Xorazmshohlar davlati: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi

Inline

20-Aprel 2024, 19:10 dagi koʻrinishi

Xorazmshohlar davlati

XI asrning oʻrtalaridan boshlab 13-asr boshlariga qadar markaziy Osiyo siyosiy xaritasi va undan tashqari joylashgan mintaqalarda ahamiyatli rol oʻynagan. 11-asrning boshida Xorazmshohlar Saljuq imperiyasining bir qismini tashkil topgan va undan soʻng tarixiy yorqinlik va terriroriyalarini kengaytirganlar.

Tashkil va boshlangʻich hakimiyat: Xorazmshohlar dinastiyasi Saljuq imperiyasining bir noaniq qismini tashkil etdi, xususan Anushtegin Gʻarchoyning rahbarligi ostida. 1077-yilda Anushtegin Gʻarchoy Xorazmning hokimi sifatida Saljuq sultonining taʼyinlari bilan Xorazmning mustaqil davlati sifatida paydo boʻldi. Keyingi bosqichlarda uning farzandlari, Qutbiddin Muhammad va Ala ad-Din Tekish, oʻz kuchlarini mustahkamlashdi va dinastiyani kengaytirdi.

Kengayish va diplomatiya: Ala ad-Din Tekishning boshligʻida Xorazmshohlar davlati xarajatpolitikasini samarali shaklda amalga oshirdi. Tekish Saljuq sultonlari Sanjar xilofati qarshi muvaffaqiyatli qarshilab, Xorazmshohlar davlatining mintaqadagi dominantligini oʻrnatdi. Shuningdek, Tekishning diplomatiya tajribasi Xorazmshohlar hududlarini kengaytirishga imkon berdi, ayniqsa Gʻuridlar bilan urinishlarda gʻalaba qozonishi muhim boʻldi.

Kuch qudrati:

Xorazmshohlar davlatining kuch qudrati odatda Muhammad bin Ala ad-Din nomi bilan mashhur boʻlgan zamanida keladi. Muhammad bin Ala ad-Din, yoki Muhammad II, davlatining kuchli davrini boshlashida yuqori nuqtai nazar etib olingan.

Muhammad bin Ala ad-Dinning davrining zirhiga kelganida Xorazmshohlar, Samarqand va Bukhoro shaharlarini zimmasiga olishdi va uning jamlanishiga yetakchi boʻldi. Ularning davri, Xorazmshohlar davlatining eng oʻrtacha sifatida tanilgan va Islom olamidagi eng katta davlat sifatida eʼtirof etilgan paytga toʻgʻri keladi.

Davlatning soʻnggi yillari:

Xorazmshohlar davlati Muhammad II davrida shakllangan imperiyada kuchli jangchilar va diplomatlar orqali davlatning hududlarini kengaytirishga qaratildi. Ular shunday qoʻlga kelgan joylardan biri 1210-yilda Movarounnahrni Qoraxitoylardan tortib olish edi. Bu urushi bilan Muhammad II, Xorazmshohlar davlatini davlatning eng kuchli va kuch-qudratli davlati sifatida ta’riflash mumkin. Uning davrida, Xorazmshohlar davlatining hududi kengayib, qiyinchiliklar va ichki isyonlar sodir boʻldi. Shuningdek, Muhammad II davrida Sultonning saroyidagi ichki nizolar juda koʻp edi, ular oʻsha paytdagi davlatni hajmdorligini va mustahkamligini xavfsizligi ham koʻpayib bordi. Bu nizolar 1219-1221 yillarida qoʻlga kelgan moylovlar natijasida Xorazmning asosiy qismi isyonchilar tomonidan ishga tushirildi.

Oxirgi davlat rahbari va paydo boʻlgan yakun: Xorazmshohlar davlatining oxirgi rahbari Jaloliddin Manguberdi 1220 yilinda oʻldi. Bu bilan birga, 154 yillik Anushteginlar sulolasining hukmronlik davri tugagan. Jaloliddin Manguberdi davriida Xorazmshohlar davlati Hindiston, Eron va Ozarbayjon hududlarida moʻgʻullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. Uning vafoti bilan, Xorazmshohlar davlati butunlay yoʻqoladi va boshqa imperiyalar tomonidan absorblanadi.

Shundayl, Xorazmshohlar davlati 11-asrning oʻrtalaridan boshlab 13-asr boshlariga qadar markaziy Osiyo siyosiy xaritasi va undan tashqari mintaqalarda ahamiyatli rol oʻynagan. Ularning kuch-qudrati, diplomatik qabiliyatlari va territoriyalari ustida olib borilgan urushlar tarixiy yozuvlarida mustahkam joy egallaydi.

Manbalar

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

@@ Qator 1: / Qator 1: @@
 {{wikify}}
 [[File:Xorazmshohlar.jpg|thumb|Xorazmshohlar davlati xaritasi, 1210-yilda Sulton Alovuddin Muhammad davrida]]
-XI asr va XII asrning birinchi yarmida [[Xorazm]] [[saljuqiylar davlati]] ([[Gʻaznaviylar davlati]] xarobalarida XI asrda tashkil topgan) tarkibiga kirgan. Xorazmning XI asrdagi yuksalishi turkiylar sulolasiga mansub xorazmshohlar siyosati bilan uzviy bogʻliq. Mazkur sulolaga saljuq amirining [[tashtdor]]i [[Anushtegin]] asos solgan. Sulton hammomchilari mahkamasining sardori boʻlgan Anushtegin Garchoi Malikshoh (1072-1092 yy.) saroyida yuksak martabaga erishgan. U rahbarlik qilgan mahkama zimmasiga Xorazmni boshqarish ham yuklangan. 1077-yilda Malikshoh Anushtegin Garchoini Xorazmga noib etib tayinlaydi va Xorazmda [[Anushteginiylar|Anushteginlar sulolasi]] hukmronligi boshlanadi. Anushteginlar turkiylar sulolasidan boʻlib, oʻsha paytda, [[Osiyo]]<nowiki/>da hukmronlik qilgan uch buyuk sulola: Anushteginlar, Saljuqiylar va Gʻaznaviylar bir negizdan kelib chiqqan. 1097-yilda Anushtegin vafot etgach, Xorazm noibi etib Ekinji ibn Qorachar tayinlanadi. Biroq u oʻsha yili noiblikdan chetlatilib, uning oʻrniga Anushteginning oʻgʻli [[Qutbiddin Muhammad]] (1097-1127 yy.) qoʻyiladi. Garchi, u „Xorazmshoh“ unvonini tiklab, shu nom bilan ulugʻlansa ham Saljuqiylarning sadoqatli noibi boʻlib qoldi. Qayta tiklangan xoramshoh mansabiga sazovor boʻlgan Anushtegin nabirasi [[Otsiz Xorazmshoh|Otsiz]] Xorazm mustaqilligi yoʻlida astoydil harakat qilgan. Xorazmshoh Otsiz (1127-1156 yy.) saljuq sultoni [[Sanjar]]<nowiki/>ga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan. U mugʻombir diplomat va qatʼiy [[Sarkarda|sarkar]]<nowiki/>da boʻlib, mustaqil tashqi siyosat yuritadi. Chunonchi, u oʻz hukmdori Sanjarning ruxsatisiz [[qipchoqlar]] va [[turkmanlar]]<nowiki/>ga qarshi urush boshlaydi. 12-asrning boshida [[Oʻrta Osiyo]]<nowiki/>ni sharq tomondan yangi istilochilar – [[qoraxitoylar]] bosib oladilar. Sulton Sanjar oʻzining yaqin qarindoshi boʻlgan samarqandlik qoraxoniylar xoni Mahmudga yordamga keladi. Qoraxitoylarga qarshi [[Samarqand]] yaqinida boʻlib oʻtgan jang Sanjarning toʻla magʻlubiyati bilan yakunlanadi. Xorazmshoh Otsiz Sanjarning magʻlubiyatidan ustalik bilan foydalanib 1141-yili [[Marv]]<nowiki/>ni ishgʻol etadi, 1142-yili esa [[Nishopur]]<nowiki/>ga yaqinlashadi. 1156-yili Otsiz vafot etadi va uning oʻgʻli [[Elarslon]] (1156-1172 yy.) xorazmiylar davlatini mustahkamlashni davom ettirib, Dixistonni tevarak-atrofdagi yerlarga qoʻshib oladi. Elarslon oʻziga voris etib oʻgʻli [[Sultonshoh Mahmud]]<nowiki/>ni (1172-1193) tayinlaydi, biroq toʻngʻich oʻgʻli [[Takash]] ukasining hokimyatini tan olmay, unga qarshi kurash boshlaydi. Natijada toju-taxt uchun kurash boshlanadi, bu kurash 21 yil davom etib, unda Takash gʻolib keladi. Uning oʻgʻli Tekesh (1172-1200 yy.) 1187-yili Nishopurni, 1192-yili esa Marvni bosib oladi. 1194-yili gʻarbiy saljuqlar sultonini qaqshatqich magʻlubiyatga uchratib, [[Eron]]<nowiki/>ning butun sharqiy qismini egallab oladi. 1195-yili Tekesh abbosiy xalifa qoʻshinini tor-mor qilib, [[Iroq]]<nowiki/>ga bostirib kiradi. Oʻz mamlakati hududlarini ikki karra kengaytirgan va qudratli davlat barpo etgan xorazmshoh Tekeshni Xorazmning eng isteʼdodli hukmdori deb eʼtirof etish mumkin. Uning siyosati kamchiliklaridan biri qipchoq harbiy aristokratiyasiga koʻrsatilgan homiylik boʻlgan. Qipchoqlar Tekesh rafiqasi xayriohligidan foydalanib davlat ishlariga koʻproq taʼsir koʻrsatishga intilgan. Turkiy „qoʻmondonlar“ning davlat ishlariga oʻzboshimcha aralashuvi keyinchalik Tekesh oʻgʻli Muhammad zamonida Xorazm davlatining parchalanishiga sabab boʻlgan. [[Muhammad Xorazmshoh|Alovuddin Muhammad]] (1200-1220) davrida mamlakat hududi yanada kengadi. 1210-yilda [[Movarounnahr|Movarounnah]]<nowiki/>rni Qoraxitoylardan tortib oladi. Uning davrida mamlakat qanchalik gullab-yashnamasin, mamlakat ich-ichidan yemirilib borgan. Xatto, sulton saroyida ham ichki nizolar avj olib, ularning boshida [[Turkon xotun|Turkon Xotun]] va qipchoqlar turgan. Sulton saroyidagi bunday nizolardan foydalangan [[moʻgʻullar]] 1219-1221-yillarda mamlakatning asosiy qismini bosib oladilar. Xorazmshoh [[Jaloliddin Manguberdi]] (1220-1231 yy.) 11 yil davomida [[Hindiston]], Eron va [[Ozarbayjon]] hududlarida moʻgʻullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. 1231-yil avgustda Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonda halok boʻlgach, 154-yil hukmronlik qilgan Anushteginlar sulolasining hukmronlik davri tugaydi.
-Anushteginlar sulolasidan boʻlgan Xorazmshohlar (1077-1231-yillar):
-. Anushtegin Garchoi 1077-1097 yy.
-. Ekinji ibn Qorachar 1097.yil
-. Qutbiddin Muhammad 1097-1127 yy.
-. Otsiz 1127-1156 yy.
-. Elarslon 1156-1172 yy.
-. Sultonshoh Mahmud 1172-yil
-. Takash 1172-1200 yy.
-. Alovuddin Muhammad 1200-1220 yy.
-. Jaloliddin Manguberdi 1220-1231 yy.
+== Xorazmshohlar davlati ==
+XI asrning oʻrtalaridan boshlab 13-asr boshlariga qadar markaziy Osiyo siyosiy xaritasi va undan tashqari joylashgan mintaqalarda ahamiyatli rol oʻynagan. 11-asrning boshida Xorazmshohlar Saljuq imperiyasining bir qismini tashkil topgan va undan soʻng tarixiy yorqinlik va terriroriyalarini kengaytirganlar.
+Tashkil va boshlangʻich hakimiyat: Xorazmshohlar dinastiyasi Saljuq imperiyasining bir noaniq qismini tashkil etdi, xususan Anushtegin Gʻarchoyning rahbarligi ostida. 1077-yilda Anushtegin Gʻarchoy Xorazmning hokimi sifatida Saljuq sultonining taʼyinlari bilan Xorazmning mustaqil davlati sifatida paydo boʻldi. Keyingi bosqichlarda uning farzandlari, Qutbiddin Muhammad va Ala ad-Din Tekish, oʻz kuchlarini mustahkamlashdi va dinastiyani kengaytirdi.
-Keyinchalik Xorazmshohlar davtlati [[Saljuqiylar imperiyasi|Saljuqiylar]] va [[Gʻuriylar|Gʻuriylar]] davlatlarini magʻlub etib, Fors tuproqlaridagi eng qudratli hamda ulkan sarhadlarga ega davlatga aylandi. Hattoki Abbosiylar xalifaligiga ham xavf sola boshladilar. Manbalarga koʻra, 13-asr boshlarida Xorazmshohlar davlati Islom olamidagi eng qudratli davlat hisoblangan.<ref>{{cite book |last1=Bosworth |first1=C.E. |title=History of Civilizations of Central Asia |date=1 January 1998 |publisher=UNESCO |isbn=978-92-3-103467-1 |page=164 |url=https://books.google.com/books?id=18eABeokpjEC&pg=PA164 |language=en |quote=This dynasty eventually built up, as the Seljuq empire in the east tottered to its close, the most powerful and aggressively expansionist empire in the Persian lands, in the end defeating their rivals for control of Khurasan, the Ghurids of Afghanistan, threatening western Persia and Iraq and the Abbasid caliphate itself, and only disintegrating under the overwhelming military might of the Mongol invaders in the opening decades of the thirteenth century.}}</ref> Hisob-kitoblarga koʻra, davlat hududi 2.3 million kvadrat kilometrdan<ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of World-Systems Research|date=December 2006|volume=12|issue=2|page=222|url=http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|access-date=12 September 2016|issn=1076-156X}}</ref> to 3.6 million kvadrat kilometergacha<ref>{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=497|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref> choʻzilgan boʻlib, mazkur ulkan sarhad davlatning tarixdagi buyuk imperiya sifatida shakllanishiga imkon bergan. Saljuqiylardan andoza olib shakllangan bu davlat asosan Qipchoq turklaridan tarkib topgan ulkan harbiy boʻlinma tomonidan idora etilgan.<ref>{{cite book |title=The New Cambridge Medieval History: Volume 5, C.1198-c.1300 |author=David Abulafia |year=2015 |page=610}}</ref>
+Kengayish va diplomatiya: Ala ad-Din Tekishning boshligʻida Xorazmshohlar davlati xarajatpolitikasini samarali shaklda amalga oshirdi. Tekish Saljuq sultonlari Sanjar xilofati qarshi muvaffaqiyatli qarshilab, Xorazmshohlar davlatining mintaqadagi dominantligini oʻrnatdi. Shuningdek, Tekishning diplomatiya tajribasi Xorazmshohlar hududlarini kengaytirishga imkon berdi, ayniqsa Gʻuridlar bilan urinishlarda gʻalaba qozonishi muhim boʻldi.
+==== Kuch qudrati: ====
+Xorazmshohlar davlatining kuch qudrati odatda Muhammad bin Ala ad-Din nomi bilan mashhur boʻlgan zamanida keladi. Muhammad bin Ala ad-Din, yoki Muhammad II, davlatining kuchli davrini boshlashida yuqori nuqtai nazar etib olingan.
+Muhammad bin Ala ad-Dinning davrining zirhiga kelganida Xorazmshohlar, Samarqand va Bukhoro shaharlarini zimmasiga olishdi va uning jamlanishiga yetakchi boʻldi. Ularning davri, Xorazmshohlar davlatining eng oʻrtacha sifatida tanilgan va Islom olamidagi eng katta davlat sifatida eʼtirof etilgan paytga toʻgʻri keladi.
+==== Davlatning soʻnggi  yillari: ====
+Xorazmshohlar davlati Muhammad II davrida shakllangan imperiyada kuchli jangchilar va diplomatlar orqali davlatning hududlarini kengaytirishga qaratildi. Ular shunday qoʻlga kelgan joylardan biri 1210-yilda Movarounnahrni Qoraxitoylardan tortib olish edi. Bu urushi bilan Muhammad II, Xorazmshohlar davlatini davlatning eng kuchli va kuch-qudratli davlati sifatida ta’riflash mumkin. Uning davrida, Xorazmshohlar davlatining hududi kengayib, qiyinchiliklar va ichki isyonlar sodir boʻldi. Shuningdek, Muhammad II davrida Sultonning saroyidagi ichki nizolar juda koʻp edi, ular oʻsha paytdagi davlatni hajmdorligini va mustahkamligini xavfsizligi ham koʻpayib bordi. Bu nizolar 1219-1221 yillarida qoʻlga kelgan moylovlar natijasida Xorazmning asosiy qismi isyonchilar tomonidan ishga tushirildi.
+Oxirgi davlat rahbari va paydo boʻlgan yakun: Xorazmshohlar davlatining oxirgi rahbari Jaloliddin Manguberdi 1220 yilinda oʻldi. Bu bilan birga, 154 yillik Anushteginlar sulolasining hukmronlik davri tugagan. Jaloliddin Manguberdi davriida Xorazmshohlar davlati Hindiston, Eron va Ozarbayjon hududlarida moʻgʻullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. Uning vafoti bilan, Xorazmshohlar davlati butunlay yoʻqoladi va boshqa imperiyalar tomonidan absorblanadi.
+Shundayl, Xorazmshohlar davlati 11-asrning oʻrtalaridan boshlab 13-asr boshlariga qadar markaziy Osiyo siyosiy xaritasi va undan tashqari mintaqalarda ahamiyatli rol oʻynagan. Ularning kuch-qudrati, diplomatik qabiliyatlari va territoriyalari ustida olib borilgan urushlar tarixiy yozuvlarida mustahkam joy egallaydi.
 == Manbalar ==