Moʻgʻul xalqlari sahifasining manbasini koʻrish

{{Xalq bilgiqutisi
|nomi=Moʻgʻul xalqlari
|joylashuvi={{flagcountry|China}}: 5.9 mln<ref>[http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls Population of China according to ethnic group 2010]</ref><br>{{flagcountry|Mongolia}}: 3,0 mln<ref name="monstat">[http://www.en.nso.mn/content/166 2015 POPULATION AND HOUSING BY-CENSUS OF MONGOLIA: NATIONAL REPORT]</ref><br>{{flagcountry|Russia}}: 647 747 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
*[[Buryatiya]]: 287 234 (2010)<ref name="бкм">jumladan [[buryatlar|buryat]], [[qalmiqlar|qalmiq]] hamda [[moʻgʻul]] xalqlari kiradi.</ref><ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200513001819/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html |date=2020-05-13 }}: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121018030348/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar |date=2012-10-18 }}</ref>
*[[Qalmogʻiston]]: 162 847 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
*[[Irkutsk viloyati]]: 78 534 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
*[[Zabaykal_o%27lkasi|Zabaykal oʻlkasi]]: 74 073 (2010)<ref name="бкм"/><ref name="ЭтноЯз.2010"/>
|soni=10 millionga yaqin
|til=[[moʻgʻul tillari]], [[xitoy tili]], [[rus tili]]
|din=[[buddizm]], [[shomonlik]], [[tangrichilik]], [[Pravoslav cherkovi|pravoslavlik]], [[islom]], [[Protestantizm|protestantlik]], [[Katolik cherkovi|katolik]]
|irq=[[mongoloid irqi|mongoloid]]
|oʻxshash=[[evenklar|tungus-manjurlar]], [[turkiy xalqlar]]
|oʻz ichiga oladi=[[oltoy tillari]]
}}

[[Fayl:Mongols-map.png|thumb|Moʻgʻul xalqlari yashaydigan joylar xaritada qizil rangda koʻrsatilgan. Toʻq sariq chiziq XIII asr oxirlarida [[Moʻgʻullar imperiyasi]]ning qamrovini koʻrsatadi.]]
[[Fayl:Бурятское соёмбо.jpg|thumb|[[:ru:Соёмбо (символ)|Soyombo]] — moʻgʻul xalqlarining razmlaridan biri]][[Fayl:Mongolwomen.jpg|thumb|Milliy libosdagi moʻgʻul ayollari. [[Ulan-Bator]], 2007-yil]]


'''Moʻgʻul xalqlari''' yoxud '''moʻgʻullar''' - [[Moʻgʻul tillari|moʻgʻul tillarida]] soʻzlashuvchi hamda umumiy koʻp asrlik tarix, madaniyat, anʼana va urf-odatlar bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan qardosh xalqlar guruhi<ref>''Жуковская Н.Л.'' [https://books.google.com/books?id=LZFdppTjTiMC&pg=PA356 Монгольские народы] // Народы мира. Энциклопедия / Гл. ред. Л.М. Минц. <abbr>Москва</abbr>: Олма медиа групп. 2007. С. 354—356. <nowiki>ISBN 978-5-373-01057-3</nowiki>.</ref><ref>[http://bigenc.ru/text/2226837 Монголы]{{Oʻlikhavola|date=may 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} / Жуковская Н.Л., Есипова М.В. // Монголы — Наноматериалы. <abbr>Москва</abbr>: Большая российская энциклопедия, 2013. С. 5—7. (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю.С. Осипов. 2004—2017, т. 21). <nowiki>ISBN 978-5-85270-355-2</nowiki>.</ref><ref>''Нимаев Д.'' Монгольские народы: Этническая история и современные этнокультурные процессы. Lambert Academic Publishing. 2011. <nowiki>ISBN 978-3843324403</nowiki>.</ref>.

Ular [[Xitoy|Xitoyning]] shimolida, [[Mongoliya|Moʻgʻulistonda]] va [[Rossiya|Rossiya Federatsiyasining]] viloyatlari - [[Buryatiya]] va [[Qalmogʻiston]] respublikalarida, shuningdek, Ust Oʻrda Buryat tumanida ([[Irkutsk viloyati]]) va Agin Buryat tumanida ([[Zabaykal o'lkasi|Zabaykal]] oʻlkasi) yashaydilar<ref>[http://bigenc.ru/text/2226837 Монголы]{{Oʻlikhavola|date=may 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} / Жуковская Н.Л., Есипова М.В. // Монголы — Наноматериалы. <abbr>Москва</abbr>: Большая российская энциклопедия, 2013. С. 5—7. (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю.С. Осипов. 2004—2017, т. 21). <nowiki>ISBN 978-5-85270-355-2</nowiki>.</ref>.

10 millionga yaqin odam oʻzini moʻgʻul xalqi deb hisoblaydi. Ularning 3 millioni Moʻgʻulistonda, 4 millioni [[Ichki Mongoliya|Ichki Moʻgʻuliston]] muxtor rayonida, 3 milliongachasi [[Lyaonin]], [[Gansu]], [[Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni|Shinjon-Uygʻur avtonom rayoni]] va Xitoyning boshqa hududlarida tarqalganlar<ref>Жуковская, Есипова. 2013, с. 5—7.</ref>.

== Nomining kelib chiqishi ==
Bir qator tadqiqotchilar (N.S. Munkuyev) „''moʻgʻul“'' [[Etnonim|etnonimi]] birinchi marta Xitoy manbalaridan biri boʻlmish 945-yilda tuzilgan „Szyu Tan shu“ („Tan sulolasining eski tarixi“)da „''men-u shi-vey“'' - „moʻgʻul-shiveylar“, shuningdek 1045-1060-yillarda bitilgan „Sin Tan shu“da („Tan sulolasining yangi tarixi“) „''men-va bu“'' - „men-va qabilasi“ shaklida uchraydi. XII asrdagi turli xil [[Kidonlar|kidon]] va xitoy manbalarida bu qabilalar uchun ''meng-ku, menguli, mangutsi, mengu go'' nomlari ham qoʻllangan<ref>Чингисиана: свод свидетельств современников / Пер., сост. и коммент. А. Мелехин. <abbr>Москва</abbr>: Эксмо. 2009. С. 238.</ref>.

{{quote|“[...] XII asrda [[:ru:Хабул-хан|Qobulxon]]ning<ref>XII asrda [[Onon]], [[Kerulen]] va Tuul daryolari vodiysidagi „Xamag Mongol“ („Barcha moʻgʻullar“) ulusining birinchi xoni, [[Chingizxon]]ning (Temuchin) bobosi.</ref> zodagonlar oilasi boʻrjigin nomini oldi va u bir necha qoʻshni urugʻ va qabilalarni oʻziga boʻysundirib, birlashtirgandan soʻng ''moʻgʻul'' nomini oldi va shu tariqa 1130-yilda yagona siyosiy birlik, bitta urugʻ-ulus tashkil topdi. Bu ulusga qadimgi va qudratli odamlar yoki urugʻlarning nomi xotirasiga moʻgʻul nomi berilgan […]”<br>— rus [[moʻgʻulshunoslik|moʻgʻulshunos]]i B.Ya. Vladimirtsov}}

Ehtimol, [[Mangʻit|mangʻit urugʻining]] nomi ({{lang-mn|мангуд}}) „''moʻgʻullar“'' nomining qadimgi talaffuzi boʻlishi mumkin<ref>История Монголии (2003). Том 2.</ref>.

Buryat olimi D. Banzarov moʻgʻul etnonimni tarixiy geografik nomlar boʻlmish Moʻn daryosi va Moʻna togʻi nomiga bogʻlashga uringan<ref>''Банзаров Д.'' Собрание сочинений. 2-е доп. изд. Улан-Удэ. 1997. С. 95.</ref>. Xasdoʻrjning soʻzlariga koʻra, [[Ordos|Ordosdagi]] Moʻn togʻining yaqin joylarida yashagan odamlar m''oʻn'' nomini olgan. Unga ''gʻol'' soʻzi qoʻshilib, natijada ''moʻngʻol'' nomi paydo boʻlgan. Gʻol [[Moʻgʻul tillari|moʻgʻulcha]] soʻz boʻlib, markaziy, asosiy maʼnosini anglatadi<ref>''Хасдорж Ч.'' Монгол гэдэг нэрийн тухай. Улаанбаатар. 1959. С. 14—19.</ref>. Shuningdek, ikkinchi qarash ham ilgari surilgan boʻlib, unga koʻra moʻgʻul nomi moʻgʻulcha ''moʻnx'' (abadiy) va ''gal'' (olov) soʻzlarining birikuvidan hosil boʻlgan<ref>''Eldengdei Ardajib.'' Mongγul-un niγuca tobčiyan. Seyiregülül, tayilburi. Köke qota. 1996. 526 х.</ref>.

Moʻgʻul olimi J. Bayasax moʻgʻul nomi moʻgʻulcha ''moʻngoʻ'' (kumush) soʻzining oʻzgarishi natijasida paydo boʻlgan, deb taxmin qiladi<ref>''Очир А.'' Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э.П. Бакаева, д.и.н. К.В. Орлова. Элиста: КИГИ РАН. 2016. 286 с. <nowiki>ISBN 978-5-903833-93-1</nowiki>.</ref>. Moʻgʻul va moʻngoʻ (kumush) tushunchalari oʻrtasidagi bog'liqlik [[1237]]-yildagi xitoy bitigi „Xey da shi lyue“ („Qora tatarlar haqida qisqacha maʼlumot“)da qayd etilgan. Bu matnlarda Buyuk Moʻgʻuliston aholisi oʻz davlatini “Buyuk Kumush sulolasi” deb atagani aytiladi<ref>''Пэн Да-я, пер. Линь Кюн-и и Н.Ц. Мункуева.'' [http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/XIII/1220-1240/Pen_Da_ja_Suj_Tin/frametext.htm ДОКУМЕНТЫ->МОНГОЛИЯ->ПЭН ДА-Я И СЮЙ ТИН->КРАТКИЕ СВЕДЕНИЯ О ЧЕРНЫХ ТАТАРАХ (1235, 1235-36)]. www.vostlit.info.</ref>.

B.R. Zoriktuyevning taʼkidlashicha, ''moʻgʻul'' atamasining koʻplab talqinlar ichidan [[Tungus-manjur tillari|tungus-manjur]] tillaridagi ''mangmu / manggu / mangga''  „kuchli, chidamli, qattiq“ maʼnosini ajratib koʻrsatadi<ref>''Зориктуев Б.Р.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/proishozhdenie-drevnemongolskih-terminov-kiyan-i-kiyat Происхождение древнемонгольских терминов киян и кият] // Вестник БГУ. 2010. С. 96—101.</ref><ref>Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Ленинград. 1975. Т.1. С. 525—526, 529—530.</ref>. L. Bilegtu esa, ''moʻgʻul'' nomi moʻgʻulcha „''[[Qiyot|qiyan]]“'' soʻzining tungus-manjur tillaridagi kalkasi deb hisoblaydi<ref>''Билэгт Л.'' О происхождении этнонима «монгол» // Угсаатны судлал. Studia Ethnologica. Tom. XI, fasc. 1—17. Улаанбаатар. 1997. С. 28—34.</ref>. [[Rashiduddin|Rashiduddinning]] [[Jome at-tavorix|„Jome at-tavorix“]] („Tarixlar toʻplami“) asaridan maʼlumki, moʻgʻul tilida qiyan ''„togʻlardan pasttekislikka oqib oʻtadigan, boʻronli, tez va kuchli katta oqim, tezoqar oqim“'' maʼnosini berishi aytilgan<ref>''Рашид ад-Дин.'' Сборник летописей. Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР. 1952.</ref>. B.R. Zoriktuyev, oʻz navbatida, qiyan [[Argun (daryo)|Argun]] daryosining oʻng irmogʻi — Mangu (Szilyuxe)ning tunguscha soʻzning moʻgʻulcha kalkasi, deb hisoblaydi. Uning yozishicha, Mangu daryosining Argunga quyilishidagi moʻgʻul aholisini tunguslar mangʻol deb atashgan, ya’ni ''„tezkor, boʻronli Mangu daryosida yashovchi odamlar“''. Aynan oʻsha yerda [[Tabgʻach|tabgʻachlarning]] Tan sulolasi davrida B.R. Zoriktuyevning fikricha, qadimgi moʻgʻul qabilalari qiyan va nukuz yashagan moʻgʻullarning afsonaviy ilk vatani Ergunakun joylashgan<ref>''Зориктуев Б.Р.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/proishozhdenie-drevnemongolskih-terminov-kiyan-i-kiyat Происхождение древнемонгольских терминов киян и кият] // Вестник БГУ. 2010. С. 96—101.</ref>. 

Ayuudan Ochir ushbu nazariyani rivojlantirar ekan, ''moʻgʻul'' etnik nomi ''manggu'' soʻzidan kelib chiqqanligini, bu soʻz oʻz navbatida tungus-manjur tillaridagi ''man (mam ü mang)'' — qattiq, qiyin va katta maʼnoni bildirishini hamda ushbu oʻzakka ''mu (mü)'' — suv soʻzi qoʻshilishidan kelib chiqqan degan xulosaga kelgan. Shu bilan birga, dastlab ''manggʻu'' soʻzi boʻlib, keyinchalik ''manggʻul'' yoki ''mongʻu/ol shakliga'' aylangan. Xitoy manbalarida qayd etilgan ''mengguzi'' (蒙古子,萌骨子), ''mengguosi'' (蒙国斯), ''menggusi'' (蒙古斯, 萌古斯) ismlari tungus-manjur tilidagi koʻplik affiksi -''se'' qoʻshimchasini qoʻshish natijasida ''mangguse'' yoki ''mongguse'' shakli paydo boʻlgan<ref>''Очир А.'' Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э.П. Бакаева, д.и.н. К.В. Орлова. Элиста: КИГИ РАН. 2016. 286 с. — <nowiki>ISBN 978-5-903833-93-1</nowiki>.</ref>.

== Tarixi ==
[[Fayl:Slab Grave culture areal.png|thumb|Toshtaxta qabrlilar madaniyatining tarqalgan hududi]]
Miloddan avvalgi II—I ming yilliklarda [[Markaziy Osiyo]]da yashagan protomoʻgʻul qabilalari [[:ru:Культура_плиточных_могил|Toshtaxta qabrlilar madaniyati]]ni yaratgan<ref>''Н. Наваан.'' Бронзовый век Восточной Монголии.</ref><ref>История Монголии. Том I. 2003.</ref>. Miloddan avvalgi 209-yilda podshoh Moʻde Moʻgʻul platosida [[Hun xoqonligi]]ga (miloddan avvalgi 209-milodiy II asr) asos solgan. [[Lev Gumilyov|L.N. Gumilyov]] [[hunlar]]ning ajdodlarining miloddan avvalgi X asrda [[Gobi]] sahrosining janubiy chekkasidan shimolga koʻchishi haqida yozgan<ref>''Гумилёв Л.Н.'' [http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article21.htm Хунны в Азии и Европе]. ''gumilevica.kulichki.net''.</ref>. Syunyuy, chunvey (shunvey), guyfan, syanyun, jun, shan-jun, syuan-jun (syuani, xunyi), beydi (jumladan, baydi, chidi) kabi qabilalar hunlarning ajdodlari hisoblanadi.

[[Nikita Bichurin|N.Ya. Bichurin]], oʻz navbatida, moʻgʻul xalqlarining tarixi miloddan avvalgi XXV asrdan kam emas deb hisoblagan. Olimning yozishicha, sunyuy, syanyun va xiongnu bir xil xalqning uch xil nomi boʻlib, hozir moʻgʻul nomi bilan maʼlumdir.<ref>''Бичурин Н.Я.'' Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — Москва-Ленинград: Академия наук СССР, 1950.</ref>. Keyinchalik, [[Sima Syan]] miloddan avvalgi XVIII asrda qulagan Sya podsholigining Shun-Vey ismli shahzodasi va uning qoʻl ostidagilar shimoliy dashtlarga borib, u yerda sunyuy (hun) qabilalari bilan tanishib, oxir-oqibat ular bilan aralashib, koʻchmanchi turmush tarzini oʻzlashtirganlar deya yozib qoldirgan<ref>''Бембеев Е.В., Команджаев А.Н.'' [https://cyberleninka.ru/article/v/proishozhdenie-hunnu-v-svete-dannyh-arheologii-antropologii-i-analiza-pismennyh-istochnikov-1 Происхождение хунну в свете данных археологии, антропологии и анализа письменных источников]. ''cyberleninka.ru''.</ref>.

== Moʻgʻul xalqlari ==
[[Fayl:Linguistic map of the Mongolic languages.png|thumb|left|[[Moʻgʻul tillari]]ning tarqalish hududi]]
Hozirgi moʻgʻul xalqlarining asosini XIII asrda [[Moʻgʻullar davlati|Moʻgʻullar imperiyasiga]] kirgan qabilalar tashkil etgan. Moʻgʻul imperiyasi tarkibiga kirgan mahalliy moʻgʻullar nirun va darlekin tarmoqlariga boʻlingan. Nirun moʻgʻullari tarkibiga quyidagi qabilalar kirgan: adarqin, artaqan, [[arlot]], baarin, [[barlos]], boʻrjigin, bugʻunut, [[budaat]], belgʻunut, besut, [[Kenagas|geniges]], jadaran, juureid, jurkin, [[dugʻlat]], [[Doʻrmon|durben]], qilingʻut (qilingʻut-tarxon), qingʻiyot, [[qiyot]], kunjin, [[Mangʻit|mangʻut]] , nir-xoyin, noʻyoxon, oronar, saljiut, [[Sijiutlar|sijiut]], sukan, sukanut, [[Sunniylar|sunit]], tayjiut, ujiet, [[Urutlar|urut]], xabturxas, xatagin, xonxoʻtan, chanshiut, yasar va boshqalar. Darlekin moʻgʻullari guruhiga: arulat<ref>Ular boʻrjiginlarning bir tarmogʻi hisoblangan, biroq „Jome at-tavorix“da ular darlekin moʻgʻullari orasida ham tilga olinadi.</ref>, [[Bayot (qabila)|bayot]], bugʻunut<ref>„Jome at-tavorix“ asariga koʻra, ularning baʼzilari nirun moʻgʻullari qabilasiga mansub, chunki ularning onasi Alan Quvo, baʼzilari esa darlekin moʻgʻullariga mansub boʻlishgan.</ref>, belgʻunut, gorlos, [[Jaloyirlar|jaloyir]], ikiras, ildurkin, qilingʻut, qingʻit ([[Kenagas|geniges]]), kunjin, kunkliut, noʻxoʻs, olxonut, [[Sulduz|suldus]], uryanxay, uryaut (oronar), ushin, xaranut, [[Qoʻngʻirot (qabila)|xoʻngʻirat]], xonxoʻtan, eljigin va boshqalar kiradi. [[Chingizxon]] imperiyasi tarkibiga nafaqat mahalliy moʻgʻullar, balki mintaqadagi boshqa barcha moʻgʻul tilida soʻzlashuvchi bargʻut, [[bahrin]], bulagʻachin, jungurkin, [[Qoraxitoylar|qoraxitoy]], [[kerayit]], qurlaut, [[Merkitlar|merkit]], [[nayman]], oyrat, [[oʻngut]], [[Tangutlar|tangut]]<ref>moʻgʻullashgan tibet-birma xalqi.</ref>, [[Tatarlar|tatar]], telengut, tulas, uymaqut, urasut kabi qabilalar ham kirgan<ref>''Очир А.'' Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э.П. Бакаева, д.и.н. К.В. Орлова. Элиста: КИГИ РАН. 2016. 286 с. <nowiki>ISBN 978-5-903833-93-1</nowiki>.</ref>. 

Yuqoridagi qabilalarning avlodlari [[Mongoliya|Moʻgʻuliston]], [[Ichki Mongoliya|Ichki Moʻgʻuliston]], [[Buryatiya]], [[Qalmogʻiston]], shuningdek, moʻgʻul xalqlarining anʼanaviy yashash joylari boʻlgan boshqa hududlarda moʻgʻul xalqlari tarkibida keng tarqalgan. Moʻgʻullarning etnik shakllanishida turli tarixiy bosqichlarda [[Oriylar|hind-eron]], [[yenisey]], [[Paleoosiyo xalqlari|paleoosiyo]]<ref>''Ушницкий В. В.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/zagadka-plemeni-merkitov-problema-proishozhdeniya-i-potomstva Загадка племени меркитов: проблема происхождения и потомства] // Вестник Томского государственного университета. История. 2013. Вып. 1 (21). С. 191—195. ISSN 1998-8613.</ref>, [[Manjurlar|tungus-manjur]], [[Turkiy xalqlar|turkiy]], samoyed, [[Xitoylar|xitoy-tibet]] va boshqa etnik guruhlar ham ishtirok etgan<ref>''Очир А.'' Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э.П. Бакаева, д.и.н. К.В. Орлова. Элиста: КИГИ РАН. 2016. 286 с. <nowiki>ISBN 978-5-903833-93-1</nowiki>.</ref>.

=== Qadimgi moʻgʻul urugʻlari ===
Moʻgʻul xalqlarining asosini koʻplab qadimgi urugʻlar, nirunlar va darlekinlar avlodlari: boʻrjigin, besut, choʻnos, olxonut, urianxay, xatagin, jaloyir, xaranut, tayjiut va boshqalar tashkil etadi<ref>[https://1212.mn/sonirkholtoi/FamilyName/ Ургийн овгийн талаарх мэдээлэл]. Үндэсний Статистикийн Хороо.</ref>. Shuningdek, koʻpchilik urugʻlar [[Moʻgʻullar imperiyasi]] tashkil topgan. Bularga burut, zaysan, keregut, tavnan, xoroo, xuree, xuxenut, sooxor, yunshiebu kabi urugʻlar kiradi<ref>''Очир А.'' Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э.П. Бакаева, д.и.н. К.В. Орлова. Элиста: КИГИ РАН. 2016. 286 с. <nowiki>ISBN 978-5-903833-93-1</nowiki>.</ref>.

Zaysanlar Buyuk xon saroyida [[:ru:Зайсан_(должность)|zaysanlik]] lavozimini egallagan xizmatchilarning avlodlaridir. Tavnanlar esa, zodagon oilalarning avlodlari boʻlib, dastlab Chingizxon davrida tanlab olingan harbiy [[qoʻshin]] sifatida shakllangan. Tavnanlarning dastlabki oʻzagi besh qabila: urutlar, mangʻitlar, jaloyirlar, qoʻngʻirotlar va ikiraslardan iborat boʻlgan. Yongshiebu — [[Yuan (sulola)|Yuan imperiyasi]] davridan beri Buyuk xonlar saroyiga xizmat koʻrsatuvchi xizmatchilarning avlodlari. Yuqoridagi oilalar yuqori mavqega ega boʻlib, zodagon oilalar qatoriga kirgan.

=== Moʻgʻullarga mansub etnoslar ===
[[Hindiston]] yarimorolida yashovchi mogʻollar [[urdu]], [[Hind tili|hind]], [[Bengal tili|bengal]] va [[Assom tili|assom]] tillarida soʻzlashadi<ref>''Joshua Project.'' [https://joshuaproject.net/people_groups/13761 Moghal | Joshua Project]. joshuaproject.net.</ref>.

[[Dashti qipchoq oʻzbeklari]], dubolar ([[Tivalar|tuvalar]]), [[Kaltatoy|kaltatoylar]], [[qirgʻizlar]] (pomir qirgʻizlari), [[qipchoqlar]], qirqlar, musabozori, [[noʻgʻaylar]], [[oʻgʻuzlar]], [[xakaslar]], [[Yuz|yuzlar]], [[Saxalar|yoqutlar]] kabi koʻplab etnik guruhlar turkiy hamda moʻgʻul qabilalari oʻrtasidagi murakkab etnik oʻzaro aloqalar natijasida rivojlangan<ref>''Харьков В.Н., Степанов В.А., Медведева О.Ф., Спиридонова М.Г., Максимова Н.Р., Ноговицына А.Н., Пузырев В.П.'' [https://elibrary.ru/item.asp?id=9934476 Происхождение якутов: анализ гаплотипов Y-хромосомы] // Молекулярная биология. Т. 42, № 2. С. 226—237. ISSN 0026-8984.</ref><ref>''Ушницкий В.В.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/istoriografiya-etnogeneza-saha-obzor-nauchnyh-gipotez-i-versiy Историография этногенеза саха: обзор научных гипотез и версий] // Вестник Новосибирского государственного университета. Серия: История. Филология. 2011. Т. 10, вып. 5. С. 73—81. ISSN 1818-7919.</ref>.

Turkiy etnos va qabilalarning salmoqli qismi moʻgʻul xalqlaridan kelib chiqqan: alshin (jumladan, alimulas (qorakesak, qorasoqol, kete, toʻrtqora, sheqti (jaqaim), shumakay), bayuli (aday, alasha, oltin, baybaqti, yesentemir, jappas, qizilqurt, masqar, taz, tana, sherkesh, isiq), baylar, basmil, [[bahrin|barin]], bayandir (jumladan, berenday), [[bayot (qabila)|bayot]], giray, doʻlan, duvan, duvanay, [[Dugʻlat|dulat]] (jumladan, siqim, shimir), [[doʻrmon]], yelan, qalmoq, qalmoqi, [[qatagʻon (qabila)|qatagʻon]] (jumladan qatagʻoni, shanishqili), qatay, [[Qibray|qiray]] (jumladan, abaq, bolta), [[kerayit]], [[qiyot]], qoʻshsi, Qirim barinlari, [[qoʻngʻirot]], qipsaq, [[laqay]], mayman, [[mangʻit]], [[ming]] (jumladan, min (qubou) subi, mingi), monoldor, murzalar, oʻrazkeldi, salut, tabin (jumladan, irekte, kesa, qubalyoq, tabin (qabila)), tabin (urugʻ), tama, tamyan, tangʻaur, tolengit, [[toʻra]], turgʻaq, uaq, uysun (jumladan, alban, oshaqti, sirgʻali, suan, shaprashti, isti), ungʻut, unlar, uran, [[chigʻatoylar|chigʻatoy]], [[cheriklar|cherik]] va boshqalar.

Bulardan tashqari, moʻgʻullar tarkibiga argʻin (jumladan, atigʻay, qanjigʻali, qorakesak, quvondiq (jumladan, oltoy-qarpiq), suyindiq (jumladan, aydabol, qarjas), taraqti, toʻbiqti, shegendiq (jumladan, qaqsal) kabi etnik guruhlar ham kirgan.

== Manbalar ==
{{manbalar}}


[[Turkum:Xalqlar]]