="Sereny135">{{Kitob manbasi|last=Sereny|first=Gitta|authorlink=Gitta Sereny|title=The Healing Wound: Experiences and Reflections on Germany 1938–1941|pages=[https://archive.org/details/healingwoundexpe00sere/page/135 135–46]|publisher=Norton|year=2001|isbn=978-0-393-04428-7|url=https://archive.org/details/healingwoundexpe00sere/page/135}}</ref>.

== Tavsif ==
[[Fayl:Auschwitz_Resistance_280_cropped.jpg|thumb| {{Lang|de|[[Sonderkommando]]}} aʼzolari Osvensim II-Birkenaudagi oʻt oʻchoqlarida, krematoriya qurbonlarning jasadlarini yoqib yuborshi. (1944-yil avgust)<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.auschwitz.org.pl/|sarlavha=Auschwitz-Birkenau Memorial and Museum in Oświęcim, Poland|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081210022111/http://www.auschwitz.org.pl/|arxivsana=10 December 2008}}</ref>]]
Natsistlar qirgʻin va konslagerlarni ikkiga boʻlishadi. ''Yoʻq qilish lageri'' atamalari ({{Lang|de|Vernichtungslager}}) va ''oʻlim lageri'' ({{Lang|de|Todeslager}}) fashistlar tizimida bir-birini almashtirish mumkin edi, ularning har biri asosiy vazifasi [[genotsid]] boʻlgan lagerlarga ishora qiladi. Oltita lager bu taʼrifga toʻgʻri keladi, lekin odamlarni yoʻq qilish har qanday konslager yoki tranzit lagerlarida sodir boʻlgan; Eksklyuziv maqsad bilan qirgʻin lageri atamasidan foydalanish fashistlar terminologiyasidan olingan. Oltita genotsid lageri [[Chelomno konslageri|Chelomno]], Belzec, Sobibor, Treblinka, Majdanek va [[Osvensim konslageri|Osvensim]] edi (shuningdek, Osvensim-Birkenau deb ham ataladi)<ref name="YadVashem">{{Veb manbasi|url=https://www.yadvashem.org/holocaust/about/final-solution/death-camps.html#narrative_info|sarlavha=The Death Camps|ish=Yad Vashem, World Holocaust Remembrance Center|qaralgan sana=19 April 2020}}</ref><ref name="KillingCenters">{{Cite encyclopedia|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/killing-centers-an-overview|title=Killing Centers: An Overview|encyclopedia=Holocaust Encyclopedia|publisher=United States Holocaust Memorial Museum|accessdate=19 April 2020}}</ref>.

Oʻlim lagerlari Holokost poezdlari tomonidan ommaviy ravishda yetkazilgan odamlarni muntazam ravishda oʻldirish uchun maxsus ishlab chiqilgan. Deportatsiya qilinganlar odatda Beljec, Sobibor va Treblinkaga kelganidan keyin bir necha soat ichida oʻldirilgan<ref name="Minerbi">{{Kitob manbasi|title=A New Illustrated History of the Nazis|last=Minerbi|first=Alessandra|year=2005|origyear=2002|publisher=David & Charles|location=UK|pages=168–|url=https://books.google.com/books?id=TFbfiRCVLTUC&pg=PA168|isbn=0-7153-2101-3}}{{Oʻlikhavola|date=yanvar 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Reynxard qirgʻin lagerlari Globocnikning bevosita qoʻmondonligi ostida edi; ularning har birini {{Lang|de|SS-Totenkopfverbände}} 20-35 kishi boshqargan {{Lang|de|[[Schutzstaffel]]}} filiali, yuzga yaqin Trawnikis tomonidan toʻldirilgan – yordamchi ishchilari boʻlgan<ref name="Black">{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=M7KbsHLnbwgC&pg=PA331|title=Police Auxiliaries for Operation Reinhard|last=Black|first=Peter R|editor=Bankir|publisher=Enigma Books|year=2006|pages=331–348|isbn=1-929631-60-X}}</ref>. Yahudiy erkaklar, ayollar va bolalar gettolardan „maxsus muolaja“ uchun Orpo va Shuponing uniformali politsiya batalyonlari tomonidan dahshat muhitida olib ketilgan<ref name="Williamson">{{Kitob manbasi|title=The SS: Hitler's Instrument of Terror|first=Gordon|last=Williamson|url=https://books.google.com/books?id=7gv7yPIdQdsC&pg=PA101|page=101|publisher=Zenith Imprint|year=2004|isbn=0-7603-1933-2}}{{Oʻlikhavola|date=yanvar 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

Oʻlim lagerlari Germaniyada joylashgan Bergen-Belsen, Oranienburg, Ravensbryuk va [[Zaksenxauzen]] kabi konsentratsion lagerlardan farq qilar edi, ular Ikkinchi Jahon Urushidan oldin „nomaqbul“ deb belgilangan odamlar uchun tashkil etilgan qamoq lagerlari edi. 1936-yil mart oyidan boshlab barcha fashistlar konslagerlari {{Lang|de|SS-Totenkopfverbände}} tomonidan boshqarildi. 1941-yildan qirgʻin lagerlarini ham boshqargan<ref name="Stein">{{Kitob manbasi|url=https://books.google.com/books?id=-KEtPlNQJNgC&pg=PA9|title=The Waffen SS|first=George H.|last=Stein|accessdate=7 October 2015|pages=9, 20–33|isbn=0-8014-9275-0|year=1984}}</ref>. [[Schutzstaffel]] Iogann Kremer [[Osvensim konslageri|Birkenauda]] qurbonlarning gazlanishiga guvoh boʻlganidan soʻng, 1942-yil 2-sentyabrda oʻz kundaligida shunday deb yozgan edi: "Dantening „Doʻzax“ filmi menga nisbatan deyarli komediyadek tuyuladi. Ular bejiz Osvensimni yoʻq qilish lageri deb atamaydilar!"<ref name="Kremer">{{Veb manbasi|url=http://www.holocaust-history.org/auschwitz/19420901-kremer/|sarlavha=Diary of Johann Paul Kremer (September 5, 1942)|nashriyot=Holocaust-history.org|sana=2 March 1999|qaralgan sana=27 August 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514183659/http://www.holocaust-history.org/auschwitz/19420901-kremer/|arxivsana=14 May 2008}}</ref>. Lagerlar orasidagi farq [[Nyurnberg sud jarayoni|Nyurnberg sudlari]] paytida, Diter Vislitseniydan (Adolf Eyxmanning oʻrinbosari) {{Lang|de|extermination}} nomini soʻrashganda yaqqol namoyon boʻldi. [[Osvensim konslageri|Osvensim]] va Majdanek shunday qilib aniqlandi. Keyin, „Mauthauzen, [[Daxau|Dachau]] va [[Buxenvald]] lagerlarini qanday tasniflaysiz?“, deb soʻrashganida, u: „Ular Eyxman kafedrasi nuqtai nazaridan oddiy kontslagerlar edi“ javob berdi<ref>{{Kitob manbasi|last=Overy|first=Richard|title=Interrogations|pages=356–357|publisher=Penguin|year=2002|isbn=978-0-14-028454-6}}</ref>.

Qotilliklar faqat bu lagerlar bilan cheklanmagan. „Oʻqlar bilan Holokost“ uchun joylar ishgʻol qilingan Polshadagi Xolokost xaritasida oq bosh suyaklari (qora fonsiz) bilan belgilangan, u yerda odamlar jar yonida saf tortilgan va askarlar tomonidan miltiq bilan otilgan. Bunday hududlar Bronna Góra, Ponary va boshqa yerlarda joylashgan.
[[Fayl:WW2-Holocaust-Europe.png|thumb| Ommaviy deportatsiyalar: qirgʻin lagerlariga umumyevropa yoʻllari]]
Natsistlar qirgʻin lagerlari uchun yigʻilishlardan qatʼi nazar, millionlab xorijliklarni boshqa turdagi lagerlarda qul mehnati uchun oʻgʻirlab ketishgan<ref name="Beyer">{{Kitob manbasi|url=http://www.nathaninc.com/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich%2C%20Part%20One.pdf|title=Forced Labour under Third Reich – Part 1|publisher=Nathan Associates|chapter=Introduction|year=2006|accessdate=7 October 2015|first=John C|last=Beyer|pages=3–17|quote=Number of foreign laborers employed as of January 1944 (excluding those already dead): total of 3,795,000. From Poland: 1,400,000 (survival rate 25.2); from the Soviet Union: 2,165,000 (survival rate 27.7)&nbsp;<sup>Table 5.</sup>}} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150824092603/http://www.nathaninc.com/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich,%20Part%20One.pdf |date=2015-08-24 }}</ref><ref name="Herbert">{{Veb manbasi|url=http://www.ess.uwe.ac.uk/genocide/slave_labour13.htm|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110604024311/http://www.ess.uwe.ac.uk/genocide/slave_labour13.htm|arxivsana=4 June 2011|ish=Hitler's Foreign Workers: Enforced Foreign Labor in Germany under the Third Reich|nashriyot=Cambridge University Press|sarlavha=The Army of Millions of the Modern Slave State (extract)|yil=1997|ism=Ulrich|muallif=Herbert}}</ref>. Mahbuslar Reyxning umumiy ishchi kuchining chorak qismini tashkil etgan, ochlik, kasallik, charchoq, qatl va jismoniy shafqatsizlik tufayli oʻlim darajasi 75 foizdan oshgan<ref name="Beyer" />.

== Tarixi ==
Ikkinchi jahon urushining dastlabki yillarida yahudiylar, birinchi navbatda, majburiy mehnat lagerlariga yuborilgan, ammo 1942-yildan boshlab ular „koʻchirish“ niqobi ostida qirgʻin lagerlariga surgun qilingan. Siyosiy va logistik sabablarga koʻra, eng mashhur [[Uchinchi reyx|Uchinchi reyxning]] oʻldirish zavodlari ishgʻol qilingan Polshada qurilgan boʻlib, shu yerda eng koʻp qurbonlar berilgan; Polsha natsistlar nazorati ostidagi Yevropada eng koʻp [[Polshadagi yahudiylarning tarixi|yahudiy aholiga]] ega mamlakat edi<ref>[https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/evacpol.html „The evacuation of Jews to Poland“]. ''Jewish Virtual Library''. Retrieved 28 July 2009.</ref>. Buning ustiga, Germaniyaning urushdan oldingi chegaralari tashqarisidagi yangi oʻlim lagerlari nemis fuqarolik aholisidan sir saqlash uchun ham qilingandi<ref>{{Kitob manbasi|authorlink=Ellen Land-Weber|first=Ellen|last=Land-Weber|chapterurl=http://www.humboldt.edu/~rescuers/book/Makuch/conditionsp.html|chapter=Conditions for Polish Jews During WWII|title=To Save a Life: Stories of Holocaust Rescue|date=26 October 2004|accessdate=9 March 2009}} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100702090015/http://www.humboldt.edu/~rescuers/book/Makuch/conditionsp.html |date=2010-07-02 }}</ref>.

=== Sof qirgʻin lagerlari ===
[[Fayl:Children_headed_for_deportation.JPG|left|thumb| [[Chelomno konslageri|Chelmno qirgʻin lageriga]] deportatsiya paytida yahudiy bolalar]]
Yakuniy yechimning dastlabki bosqichida zaharli chiqindi gazlarini ishlab chiqaradigan gaz furgonlari bosib olingan [[Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi|Sovet Ittifoqida]] (SSSR) va bosib olingan Polshadagi boshqa lagerlarga nisbatan [[Chelomno konslageri|Chelmno qirgʻin lagerida]] avvalroq ishlab chiqilgan. Oʻldirish usuli [[Schutzstaffel|SS]] tomonidan yashirin {{Lang|de|[[Aktion T4]]}} paytida toʻplangan tajribaga asoslangan edi. Xolokost paytida ikki turdagi oʻlim kameralari ishlagan.

Osvensimdan farqli oʻlaroq, siyanidga asoslangan Zyklon B „koʻchirish“ niqobi ostida ishlatilgan. Treblinka, Beljek va Sobibordagi lagerlarda (Reynhard operatsiyasi paytida qurilgan, 1941-yil oktyabr – 1943-yil noyabr), katta [[Ichki yonuv dvigateli|ichki yonuv dvigatellari]] tomonidan ishlab chiqarilgan oʻlimga olib keladigan chiqindi gazlar ishlatilgan. {{Lang|de|Einsatz Reinhard}}da uchta oʻldirish markazi boʻlgan. Ular asosan fashistlar gettolarida qamalgan [[Polshadagi yahudiylarning tarixi|Polsha yahudiylarini]] yoʻq qilish uchun foydalanilgan<ref name="ushmm.org">{{Veb manbasi|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/ghettos|sarlavha=Ghettos|ish=encyclopedia.ushmm.org}}</ref>. Dastlab, qurbonlarning jasadlari [[Ekskavator|paletli ekskavatorlar]] yordamida koʻmilgan, ammo keyinchalik ular {{Lang|de|Sonderaktion 1005}} deb nomlanuvchi genotsid dalillarini yashirish uchun eksgumatsiya qilingan va ochiq havoda yondirilgan<ref>{{Kitob manbasi|last=Desbois|first=Patrick|title=The Holocaust by Bullets: A Priest's Journey to Uncover the Truth Behind the Murder of 1.5 Million Jews|url=https://archive.org/details/holocaustbybulle0000desb|date=19 August 2008|publisher=Palgrave Macmillan|location=New York|isbn=978-0-2305-9456-2|page=[https://archive.org/details/holocaustbybulle0000desb/page/170 170]|language=en|chapter=Operation 1005}}</ref>{{Sfn|Arad|1999}}.

[[Chelomno konslageri|Chelmno qirgʻin lageri]], Beljek qirgʻin lageri, Sobibor qirgʻin lageri, Treblinka qirgʻin lageri, Majdanek qirgʻin lageri va [[Osvensim konslageri|Osvensim lageri]] faqat qirgʻin qilish uchun moʻljallangan oltita yirik lager edi.

Osvensim II (Osvensim-Birkenau) va Majdanek lagerlari mehnat lageri majmuasining bir qismi boʻlgan boʻlsa, Chelomno va Reynxard operatsiyasi oʻlim lagerlari (yaʼni, Beljec, Sobibor va Treblinka) odamlarning butun jamoalarini tezda yoʻq qilish uchun qurilgan. Birinchi navbatda yahudiylar kelganidan keyin bir necha soat ichida oʻlim topgan. Lagerlarning barchasi Polsha temir yoʻl tizimi bilan bogʻlangan filial liniyalari yaqinida qurilgan. Ushbu lagerlar deyarli bir xil dizaynga ega edi: uzunligi va kengligi bir necha yuz metrni tashkil etdi va minimal xodimlar turar joylari va yordamchi qurilmalar bilan jihozlangan{{Sfn|Arad|1999}}<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.nizkor.org/hweb/camps/aktion-reinhard/prolog-arad.html|sarlavha=Aktion Reinhard: Belzec, Sobibor & Treblinka|qaralgan sana=3 December 2007|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080513174430/http://www.nizkor.org/hweb/camps/aktion-reinhard/prolog-arad.html|arxivsana=13 May 2008}}</ref>.

Natsistlar qurbonlarni kelishlari bilan aldab, ular vaqtinchalik tranzit toʻxtash joyida ekanliklarini va tez orada nemis {{Lang|de|Arbeitslagers}} borishlarini aytishgan (ish lagerlari)<ref name="explained.org">{{Veb manbasi|url=http://www.theholocaustexplained.org/ks3/the-camps/daily-life/journeys#.V6SvaDW19kQ|sarlavha=Deportation and transportation|nashriyot=London Jewish Cultural Centre|ish=The Holocaust Explained|yil=2011|qaralgan sana=5 August 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150113195832/http://www.theholocaustexplained.org/ks3/the-camps/daily-life/journeys#.V6SvaDW19kQ|arxivsana=13 January 2015}}</ref>. Oʻlim lagerlariga olib kelingan tanlangan mehnatga layoqatli mahbuslar darhol oʻldirilmadi, aksincha, {{Lang|de|Sonderkommandos}} deb nomlangan mehnat boʻlinmalarida ishlatilgan. Asirlar gaz kameralaridan jasadlarni olib tashlash va ularni yoqish orqali yoʻq qilish jarayoniga yordam berishgan.

=== Konsentratsion va qirgʻin lagerlari ===
[[Fayl:Auschwitz_Resistance_282_cropped.JPG|right|thumb| Gaz kameralariga marsh. 1944-yil avgustda [[Osvensim konslageri|Osvensim II]] da yashirincha olingan Sonderkommando fotosuratlaridan biri]]
Beljec, Sobibor va Treblinka lagerlarida, poyezdlar yuklangan mahbuslar faqat shu maqsadda ishlab chiqarilgan gaz kameralariga yetib kelganidan soʻng darhol oʻldirilgan. Ommaviy oʻldirish inshootlari bir vaqtning oʻzida majburiy mehnat kompleksining [[Osvensim konslageri|Osvensim II-Birkenau]] sublageri va Majdanek konslagerida ishlab chiqilgan. Koʻpgina boshqa lagerlarda mahbuslar birinchi navbatda qul sifatida saralangan; ular och holatda tirik qoldirildi va kerak boʻlganda ishlashga tayyor edi. Osvensim, Majdanek va Yasenovac Zyklon B gaz kameralari va krematoriya binolari bilan taʼmirlandi va 1945-yilda urush tugaguniga qadar ishladi<ref name="lifshitz">M. Lifshitz, ''Zionism'' [משה ליפשיץ, „ציונות“], p. 304. Compare with H. Abraham, „History of Israel and the nations in the era of Holocaust and uprising“ [חדד אברהם, „תולדות ישראל והעמים בתקופת השואה והתקומה“]</ref>.

== Yoʻq qilish tartibi ==
[[Fayl:May_1944_-_Jews_from_Carpathian_Ruthenia_arrive_at_Auschwitz-Birkenau.jpg|thumb| Karpat Ruteniyalik yahudiylar Osvensim-Birkenauga kelishdi, 1944-yil may. Lager tizimida roʻyxatdan oʻtmagan holda, koʻpchilik kelganidan bir necha soat oʻtgach, gaz kameralarida oʻldirilgan. (Osvensim albomidan olingan surat)]]


Natsistlar ommaviy qotillik sodir boʻlayotganini yashirish uchun Germaniyada „evtanaziya dasturi“ deb atagan 70 000 nogironni oʻldirish uchun birinchi marta karbon monoksit ballonlari bilan gazdan foydalanishgan. Uglerod oksidining halokatli taʼsiriga qaramay, uglerod oksidi silindrlarda tashish xarajatlari tufayli Sharqiy hududlarda foydalanish uchun yaroqsiz deb topildi<ref name="warning">"Auschwitz: The Nazis and the Final Solution", ''Yesterday'' television channel, 18:00, 18 November 2013</ref>.

Har bir qirgʻin lageri boshqacha ishlagan, ammo har birida tez va samarali oʻldirish uchun sharoitlar mavjud edi. Xyos 1941-yil avgust oyining oxirida rasmiy safarda boʻlganida, uning oʻrinbosari Karl Fritzsh gʻoyani sinab koʻrgan. Osvensimda bitlar bilan kasallangan kiyimlar kristallangan [[Sianid|pruss kislotasi]] bilan ishlov berilgan. Kristallar IG Farben kimyoviy kompaniyasi tomonidan buyurtma qilingan boʻlib, uning brendi Zyklon B boʻlgan. Kiyimlar havodagi Zyklon B kristallari oʻlimga olib keladigan siyanid gazini chiqaradi. Fritzsh Zyklon B ning sovet asirlariga taʼsirini sinab koʻrdi, ular ushbu tajriba uchun bunker podvalidagi kameralarga qamalgan. Qaytgandan soʻng Xossga qisqacha maʼlumot berildi va Xoss esa natijalardan hayratda edi. Majdanekda boʻlishi kerak boʻlgan qirgʻin qilish lageri strategiyasiga aylandi. Lager qoʻriqchilari gazdan tashqari, mahbuslarni ommaviy otishma, ochlik, qiynoqlar va boshqalar orqali oʻldirishni davom ettirdilar<ref>{{Kitob manbasi|first=Joseph|last=Borkin|title=The Crime and Punishment of IG Farben|url=https://archive.org/details/crimepunishmento0000bork|location=New York City|publisher=Free Press|year=1978|isbn=978-0-02-904630-2}}</ref>.

=== Gassinglar ===
[[Fayl:Birkenau_a_group_of_Jews_walking_towards_the_gas_chambers_and_crematoria.jpg|thumb| Birkenaudagi SS kazarmalari boʻylab II va III krematoriyalar yaqinidagi gaz kameralari tomon yangi kelganlarning marti, 1944-yil 27-may. (Osvensim albomidan olingan surat)]]
Osvensim lageri komendanti Rudolf Xyosning xabar berishicha, birinchi marta yahudiylarga Ziklon B pelletlari ishlatilganda, koʻpchilik ularni oʻldirishga shubha qilgan<ref name=":0">{{Veb manbasi|url=https://www.ushmm.org/outreach/en/article.php?ModuleId=10007714|sarlavha=At the Killing Centers|ish=United States Holocaust Memorial Museum|til=en|qaralgan sana=2 March 2018}}</ref>. Natsistlar bu operatsiyada ishtirk etganlar mahbuslarni ogohlantirishi mumkin boʻlgan „shaxslar“ qatoriga qoʻshdilar va izolyatsiya qilishdi va ularni ommaviydan olib tashlashdi. – Ular gaz kameralariga ketayotgan mahbuslarning aldangan koʻpchiligi orasida isyon qoʻzgʻatmasliklari uchun ajratib olindi.

Mahbuslar boʻlimi {{Lang|de|[[Sonderkommando]]}} (Maxsus otryadi) qirgʻin qilish jarayonida asirlarga ruhiy dalda bergan; ular yahudiylarni nima boʻlayotganiga ishora qilmasdan yechinishga undardilar. Xodimlar dush kabi koʻrinishga ega boʻlgan gaz kameralarida ham hamrohlik qilishgan. (ishlamaydigan suv purkagichlari va devorlari kafel); xona eshigi yopilgunga qadar qurbonlar bilan birga qolishgan. Psixologik jihatdan „tinchlantiruvchi taʼsir“ ni saqlab qolish uchun SS odami aqldan ozdiruvchi aldovning oxirigacha eshik oldida turdi. {{Lang|de|Sonderkommando}} xodimlari asirlarni tinchlantirish uchun jabrdiydalar bilan lagerdagi hayot haqida suhbatlashgan va shu maqsadda ular keksalar va yoshlarga yechinishda ham yordam berishgan{{Sfn|Höss|1959}}.

Mahbuslarni hech qanday zararli narsa boʻlmaganiga ishontirish uchun {{Lang|de|Sonderkommando}} oldingi transportda kelgan doʻstlari yoki qarindoshlari haqida kichik gaplar bilan ularni aldagan. Koʻpgina yosh onalar „dezinfeksiyalovchi“ ularga zarar etkazishi mumkinligidan qoʻrqib, chaqaloqlarini toʻplangan kiyimlari ostiga yashirishgan. Lager komendanti Xyosning xabar berishicha, „Maxsus otryadning erkaklari bunga ayniqsa ehtiyot boʻlishgan“ va ayollarni bolalarini „dush xonasiga“ olib kirishga undagan. Xuddi shunday, {{Lang|de|Sonderkommando}} xodimlari „Bunday tarzda yechinishning gʻalatiligidan“ yigʻlashi mumkin boʻlgan katta yoshdagi bolalarga tasalli berdi{{Sfn|Höss|1959}}.

Shunga qaramay, har bir mahbus bunday psixologik taktikaga aldanmagan; Komendant Xyos yahudiylar haqida gapirgan edi: „Ularni nima kutayotganini taxmin qilgan yoki bilgan&nbsp;… [ular] oʻzlarining koʻzlarida koʻrinadigan dahshatga qaramay, bolalar bilan hazillashishga, ularni ruhlantirishga jasorat topganlar.“ Baʼzi ayollar toʻsatdan „yechinish paytida dahshatli qichqirib sochlarini yulishgan“; {{Lang|de|Sonderkommando}} darhol ularni otib oʻldirish uchun olib ketishgan{{Sfn|Höss|1959}}. Bunday sharoitda boshqa asirlar gaz kamerasi ostonasida oʻzlarini qutqarishni mumkin deb oʻylab yaqinlariga xiyonat qildilar va „hali ham yashirinib yurgan oʻz irqlari vakillarining manzillarini oshkor qilganlar“{{Sfn|Höss|1959}}.

Toʻldirilgan gaz kamerasining eshigi muhrlangandan soʻng, tomdagi maxsus teshiklardan Ziklon B granulalari tashlangan. Qoidalarga koʻra, lager komendanti tayyorgarlik koʻrish, gaz bilan toʻldirish (teshik orqali) va jasadlarning talon-toroj qilinishini nazorat qilishi kerak edi. Komendant Xyosning maʼlum qilishicha, gazlangan qurbonlar „hech qanday talvasa belgilarini koʻrsatmagan“; Osvensim lageri shifokorlari buni jabrlanuvchi konvulsiyalar boshlamasdan ''oldin'' oʻldirilgan ziklon B gazining „oʻpkaga falaj taʼsiri“ bilan bogʻlashgan{{Sfn|Höss|1959}}. Qoʻshimcha ravishda jasadlar yarim choʻkkalab, terisi pushti rangga boʻyalgan, qizil va yashil dogʻlar paydo boʻlgan, ogʻzidan bir oz koʻpik paydo boʻlgan yoki quloqlaridan qon oqayotgan holatda boʻlgan.
 
Siyosiy tayyorgarlik masalasi sifatida natsistlar partiyasining baʼzi yuqori martabali rahbarlari va SS zobitlari Osvensim-Birkenauga gazni koʻrish uchun yuborilgan. Xyosning aytishicha, "barcha koʻrgan narsalaridan chuqur taassurotda boʻlgan… [hali baʼzilari]&nbsp;… bu qirgʻin zarurmasligi haqida baland ovozda gapirganlar, „yahudiy muammosining yakuniy yechimini“ koʻrganlaridan keyin jim boʻlishgan". Osvensim lageri komendanti Rudolf Xoss „Gitlerning buyruqlarini bajarishimiz kerak boʻlgan qatʼiyat“ zarurligini tushuntirib, qirgʻinni oqlagan{{Sfn|Höss|1959}}.

== Qurbonlar ==
Qoʻshma Shtatlar Xolokost yodgorlik muzeyi maʼlumotlariga koʻra, oltita fashistlarni yoʻq qilish lagerlarida oʻldirilganlarning umumiy soni 2,7 millionni tashkil etadi. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Killing Centers: An Overview|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/killing-centers-an-overview|ish=encyclopedia.ushmm.org|qaralgan sana=10 June 2020|til=en}}</ref>
{| class="wikitable" style="font-size: 90%;"
!Lager
! Hisoblangan<br /> oʻlimlar
! Operatsion
! Bosib olingan hudud
! Joriy mamlakat
! Ommaviy qotilliklarning asosiy vositalari
|-
| {{Nobr|[[Auschwitz concentration camp#Auschwitz II–Birkenau|Osvensim]]}}
| align="right" | 1 100 000<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005189|muallif=USHMM.org|sarlavha=Auschwitz|iqtibos=It is estimated that the SS and police deported at a minimum 1.3 million people to Auschwitz complex between 1940 and 1945. Of these, the camp authorities murdered 1.1 million." (Number includes victims killed in other Auschwitz camps.)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100131012158/http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005189|arxivsana=31 January 2010}}</ref>
| 1940-yil may – 1945-yil yanvar
| Yuqori Sileziya viloyati
| Polsha
| Ziklon B gaz kameralari
|-
| Treblinka
| align="right" | 800 000
| 1942-yil 23-iyul&nbsp;– 1943-yil 19-oktyabr
| Umumiy hukumat okrugi
| Polsha
| Karbon monoksit gaz kameralari
|-
| Bełżec
| align="right" | 600 000<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005191|muallif=USHMM.org|sarlavha=Belzec|iqtibos=Between March and December 1942, the Germans deported some 434,500 Jews, and an indeterminate number of Poles and Roma (Gypsies) to Belzec, to be killed.}}</ref>
| 1942-yil 17 mart – 1943-yil iyun oxiri
|Umumiy hukumat okrugi
| Polsha
| Karbon monoksit gaz kameralari
|-
| [[Chelomno konslageri|Chelomno]]
| align="right" | 320 000<ref>{{Veb manbasi|url=http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005194|muallif=USHMM.org|sarlavha=Chełmno|iqtibos=In total, the SS and the police killed some 152,000 people in Chełmno.}}</ref>
| style="white-space:nowrap" | 1941-yil 8-dekabr – 1943-yil mart<br /> 1944-yil iyun – 1945-yil 18-yanvar
| Reyxsgau Wartheland okrugi
| Polsha
| Karbon monoksit furgonlari
|-
| Sobibor
| align="right" | 250 000<ref>In all, the Germans and their auxiliaries killed at least 170,000 people at Sobibór. [http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005192 Holocaust Encyclopedia.]</ref>
| 1942-yil 16-may&nbsp; – 1943-yil 17-oktyabr
| Umumiy hukumat okrugi
| Polsha
| Karbon monoksit gaz kameralari
|-
| Majdanek
| align="right" | kamida 80 000&nbsp;<ref name="Reszka-GW">A recent study reduced the estimated number of deaths at Majdanek, in: Pawel P. Reszka, „Majdanek Victims Enumerated“, ''Gazeta Wyborcza'', Lublin, 12 December 2005, [http://auschwitz.org/en/museum/news/majdanek-victims-enumerated-changes-in-the-history-textbooks,44.html reproduced] on the site of the Auschwitz-Birkenau Museum: Lublin scholar Tomasz Kranz established new figure which the Majdanek museum staff consider authoritative. Earlier calculations were greater: c. 360,000, in a much-cited 1948 publication by Judge [[Zdzisław Łukaszkiewicz]], of the Main Commission for the Investigation of Nazi Crimes in Poland; and c. 235,000, in a 1992 article by Dr. Czeslaw Rajca, formerly of the Majdanek museum. However, the number of those whose deaths the camp administration did not register remains unknown.</ref>
| 1941-yil 1-oktyabr – 1944-yil 22-iyul
| {{Nobr|General Government district}}
| Polsha
| Ziklon B gaz kameralari
|-
|}

== Demontaj va yashirishga urinish ==
[[Fayl:Jewish_prisoners_forced_to_work_for_a_Sonderkommando_1005_unit_pose_next_to_a_bone_crushing_machine_in_the_Janowska_concentration_camp.jpg|right|thumb| Sobiq {{Lang|de|Sonderkommando 1005}} qul ishchilari Yanovska konslageridagi suyak maydalagich yonida turishibdi (fotosurat 1944-yil avgustda, lager ozod qilingandan keyin olingan)]]
Natsistlar u yerda odamlar oʻldirilgani haqidagi dalillarni yashirish uchun qirgʻin lagerlarini qisman yoki toʻliq yoʻq qilishga harakat qilishgan. Bu nafaqat qirgʻin jarayonini, balki koʻmilgan qoldiqlarni ham yashirishga urinish edi. Yashirin {{Lang|de|[[Sonderaktion 1005]]}} natijasida, lagerlar mahkumlar komandolari tomonidan demontaj qilindi, ularning yozuvlari yoʻq qilindi va ommaviy qabrlar qazildi. Dalillar nomaʼlum boʻlib qolgan baʼzi qirgʻin lagerlari sovet qoʻshinlari tomonidan ozod qilindi, ular Gʻarb ittifoqchilaridan farqli hujjatlar va ochiqlik standartlariga rioya qildilar<ref name="Davies98">{{Kitob manbasi|last=Davies|first=Norman|authorlink=Norman Davies|year=1998|title=Europe: A History|publisher=HarperCollins|isbn=0-06-097468-0|url=https://archive.org/details/europehistory00norm}}</ref>.

Shunga qaramay, Majdanek [[Belorussiya operatsiyasi]] paytida Sovet Qizil Armiyasining tez oldinga siljishi tufayli deyarli butun holda qoʻlga olingan.

== Xotira ==
Urushdan keyingi davrda Polsha Xalq Respublikasi hukumati qirgʻin lagerlarida [[Monument|yodgorliklar]] yaratdi. Ushbu dastlabki yodgorliklarda natsistlar qurbonlarining etnik, diniy yoki milliy xususiyatlari qayd etilmagan. Soʻnggi oʻn yilliklarda qirgʻin lagerlari joylari hamma uchun ochiq boʻldi. Ular butun dunyo boʻylab tashrif buyuruvchilar uchun mashhur joylar, ayniqsa Osvensim shahri yaqinidagi eng mashhur fashistlarning oʻlim lageri Osvensimdir. 1990-yillarning boshlarida yahudiy Xolokost tashkilotlari Polsha katolik guruhlari bilan „Osvensim kabi fashistlarning oʻlim lagerida yodgorlik sifatida shahidlikning qanday diniy belgilari mos keladi?“ Yahudiylar asosan polyaklar oʻldirilgan Osvensim I yaqinida Osvensim xochi kabi nasroniy yodgorliklarini oʻrnatishga qarshi chiqdilar. Holokostning yahudiy qurbonlari asosan Osvensim II Birkenauda oʻldirilgan.

1988-yildan beri har yili Polshada „Tiriklar marshi“ tashkil etiladi<ref name="motl">{{Veb manbasi|url=http://www.motl.org|ish=motl.org|sarlavha=March of the Living International}}</ref>. Marshchilar [[Estoniya]], [[Yangi Zelandiya]], [[Panama]] va [[Turkiya]] kabi turli mamlakatlardan keladi<ref name="marchoftheliving">{{Veb manbasi|ish=motl.org|url=http://www.marchoftheliving.org|sarlavha=March of the Living Canada}}</ref>.

=== Lagerlar va Xolokostni inkor etish ===
[[Fayl:Bundesarchiv_Bild_183-C0509-0049-006,_KZ_Treblinka,_Wehrmacht-Frachtbrief.jpg|thumb| Hujjatli dalillar: {{Lang|de|[[Reichsbahn]]}} Mahbuslarni yetkazib berish uchun yuk xati ({{Lang|de|Häftlinge}}) 1943 yil noyabrda Sobiborga]]
Holokostni inkor etuvchilar yoki inkor qiluvchilar Xolokost sodir boʻlmagan yoki tarixan tan olingan tarzda va darajada sodir boʻlmagan deb taʼkidlaydigan odamlar va tashkilotlardir<ref name="mathis1">{{Veb manbasi|muallif=Mathis|ism=Andrew E|sarlavha=Holocaust Denial: A Definition|url=http://phdn.org/archives/holocaust-history.org/denial/abc-clio/|nashriyot=ABC-CLIO|qaralgan sana=4 March 2017}}</ref>. Holokostni inkor etuvchilarning taʼkidlashicha, qirgʻin lagerlari aslida sharqdan deportatsiya qilingan tranzit lagerlar edi. Biroq, bu nazariyalar yahudiylar oʻldirish uchun lagerlarga yuborilganligini koʻrsatadigan omon qolgan nemis hujjatlari tomonidan rad etilgan<ref name="Browning">{{Veb manbasi|muallif=Browning|ism=Christopher|muallifhavola=Christopher Browning|sarlavha=Browning: Evidence for the Implementation of the Final Solution|url=https://www.hdot.org/browning/|ish=Holocaust Denial on Trial|qaralgan sana=5 June 2020}}</ref>.

SS va fashistlar rejimining qirgʻin lagerlari mavjudligini yashirishga boʻlgan keng koʻlamli urinishlari tufayli qirgʻin lagerlarini tadqiq qilish qiyin. Yoʻq qilish lagerlarining mavjudligi lagerdan omon qolganlar va Yakuniy yechim aybdorlarining koʻrsatmalari, ashyoviy dalillar (qolgan lagerlar va boshqalar) bilan qatʼiy tasdiqlanadi.

=== Ogohlik ===
2017-yilda Körber jamgʻarmasi soʻrovi shuni koʻrsatdiki, Germaniyadagi 14 yoshli bolalarning 40 foizi [[Osvensim konslageri|Osvensim]] nima ekanligini bilishmaydi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=28 September 2017 |title=Auschwitz-Birkenau: 4 out of 10 German students don't know what it was |publisher=Deutsche Welle |url=https://www.dw.com/en/auschwitz-birkenau-4-out-of-10-german-students-dont-know-what-it-was/a-40734980 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170928204158/https://www.dw.com/en/auschwitz-birkenau-4-out-of-10-german-students-dont-know-what-it-was/a-40734980 |archive-date=28 September 2017}}</ref><ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Posener |first=Alan |author-link=Alan Posener |date=9 April 2018 |title=German TV Is Sanitizing History |work=[[Foreign Policy]] |url=https://foreignpolicy.com/2018/04/09/dont-mention-the-war-germany-television-holocaust-anti-semitism-babylon-berlin-europe/}}</ref>. 2018-yilda Qoʻshma Shtatlarda daʼvolar konferensiyasi, Amerika Qoʻshma Shtatlari Xolokost yodgorlik muzeyi va boshqalar tomonidan oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, soʻrovda qatnashgan Amerika ming yilliklarining 66 foizi (va barcha AQSh kattalarining 41 foizi) Osvensim nima ekanligini bilishmaydi<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2018 |title=New Survey by Claims Conference Finds Significant Lack of Holocaust Knowledge in the United States |publisher=Claims Conference |url=http://www.claimscon.org/study |url-status=live |archive-url=https://archive.today/20180412152716/http://www.claimscon.org/study |archive-date=12 April 2018}}</ref>. 2019-yilda 1100 nafar kanadaliklar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, ularning 49 foizi nemislar tomonidan bosib olingan Yevropada joylashgan natsistlar lagerlaridan birortasini ham nomini bilmaydi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Stober |first=Eric |date=26 January 2019 |title=Nearly half of Canadians can't name a single concentration camp: survey |publisher=Global News |url=https://globalnews.ca/news/4893788/holocaust-survey-canada/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190127053753/https://globalnews.ca/news/4893788/holocaust-survey-canada/ |archive-date=27 January 2019}}</ref>.

== Manbalar ==
{{Manbalar|30em}}

== Adabiyotlar ==

* {{Kitob manbasi|first=Yitzhak|last=Arad|url=https://books.google.com/books?id=QpAgHYTPRz0C&q=operation%20reinhard%20gypsies&pg=PA153|title=Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps|authorlink=Yitzhak Arad|publisher=Indiana University Press|year=1999|isbn=978-0-253-21305-1}}
* {{Kitob manbasi|last=Bartov|first=Omer|authorlink=Omer Bartov|title=The Holocaust: origins, implementation, aftermath|publisher=Routledge|location=London|year=2000|isbn=0-415-15035-3|url=https://books.google.com/books?id=TL_3vEzlwQEC}}
* {{Kitob manbasi|last=Cox|first=John K.|editor=Fischer|year=2007|title=Balkan Strongmen: Dictators and Authoritarian Rulers of South Eastern Europe|chapter=Ante Pavelić and the Ustaša State in Croatia|publisher=Purdue University Press|location=[[West Lafayette, Indiana]]|isbn=978-1-55753-455-2|url=https://books.google.com/books?id=qMZaPjrHqYYC&q=Paveli%C4%87}}
* {{Kitob manbasi|last=Gilbert|first=Martin|authorlink=Martin Gilbert|title=Holocaust Journey: Travelling in search of the past|publisher=Phoenix|year=1997|isbn=0-231-10965-2|url=https://books.google.com/books?id=AAg4D2xaNV0C|quote=An account of the locations of the extermination camps as they are today, augmented by the historical information about them, and about the fate of the Jews of Poland.}}
* {{Kitob manbasi|last=Höss|first=Rudolf|title=Commandant of Auschwitz. The Autobiography of Rudolf Hoess with an Introduction by Lord Russett|url=https://www.scribd.com/doc/53192374/Rudolf-Hoess-Commandant-of-auschwitz|others=Translation Constantine FitzGibbon|publisher=The World Publishing Company|location=Cleveland and New York|format=PDF|year=1959|accessdate=15 January 2015|authorlink=Rudolf Höss|pages=1–311}}
* {{Kitob manbasi|last=Klee|first=Ernst|authorlink=Ernst Klee|title='Turning the tap on was no big deal': the gassing doctors during the Nazi period and afterwards|publisher=Dachau Review|year=1990|isbn=3-9808587-1-5|url=https://books.google.com/books?id=WQtnAAAAMAAJ&q=gassing%2Bdoctors}}
* {{Kitob manbasi|last=Levi|first=Primo|authorlink=Primo Levi|title=The Drowned and the Saved|publisher=Michael Joseph|location=London|year=1986|isbn=0-7181-3063-4|url=https://books.google.com/books?id=ZURT6FgGgUkC}}
* {{Kitob manbasi|last=Mojzes|first=Paul|title=Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the Twentieth Century|publisher=Rowman & Littlefield|year=2011|isbn=978-1-4422-0663-2|url=https://books.google.com/books?id=KwW2O7v7CUcC&q=Jadovno}}
* {{Kitob manbasi|first=Laurence|last=Rees|title=Auschwitz: A New History|url=https://books.google.com/books?id=_78iBQAAQBAJ|date=2006|publisher=Public Affairs|isbn=978-1-58648-357-9}}

== Havolalar ==

* Xolokost tarixi loyihasi, [https://web.archive.org/web/20040919010250/http://www.holocaust-history.org/ Xolokost haqida tezkor faktlar.] Insholar, hujjatlar, reproduksiyalar. 2015-yil 15-sentabrda olingan.
* [http://www.polishjews.org/shoah/index.htm Xolokost va kontslagerlar haqida maʼlumot]
* [http://www.holocaustresearchproject.org/ Xolokost taʼlimi va arxiv tadqiqot guruhi]
* [https://archive.org/stream/nazi_concentration_camps/nazi_concentration_camps_256kb.mp4 Natsistlar lagerlari haqidagi rasmiy AQSh milliy arxivi]
* [[iarchive:BelzecSobiborTreblinka.HolocaustDenialAndOperationReinhard.ACritique|Belzec, Sobibor, Treblinka.]] [[iarchive:BelzecSobiborTreblinka.HolocaustDenialAndOperationReinhard.ACritique|Xolokostni rad etish va Reynxard operatsiyasi.]]
[[Turkum:Konslagerlar]]
[[Turkum:Fashizm]]