Jahon urushlari davrida Shveytsariya sahifasining manbasini koʻrish

{{Orphan|date=May 2024}}

Birinchi va [[Ikkinchi jahon urushi]] paytida [[Shveysariya]] [[Betaraflik|Siyosiy betaraflikni]] saqlab qoldi va bu qo'shni mamlakatlar tomonidan amalga oshirilmadi,balki qisman tog'li topografiyasi tufayli bo'ldi. Germaniya tahdid solganda Shveysariya kuchli mudofaalangan. Bu urushda qatnashayotgan ikki tomonning ham "himoya kuchlari" sifatida xizmat qilgan. Urushda qatnashayotgan davlatlar uni diplomatiya, josuslik va savdo-sotiq uchun joy qilib, 300 ming qochoq uchun xavfsiz o'rin joy qilib qo'ygan.

== Birinchi jahon urushi ==
[[Fayl:Map_Europe_alliances_1914-en.svg|alt=|thumb|1914 yilda Yevropada ittifoqlar Shveysariya (sarf) oʻzini qarshilik koʻrsatgan ittifoq aʼzolari bilan oʻrab olgan .]]
[[Fayl:Baracke_für_Offiziere_-_CH-BAR_-_3237045.tif|thumb|Birinchi jahon urushi paytida Umbrail o'tishida Shvetsariyalik ofitsyerlar barakasi]]
Birinchi jahon urushi paytida Shveysariya o'z harbiylari bilan betaraflikni saqlab qolgan. Biroq,ikki [[Markaziy kuchlar]] ([[Germaniya imperiyasi|Germaniya]] va Avstriya-Vengriya) va Antanta kuchlaridan (Fransiya va Italiya) Shveysariya bilan chegarasi       bo'lgani sababli, betaraflikni saqlash qiyin bo'ldi. Shlieffen rejasi bo'yicha Germaniya Bosh shtabining nemis qo'shinlari uning betaraflik huquqini buzgan holda Shveysariya orqali safga chiqish orqali Fransiya mudofasini buzishga harakat qilish imkoniyatiga ega edilar, garchi reja oxir-oqibat ijrochisi Helmuth von Moltke o'g'li Shveysariyaning tog'li topografiya va  Belgiyaning  Qurolli Kuchlarining tartibsiz holati tufayli Belgiya tanlagandi .<ref>{{Kitob manbasi |title=The Nazi Germany Sourcebook : An Anthology of Texts |last=Stackelberg |publisher=Routledge |isbn=978-0-203-46392-5 |editor=Stackelberg |pages=31 |date=October 3, 2003}}</ref> 1914-yil dekabridan 1918-yil bahorigacha Fransiya chegarasida bo'lgan Jura dengizi bo'ylab Shveysariya qo'shinlari joylashgani ssbabli Italiya chegarasi kamroq tashvishlantirgan, ammo qo'shinlar Graubünden Unterengadin viloyatida ham joylashgan.

Shveysariyadagi [[Nemis tili]] gapiradigan ko'pchilik Markaziy kuchlarni afzal ko'rsatsa-da, fransuz va keyinchalik italyan tilida gapirayotgan aholi 1918-yilda ichki nizolarga olib kelishi mumkin bo'lgan Antanta kuchlari himoyasiga oldi. Ammo mamlakat ittifoqchilar tomonidan yopilgan bo'lsa-da, urushdan chetda qolgani sababli ba'zi qiyinchiliklarga duch keldi. Shunga qaramay, Shveysariya markaziy banki betaraflik oqibatida umuman zarar ko'rmaganligi sababli urush Shveysariyaning bank sanoati o'sishiga imkon berdi . Shu sabablarga ko'ra, Shveysariya chet ellik qochoqlar va inqilobchilar uchun panohga aylandi.   <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" style="white-space:nowrap;">&#x5B;''[[vikipediya:Manba kerak|<span title="This claim needs references to reliable sources. (February 2021)">citation needed</span>]]''&#x5D;</sup>

1907-yilda armiyani tashkil etish va 1911-yilda harbiy kengaytirilgandan so'ng, Shveysariya armiyasi 250 ming kishiga teng bo'lgan va qo'shimcha 200 ming kishi qo'llab-quvvatlovchi rollarda o'ynadi . Ikkala Yevropa ittifoq tizimi ham 1914-yilga qadar, ayniqsa, Shlieffen rejasi davomida Shveysariya harbiylarining kattaligini hisobga olgan.

1914-yil iyul oyi oxirida urush e'lon qilinganidan so'ng, 1-avgustda Shveysariya  7 avgustda yangi tayinlangan general Ulrich Ville uning qo'mondonligi ostida taxminan 220 000 kishiga ega o'z qo'shinini safarbar qildi. 11-avgustga kelib,  Ville armiyasining ko'p qismini Fransiya bilan Jura chegarasida joylashtirgan bo'lib, kichikroq birliklar sharqiy va janubiy chegaralar bo'ylab joylashtirgan. Bu 1915-yil may oyida Italiya Antanta tarafida urushga kirganida o'zgarmagan edi, shu paytdan boshlab qo'shinlar Unterengadin vodiysi, Val Müstair va janubiy chegara bo'ylab joylashtirildi.
[[Fayl:Ballonpionier_der_Schweizer_Armee.jpg|thumb|Birinchi jahon urushi davrida Shveysariya armiyasining ballon kuzatuvchisi nusxasi]]
Mudofaalar va Markaziy kuchlar Shveysariya betarafligini hurmat qilishlari aniq bo'lganida, joylashtirilgan qo'shinlar soni kamayib bordi. 1914-yil sentabrdan keyin baʼzi askarlar oʻz fermerlik va sanoat ishlariga qaytish uchun ruxsat berib yuborildi. 1916-yil noyabr oyida shveytsariyaliklar armiyasida 38 ming kishi bor edi. 1916-17-yil qishida bu raqamlar Shveysariya chegarasini kesib o'tishi mumkin bo'lgan Fransiya hujumining natijasida 100 mingdan oshdi. Ushbu hujum muvaffaqiyatsiz tugagach, armiya yana qisqardi. Ishchilar ommaviy hujumlari tufayli urush yakunida Shveysariya armiyasi atigi 12 500 kishigacha kamaygan.

Urush paytida jangchilar Shveysariya chegarasini taxminan 1000 marta kesib o'tdilar , ushbu hodisalarning ba'zilari Stelvio o'tishining yaqinida ''Dreyprachen piz'' (Uch til cho'qqisi) atrofida sodir bo'ldi. Shveysariyaga cho'qqida soqchilik posti va mehmonxona (Austriyaliklar foydalanayotganida buzilib ketgan) tashkil etdi. Urush paytida bu hududdagi muz va qorda zo'r janglar bo'lib, Shveysariya hududiga o'q tushdi. Uch mamlakat Shveysariya hududiga o'q tushmaslik to'g'risida kelishuvga erishdilar. Buning o'rniga ular o't o'tishdan foydalanishlari mumkin edi, chunki Shveysariya hududi cho'qqi atrofida edi. Bir hodisaga ko'ra, Shveysariyalik askar Dreisprachen Pizdagi soqchilik postida italyan o'qlari bilan o'ldirildi.<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.suedostschweiz.ch/zeitung/gefallen-1916-der-dreisprachenspitze |sarlavha=Gefallen 1916 an der Dreisprachenspitze |ish=www.suedostschweiz.ch |til=de |qaralgan sana=2018-12-09}}</ref>

Urushlar paytida Shveysariya ko'plab siyosatchilar, rassomlar, tinchlikparvarlar va mulohazachilar uchun  boshpanaga aylandi.  [[Bern]], [[Syurix|Zürich]] va Jeneva bahs-munozara va muhokama markazga aylani. Zürichda urushga qarshi bo'lgan [[Bolsheviklar|Bolshevik]] va dadaistlar dunyoga o'zgarishlar olib keldi.
[[Fayl:Zürich_-_Spiegelgasse_14_-_Lenin_IMG_1325.jpg|thumb|[[Syurix|Zürich]] Spiegelgasse 14-dagi Lenin uyi  plakati]]
[[Bolsheviklar|Bolşheviklar]] [[Vladimir Lenin]] atrofida markazlashtirilgan Rossiya sotsial-demokratik ishchi partiyasi fraksiyasi edi. Urush boshlanganidan so'ng, Lenin Yevropaning yirik sotsial-demokratik partiyalari (o'sha paytda asosan [[Marksizm]] yo'nalishida) o'z mamlakatlarining urush harakatlarini qo'llab-quvvatlaganida hayron qoldi. Lenin proletariat fermer va ishchilari o'z [[Xalq dushmani|sinfi dushmanlari]] uchun kurashayotganini ko'rib, u "imperialist urush" deb atalgan : sinflar o'rtasidagi fuqarolik urushiga aylantirish kerak degan nuqtai nazarni qabul qildi. U urush boshlanganidan keyin 1914-yilda Avstriyaga ko'chib o'tadi va 1917-yilgacha Shveysariyada faol bo'lib qoldi. 1917-yil [[Fevral inqilobi]] so'ng va Tsar [[Nikolay II]] avf etishi bilan u Shveysariyani [[Sankt-Peterburg|Petrogradga]] ketadi, u yerda tez orada Rossiyada [[1917-yil oktyabr inqilobi]]<nowiki/>ga boshchilik qiladi.
[[Fayl:Cabaretvoltaire.jpg|thumb|2006 yilda paydo bo'lgan Zürichda "Cabaret Voltaire"]]
[[Dadaizm|Dada san'ati harakati]] urushga qarshi tashkilot bo'lgan bo'lsa-da, Dadachilar barcha urushlarga qarshilik ko'rsatish uchun san'atni tanlashgan. Harakatni tashkil etganlar Germaniya va Ruminiya qochib ketishgan. Zürichdagi Voltaire kabaretida ular urushdan va uni keltirib chiqarganlardann  nafratlanishini bildirgan namoyishlar tashkil etdilar. Ba'zi manbalarga ko'ra, Dada 1916-yil 6-oktabr kuni barda birlashdi. San'atkorlar urush sabab bo'lgan deb hisoblagan o'sha davrdagi ijtimoiy, siyosiy va madaniy g'oyalarga qarshi kurashish uchun abstraksiyadan foydalangan. Dadaistlar abstraksiyani rejalashtirish va mantiqiy fikrlash jarayonlarining etishmasligi payqashgan.<ref name="nga.gov">{{Veb manbasi |url=http://www.nga.gov/exhibitions/2006/dada/cities/index.shtm |sarlavha=Introduction |arxivurl=https://web.archive.org/web/20081102003737/http://www.nga.gov/exhibitions/2006/dada/cities/index.shtm |arxivsana=November 2, 2008}}</ref> Birinchi jahon urushi 1918-yilda boshlanganida, Zürichda yashovchi dadalistlarning aksariyati oʻz mamlakatlariga qaytishdi va baʼzilari boshqa shaharlarda dada faoliyatini boshlashdi.

1917-yilda Shveysariyaning betarafligi Grimm-Hoffmann muammosi orqali shubha ostiga olindi. Shveysariyalik sotsialist siyosatchisi Robert Grimm Rossiya va Germaniya o'rtasida tinchlik tuzish uchun Rossiyaga siyosat arbob sifatida sayohat qildi. O'zini diplomat va Shveysariya hukumati vakili sifatida tanishtirib   muvaffaqiyat qozongan, ammo ittifoqchilar taklif qilingan tinchlik bitimi haqida bilib olgach,aldaganini tan olib, uyga qaytishi kerak edi. Muloqotda Grimmni qo'llab-quvvatlagan, ammo uning hamkasblari bilan maslahatlashmagan Shveysariyalik Federal Kengashchisi Artur Xofmann iste'foga chiqishi tufayli ittifoqchilarni tinchlantirgan.

=== Shveysariyalik harbiylar harbiy xizmatdan ozod etilgan . ===
{{Switzerland topics}}Urush paytida Shveysariya tog'li kurortlar tiklanish uchun 68,000 ingliz, frantsuz va nemis yaralangan harbiy asirlarni qabul qildi. O'tkazilishi uchun jarohatlanganlar harbiy xizmatni davom ettirishni man etilgan, nogironlik yoki 18 oy davomida psixologik kasallik bilan qamoqqa olingan  bo'lishi kerak edi. Yaralanganlar urushga qo'shilmagan, harbiy mahbuslar lagerlaridan olib ketildi va urush davomida Shveysariyada bo'ldi. O'tkazuv jarayoni (evakuatsiya)urushda qatnashayotgan  davlatlar o'rtasida kelishib olindi va [[Xalqaro Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy Harakati|Qizil xoch]] tomonidan tashkil etildi<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-36391241 |sarlavha=Switzerland's forgotten role in saving World War One lives |sana=May 30, 2016 |ish=bbc.com |nashriyot=[[BBC]] |qaralgan sana=May 30, 2016}}</ref>.

== Urushlararo davrda Shveysariya mustaqilligi ==
[[Birinchi jahon urushi]] oqibatida urushlar o'rtasidagi davrda Shveysariya o'zining kengayishi mumkin bo'ldi. Avstriyaning Vorarlberg shtatida 1920-yil 11-may kuni o'tkazilgan referendumda ovoz berganlarning 80% dan ortig'i davlatning Shveysariya Konfederatsiyasiga qo'shilish taklifini qo'llab-quvvatladi. Biroq, bu Avstriya hukumati, ittifoqchilar, Shveysariya liberallari, Shveyitsariya-Italiya va Shveysariya-frantsuzlarning qarshiligi tufayli amalga oshmadi <ref>{{Veb manbasi |url=https://c2d.ch/detailed_display.php |arxivurl=https://web.archive.org/web/20110706225722/http://www.c2d.ch/detailed_display.php?lname=votes&table=votes&&id=37824&continent=Europe&countrygeo=110&stategeo=10608&citygeo==&level=2&recent=1 |sarlavha=C2D - Centre for Research on Direct Democracy |arxivsana=July 6, 2011 |ish=c2d.ch}}</ref>.

Biroq, Lichtenstein Qirolligi 1918-yilda O'z-o'zini Avstriyadan chetlatishga muvaffaq bo'ldi va Shveysariya bilan pul va bojxona ittifoqi imzolandi. 1920-yilda Shveysariya [[Millatlar ligasi|Millatlar ittifoqi]] qo'shildi.

1934-yilda Shveysariya banklari to'g'risidagi qonun qabul qilinganidan so'ng. Bu nomsiz bank hisob raqamlariga imkon berdi, qisman nemislarga (shu jumladan yahudiylarga) yangi tashkil etilgan uchinchi qirol Reich tomonidan o'z aktivlarini yashirish yoki himoya qilish imkonini berdi.

1936-yilda Vilhelm Gustloff [[Davos]] qamoqqa olinadi; u Shveysariyada natsistlar partiyasining "Auslands-organizatsiyasi" rahbari edi. Shveysariya hukumati uni Germaniya uchun Devid Frankfurter qotilligida aybladi  [[ekstraditsiya]] qilishni rad etdi. Frankfurter 18 yilga qamoqqa hukm qilindi, ammo 1945-yilda afv etildi.

1930-yillarda Yevropa g'alati kuchayganida, shveytsariyaliklar o'z siyosiy va harbiy holatini qayta ko'rib chiqishni boshlashdi. Ijtimoiy-demokratlar partiyasi o'zlarining inqilobchi va harbiylarga qarshi nuqtai nazarlarini tashlab, tez orada mamlakat urush uchun qayta qurollanishni boshladi <ref name="CHS">{{Citation |last=Church |first=Clive H. |title=A Concise History of Switzerland |pages=209–223 |year=2013 |series=Cambridge Concise Histories |chapter=The shocks of war, 1914–1950 |place=New York |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-14382-0 |last2=Head |first2=Randolph C.}}</ref> . BGB Federal Kengashi raisi Rudolf Minger 1939-yilda urush bo'lishini bashorat qilgan edi. 1936-yildan boshlab u yashirincha katta [[Harbiy byudjet|mudofaa byudjeti]] moliyalashtirdi va urush obligatsiyalari tizimini yaratishni boshladi. Armiya kichikroq va yaxshiroq jihozlangan diviziya sifatida qayta tashkil etildi va harbiy xizmatga qabul qilinganlar uchun tayyorgarlik  3 oylik o'quv jarayoniga uzaytirildi. 1937-yilda urush iqtisodiyoti asosini tashkil etildi. Uy-joylar oziq-ovqat va asosiy ehtiyojlarni ikki oylik ta'minotga ega bo'lishlari uchun qo'llab quvatlantirildi [1].1938-yilda Tashqi ishlar vaziri Giuseppe Motta Shveysariyani [[Millatlar ligasi|Millatlar ittifoqi]] chiqarib, mamlakatni o'zining an'anaviy betarafligini qayta tikladi.

Shuningdek, Shveysariya mustaqil milliy ko'rinishi va atrofdagi fashist davlatlarga o'ziga xos madaniyatini isbotlash uchun harakat qildi. Bu siyosat "''Geistige Landesverteidigung''" yoki "ruhiy milliy mudofaa" deb nomlandi. 1937-yilda hukumat Federal Chartlar muzeyini ochdi. Shveysariya nemis tilidan ko'proq foydalanish 1938 yilda milliy referendum bilan bir vaqtda yuz berdi, bu esa [[Benito Mussolini]] tomonidan janubiy Grison va Tisin harbiy lagerlarida italyan milliyligini qo'zg'atish urinishlariga qarshi kurashish uchun mo'ljallangan harakat edi <ref name="CHS"/>. O'sha yilning dekabr oyida katolik-konservatsion kengash a'zosi Filipp Etter hukumatga murojaat qilib, Shveysariya madaniyatini himoya qilishni qollab quvatlash so'radi. Keyinchalik Geistige Landesverteidigung bu o'zgarish,  markalarda, bolalar kitoblarida va rasmiy nashrlar orqali namoyish e'lon qilindi [1]<ref name="CHS" />.
[[Fayl:Second_world_war_europe_1941-1942_map_en.png|thumb|Shveysariya 1940 yildan 1944 yilgacha Axis kuchlari tomonidan boshqariladigan hudud bilan o'ralgan edi.]]
[[Fayl:Reduit_Schweiz_Neu.jpg|thumb|Milliy Redoubt mudofaa liniyalari rejasi]]
1939-yilda Ikkinchi Jahon urushi boshlanishi bilan Shveysariya darhol  ro'y berishi mumkin bo'lgan bosqin uchun safarbar qila boshladi. Urush davriga o'tishturg'un kechdi va 1914-yilga qaraganda kamroq tortishuvlarga sabab bo'ldi; mamlakat faqat uch kun ichida to'liq safarbar qilindi.<ref name="swallow">"Let's Swallow Switzerland" by Klaus Urner (Lexington Books, 2002).</ref> Parlament tezda 61 yoshli harbiy xizmatchi Anri Guisanni general etib tanladi va 3 sentyabrga qadar 430 000 jangovar qo'shin va 210 000 ta yordamchi xizmatlar safarbar qilindi, ularning 10 000 nafari ayollar edi, garchi ularning aksariyati [[Phoney urushi]] paytida uylariga jo'natildi. . Eng ko'pi bilan 850 000 askar safarbar qilindi.

Urush paytida, Pan-germanist Neuordnung doktrinasida, Germaniya harbiy qo'mondonligi tomonidan Tannenbaum operatsiyasi kabi batafsil bosqinchilik rejalari ishlab chiqilgan, ammo Shveysariya hech qachon hujum qilinmagan<ref name="swallow">"Let's Swallow Switzerland" by Klaus Urner (Lexington Books, 2002).</ref>.Shveysariya iqtisodiy ustunlik va yaxshi kelajak uchun Germaniyaga harbiy qo'rqitish qo'llashga majbur bo'ldi.Fashistlar tasirida bo'lgan Shveysariya  Milliy Harakati siyosiy partiyasi  (4,2 million kishidan hech qachon 4,000 dan ortiq a'zosi bo'lmagan,ular 0,1 foizdan kam bo'lgan) tomonidan asosan Shveysariyaning milliy ko'rinishi , demokratiya va fuqarolik erkinliklari an'analari tufayli [[Anshlyus|Germaniya bilan birlashish]] uchun harakatlar muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi<ref name="BergierReport">{{Cite report|url=https://www.uek.ch/en/index.htm|title=Switzerland, National Socialism, and the Second World War. Final Report.|publisher=Pendo Verlag GmbH|place=Zürich, Switzerland|date=2002|isbn=3-85842-601-6}}</ref>. Shveysariya matbuotlari uchinchi Reichni tanqid qilib, uning rahbarligidan tez-tez g'azalandilar. Berlin Shveysariyani o'rta asrdan qoldiq va uning aholisi isyonkor nemis deb tanqid qildi. Shveysariya harbiy strategiyasi chegaralarda turg'un mudofaa strategiyasidan kuchsizlanish va quvib chiqish strategiyasiga o'zgarib, Alp tog'ida kuchli, yaxshi o'ringa-mavqega ega bo'ldi. Ushbu munozarali strategiya asosan qo'rqitish usullaridan biri edi. Fikrimizcha bu Isroilliklarni bosib olishning xarakatlarini ko'payshtirish edi.Bosqin paytida Shveysariya armiyasi iqtisodiy markaz va aholi punktlari ustidan nazoratni o'tkazib yuboradi, ammo Milliy Redubdagi muhim temir yo'l aloqalari va o'tish joylari ustidan nazoratni saqlab qoladi [2]<ref name="BergierReport" />.

1941-yilda Shveysariyaning yetakchi fashist targ'ibotchisiFrans Burri Xaynrix Ximmlerga xat yubordi, unda u Shveysariya uchun fashistlar davlat to'ntarishi muhimligini muhokama qildi. Burri o'zi va hamkasblari "har qanday vaqtda harakatga tayyor" ekanliklarini va 1800 kishidan iborat yarim harbiy guruhni Shveysariyaning barcha nemis tilida so'zlashadigan harbiy lagerlarida joylashtirishga tayyorligini aytdi <ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Tribelhorn |first=Marc |date=2018-05-06 |title=Der Schweizer Hetzer, der den "Anschluss" an Nazi-Deutschland forderte |language=de-CH |work=Neue Zürcher Zeitung |url=https://www.nzz.ch/schweiz/der-hetzer-ld.1383675 |access-date=2024-02-12 |issn=0376-6829}}</ref>.

Shveysariya ikki tomondan hamkorlik qilish uchun asos bo'lgan va ko'pincha [[Axis]] va [[ittifoq kuchlari]] o'rtasida aloqalarni himoya qiluvchi kuch sifatida xizmat qilgan. 1942-yilda Birlashgan Qo'shma Shtatlar Strategik xizmatlar idorasi ([[OSS]]) Bernda tashkil etildi. Allen Dulles saʼy-harakatlari tufayli G'arbiy Evropada birinchi AQSh ma'lumotli xizmati paydo bo'ldi. Mudofaalarning Italiyaga bostirib kelishida Shveysariyadagi Strategik xizmatlar idorasi Salerno va Korsiya va Sardiniya orollarini egallash uchun taktik harakatlarni boshqargan<ref>Bruce L. Brager (2006). [http://www.militaryhistoryonline.com/general/articles/officestrategicservices.aspx The Office of Strategic Services] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190202051540/https://www.militaryhistoryonline.com/general/articles/officestrategicservices.aspx |date=2019-02-02 }}. MilitaryHistoryOnline.com. Retrieved January 17, 2016.</ref>.

Shveysariyadagi jamoat va siyosiy munosabatlarga qaramay, Shveysariya armiyasidagi ba'zi yuqori martabali ofitserlar fashistlarga xayrixoh edilar: xususan polkovnik Artur Fonjallaz va polkovnik Eugen Bircher boshqargan Shvayzerischer Vaterl va Ndischer Verband. Suzanne uchun xatlar bilan (Fransiya: Lettres Suzanne, Lozanna, Shveysariya, 1949), Shveysariya jurnalist L. R. Savary retrospektiv bu ma'noda qoraladi "ikkinchi Jahon urushi davrida Shveysariya xalqi haqida Gitlerizm yashirin ta'siri, ular ostida bo'lish ongli emas edi"<ref>{{Kitob manbasi |last=Chevallaz |first=Georges André |title=The challenge of neutrality: diplomacy and the defense of Switzerland |url=https://books.google.com/books?id=-MtdoOfwQqUC&pg=PA236 |year=2001 |publisher=Lexington Books |isbn=978-0-7391-0274-9}}</ref>.

=== hamkorlik uchun to'qnashish ===
Shveysariya harbiy qonunida xiyonat va boshqa harbiy jinoyatlarga, masalan, dushman oldida harbiy xizmatdan qochish  uchun o'lim jazosi berildi. Ikkinchi jahon urushi paytida 33 kishi fashistlar uchun josuslik qilganlikda ayblanib  o'limga hukm qilingan. Urush tugashidan oldin, hukm qilinganlardan 17 tasi o'ldirilgan. Liechtensteinlik bir kishidan tashqari, o'ldirilganlarning hammasi shveytsariyalik edi. Shuningdek, yuzlab boshqa insonlar Germaniya uchun josuslik   qilganligi va milliy xavfsizlikka qarshi harakat qilganligi uchun qamoqqa olingan.<ref name="Noll2">[[Peter Noll]]: ''Landesverräter. 17&nbsp;Lebensläufe und Todesurteile 1942–1944.'' Huber, Frauenfeld 1980, {{ISBN|3-7193-0681-X}}.</ref>

1946-yil yanvar oyida Shveysariya hukumati hamkorlik to'g'risida hisobot chop etdi va bu hisobot Shveysariyaning tarixchisi Luc van Dongen so'zlariga ko'ra, jamoat xotirasiga xotira va mukammallik ohangini hamda toza vijdonni ato etdi."Urushning oxiridan 1949-yil aprelgacha Shveysariya Federal Oliy sudi, Shveysariyaning betarafligi va mustaqilligini buzish va xiyonat qilishda ayblanuvchi 102 nafar shveytsariyalik fuqaroga qarshi oltita sud is o'tkazdi. Ba'zi mahkumlarning ishini o'z vaqtida o'tkazmadilar. Martin Gutmannning aytishicha, sudlar Shveysariyaliklarning urush davridagi o'tmishdagi qulay va sodda fikrini mustahkamlashga yordam bergan. Biroq, ular Shveysariya fashistlari harakatining asosiy shaxslarini targ'ib qilib,fashizmdan haqiqiy milliy tozalashni tashkil etishdi. Waffen-SS-dagi ko'plab Shveysariyalik ko'ngillilar kichikroq ayblovlar bilan sudlangan, shu jumladan harbiy xizmatdan qochish, xizmatni buzish va ruxsatsiz chegaradan o'tish kabilardir<ref>{{Kitob manbasi |last=Gutmann |first=Martin R. |url=https://books.google.com/books?id=PJB2DwAAQBAJ |title=Building a Nazi Europe |date=2018-12-20 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-316-60894-4 |pages=199–201}}</ref>.

1953yilda ikki millatli nemis fuqaroligi bo'lgan Johannes Pauli Bisingen konsentratsion lagerida sodir etilgan jinoyatlar uchun sudga chiqdi. U nafaqat yetti nafar fashist jinoyatchisi ularning uchta sudlanganlardan  biri bo'lgan. Barcha ishlar Shveysariya Jinoyat kodeksida ko'rsatilgan, ammo ularning alohida xususiyati hujjatlarida aniq berilgan. Shveysariya politsiyasi 1947-yilda Fransiyaliklardan Shveysariyaga qochib ketgan Pauli haqida xabar olgan edi. Urush jinoyatlariga aloqasi yo'qligini inkor etgan Pauli dastlab dalillar yetishmagani sababli ozodlikka chiqarildi. Biroq, keyingi bir necha yil davomida prokurorlar unga qarshi dalillar va guvohlarning yigʻishgan edi. 1951-yilda Pauli so'roq ostida ikki mahbusni o'ldirishda ishtirok etganini tan oladi. U shuningdek, 1945-yilda SS erkaklari o'tkazib yuborilgan Offenburg qirg'inida asosiy ishtirokchilaridan biri bo'lganligini aytadi. Biroq, o'sha paytda bularning hech biri ma'lum emas edi. 1953-yilda u talonchilik uchun mahbusni o'ldirganligi va boshqa ikki mahbusni hukmsiz o'ldirgani uchun qotil deb topiladi va 12 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Pauli 1961-yilda qamoqdan ozod etilganidan song 1969-yilda vafot etdi. Tarixchi Martin Faustning aytishicha, Shveysariya fuqarolarining fashistlar urush jinoyatlariga qo'shilishi "bu kungacha deyarli butunlay nemis tarixshunosligi va faqat shveytsariya tarixshunosligida yetarlicha ko'rilmagan mavzu"dir<ref>{{Veb manbasi |muallif=Rosch |ism=Benjamin |sana=2020-05-31 |sarlavha=Kriegsverbrecher - Der KZ-Führer mit dem Schweizer Pass: Johannes Pauli, ein Leben mit Gewalt |url=https://www.bzbasel.ch/basel/basel-stadt/der-kz-fuhrer-mit-dem-schweizer-pass-johannes-pauli-ein-leben-mit-gewalt-ld.1421229 |qaralgan sana=2023-11-26 |ish=bz Basel |til=de}}</ref>.

=== Nemislarning qonunbuzarliklari ===
Fashist Germaniya Shveysariya havo hududini qayta-qayta buzib kiradi. 1940-yilda Fransiyada bo'lgan jangda nemis samolyotlari kamida 197 marta Shveysariya havo hududini buzib kirdi<ref name="neutrals">''The Neutrals'' by Time Life ([[Time Life Books]], 1995) states 25,000</ref> Bir nechta havo hodisalarida, Shveysariyaliklar 1940-yil 10-may va 17-iyun o'rtasida 11 ta Luftwaffe samolyotlarini urib tushurdilar[1]. Germaniya 5-iyun kuni diplomatik ravishda va 19-iyun kuni ikkinchi notasi bilan norozilik bildirgan. [[Adolf Hitler|Gitler]] nemis uchuvchilarini o'ldirish uchun nemis asboblaridan foydalanilganini ko'rganida, ayniqsa g'azabga to'lgan edi. U ular "boshqa tarzda" javob berishini aytdi[1].20-iyun kuni Shveysariya havo kuchlariga Shveysariyaning havo hududini buzgan samolyotlarni to'xtatishni buyurdi. Shveysariya jangchilari o'rniga, g'arq qiluvchi samolyotlarni Shveysariyaning aeroportlarida tushib qolishga majburlashdi. Samolyotga qarshi birliklar hali ham faoliyat yuritmoqda. Keyinchalik Gitler va [[Gering German|Hermann Göring]] Shveysariya aeroportlarini yo'q qilish uchun sabotajlarni yubordilar, ammo ular  zarar yetkazishdan oldin Shveysariya qo'shinlari tomonidan qo'lga olingan  edi<ref>''Essential Militaria'', Nicholas Hobbes, 2005</ref>. Urush davomida Shveysariya shimoli chegarasida nemis va shveytsariya qo'shinlari o'rtasida bahslar yuz berdi.   <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" style="white-space:nowrap;">&#x5B;''[[vikipediya:Manba kerak|<span title="This claim needs references to reliable sources. (May 2019)">citation needed</span>]]''&#x5D;</sup>

=== Qo'shma Shtatlar tomonidan qo'llaniladigan bombalar va Zo'ravonliklar ===
Ittifoqchi samolyotlari Ikkinchi jahon urushi davomida Shveysariya havo hududiga kirib keldi. Jami 6304 ta ittifoqchi samolyotlar urush paytida Shveysariya havo hududini buzib o'tgan <ref>[[:de:Schweizer Luftwaffe#Im Zweiten Weltkrieg]]</ref>.

Italiya va Germaniya ustidan bo'lgan tekshuruvlarda qayd etilishicha ba'zi zararli ittifoqchi bombardimonchilar Shveysariya [[havo hududi]]<nowiki/>ni qasddan buzgan va urush mahbuslariga aylanishdan ko'ra Shveysariyaning internatsiya ko'proq rozi bo'lgan. Shu yo'sin 100 dan ortiq ittifoqchi samolyot va ularning ekipajlari qamoqqa  olingan. Keyinchalik ular urush tufayli sayyohlarning yetishmasligi sababdan bo'shagan turli  mehmonxonalarga joylashtirilgan va  urush tugashiga qadar saqlangan. 1944-yil iyun oyida Alliedlarning Normandiyaga bostirib kelgani uchun kamida 940 nafar amerikalik samolyotchi Fransiyaga qochishga uringan, ammo Shveysariya hukumati 183 nafar harbiy qochoqlarni  ushlab qoldgan. Ushbu samolyotchilar orasida 160 dan ziyod kishilar [[Luzern|Lucerna]] yaqinida joylashgan va fashizm tarafdori Shveysariyalik ofitser Andre Beguin boshchiligidagi Wauwilermoos deb nomlangan Shveysariyaning mahbuslar lagerida qamoqda edilar. Amerikalik qochoqlar 1944-yil noyabr oyida [[Amerika Qoʻshma Shtatlari davlat departamenti|AQSh Davlat departamenti]] tomonidan Shveysariya hukumatiga qarshi namoyishlar bo'lib, oxir-oqibat ularning ozod etilishini ta'minlagan vaqtgacha Wauwilermoosda qolishdi.<ref>Dwight S. Mears, "The Catch-22 Effect: The Lasting Stigma of Wartime Cowardice in the U.S. Army Air Forces," ''The Journal of Military History'' 77 (July 2013): 1037–43.</ref> Berndagi Amerika harbiy attachélari 1944-yilda Shveysariya tashqi ishlar vaziri Marsel Pilet-Golazni "AQSh aviatorlariga qilingan yomon munosabatlar Germaniyada bombardimon paytida "navigatsiya xatolariga" olib kelishi mumkinligi haqida ogohlantirgan edi"<ref name="swissinfo-danculler">{{Veb manbasi |url=http://www.swissinfo.ch/eng/belated-honour_pow-medal-recognises-us-aviators--suffering/34959126 |sarlavha=POW medal recognises US aviators' suffering |nashriyot=[[swissinfo]] |muallif=Olivier Grivat |sana=February 11, 2013 |qaralgan sana=2015-10-23}}</ref>.

Shveysariya ham urush paytida ittifoqchilar tomonidan bombardimonlardan azob chekkan. Bu 284 kilometr uzoqlikda joylashgan nemis shahar [[Ludwigshafen am Rhein]]<nowiki/>ga xato qilib o'tilgan o'qlar edi; qirq kishi o'lgan va ellikdan ortiq binolar vayron qilingan, shu jumladan, Germaniyada samolyotga qarshi o'qqa tutishlar, toplarga egalik qilishlarr va Bf 109 qismlarini ishlab chiqaradigan kichik fabrikalar guruhi ed<ref>{{Veb manbasi |url=http://stadtarchiv-schaffhausen.ch/Schaffhausen-Geschichte/Schaffhausen+im+Zweiten+Weltkrieg.pdf |sarlavha=Stadtarchiv Schaffhausen : Willkommen beim Stadtarchiv Schaffhausen |ish=stadtarchiv-schaffhausen.ch}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://www.archives.gov/research/holocaust/finding-aid/military/part-1-notes.html |sarlavha=Military Agency Records |sana=August 15, 2016 |ish=National Archives}}</ref>.

Bomba Shveysariyaning ittifoqdosh havo hududini buzganlik uchun ko'rsatgan yumshoqligini cheklab qo'ydi. Oxir-oqibat, muammo shu qadar yomonlashdiki, ular Axis yoki ittifoqdosh samolyotlar tomonidan buzilganligi va Amerika samolyotlariga vakolatli hujumlar uchun  bardoshlik siyosatini nolga tenglashtirildi<ref>Regan, Geoffrey. ''Blue on Blue – A History of Friendly Fire''. Avin Books, New York, 1995.</ref> Ushbu noto'g'ri portlashlar qurbonlari Shveysariya fuqarolari bilan cheklanib qolmay, balki shveytsariyalik jangchilar tomonidan urib tushirilgan tez-tez chalkash Amerika ekipajlari va amerikalik aviachilar tomonidan urib tushirilgan bir nechta shveytsariyalik jangchilar ham bor edi. 1945 yil fevral oyida Shtayn am Reyn, Vals va Rafz ustiga tashlangan ittifoqchi bombalar tomonidan 18 tinch aholi halok bo'ldi. Tortishuvlarga eng qaqshatqich voqea 4 mart 1945 kuni kelib, Bazel va Zekatkrich tasodifan Amerika samolyot tomonidan bombardimon qilindi  <ref>{{Kitob manbasi |title=Target Switzerland: Swiss Armed Neutrality in World War II |last=Halbrook |first=Stephen |year=2003 |publisher=Da Capo Press |isbn=0-306-81325-4 |page=224 |url=https://books.google.com/books?id=hrnU9Fi4NPMC&pg=PA224}}</ref>. Basel temir yo'l stantsiyasiga hujum yo'lovchi poezdni yo'q qilishga olib keldi, ammo hech qanday qurbonlik xabar berilmadi; B-24 Liberator bombasi Zürix ustidan tashlandi, ikkita bino yo'q qilindi va besh fuqaro o'ldi. Ekipaj Germaniyadagi [[Frayburg im Braysgau|Freiburg]] hujum qilayotganlariga ishonishlarini ta'kidladi . Jon Helmrixning aytishicha, uchuvchi va navigator imkoniyatni tanlaganida "u maqsadga erishgan marshallingni, maqsadga erishmoqchi bo'lgan shaharni va hatto maqsadga erishayotgan mamlakatni ham yo'qotdi".

Shveysariyaliklar, garchi biroz shubhali bo'lsa-da, bu betaraflikning buzilishini "baxtsiz hodisalar"deb hisoblashdi. Qo'shma Shtatlarga bitta samolyot majbur qilinishi va ularning ekipajlariga hali ham boshpana izlashga ruxsat berilishi haqida ogohlantirildi, havo maydonini buzgan bombardimonchilar esa ushlandi. Amerikalik siyosatchilar va diplomatlar ushbu hodisalar natijasida etkazilgan siyosiy zararni minimallashtirishga harakat qilsalar, boshqalari dushmanroq qarashdi. Ba'zi katta qo'mondonlar Shveysariya "nemis xayrixohlari bilan to'la" bo'lgani uchun uni bombardimon qilishga loyiq deb ta'kidladilar<ref>{{Kitob manbasi |title=Shot from the sky : American POWs in Switzerland |last=Prince |first=Cathryn |year=2003 |publisher=Naval Institute Press |location=Annapolis, Md. |isbn=1-55750-433-4 |page=179 |url=https://books.google.com/books?id=gTtnAAAAMAAJ&q=Switzerland+was+full+of+German+sympathizers}}</ref>. AQSh armiyasi havo kuchlari bosh qo'mondoni general Genri H. Arnold hatto targ'ibot g'alabasini qo'lga kiritish uchun Shveysariya ustidan qo'lga olingan ittifoqchi samolyotlarni uchayotgan nemislarning o'zlari deya taxmin qilishgan<ref>{{Kitob manbasi |title=From Hitler's Doorstep: the Wartime Intelligence Reports of Allen Dulles, 1942–1945 |last=Petersen |first=Neal |year=1996 |publisher=[[Penn State Press]] |location=[[University Park, Pennsylvania]] |isbn=0-271-01485-7 |page=398 |url=https://books.google.com/books?id=3SRqcl3FsBEC&q=watime+intelligence+reports+of+allen+dulles}}</ref>

1943-yildan boshlab Shveysariya Amerika va Britaniya samolyotlarini to'xtatdi, asosan bombardimonchilar, Shveysariyani to'qqiz marta maqsadsiz porvoz, olti marta Shveysariya havo kuchlari jangchilar tomonidan ogohlantirish va to'qqiz marta flak orqali urib tushirish kuzatildi. O'ttiz olti ittifoqchi havo kemasi urib tushirildi. 19431 yil 1-oktyabrda Bad Ragaz yaqinida birinchi amerikalik bombardimonchi urib tushirildi, faqat uch kishi omon qoldi. Ofitserlar internirlangan [[Davos]] va airmen Adelboden. Bernda joylashgan AQSh harbiy razvedka guruhining vakili [[Barnwell Le|Barnuell Legge]] (AQSh harbiy attach Shveysariyaga) askarlarga qochmaslikni buyurdi, ammo ularning aksariyati buni diplomatik hazil deb o'ylashdi va uning iltimosiga e'tibor bermadilar<ref name="srf-20150907">{{Veb manbasi |url=http://www.srf.ch/kultur/im-fokus/der-archivar/abgeschossen-von-der-neutralen-schweiz |sarlavha=Abgeschossen von der neutralen Schweiz |nashriyot=[[Schweizer Radio und Fernsehen]] SRF |muallif=Franz Kasperski |til=de |sana=September 7, 2015 |qaralgan sana=2015-10-23}}</ref><ref name="erzwungenelandung">{{Veb manbasi |url=http://climage.ch/en/movies/forced-landing/ |sarlavha=Forced Landing |nashriyot=climage.ch |qaralgan sana=2015-10-23}}</ref><ref name="schweizaktuell-20151023">{{Veb manbasi |url=http://www.srf.ch/sendungen/schweiz-aktuell/massen-dna-test-jubilaeum-paraplegiker-zentrum |sarlavha=Gedenkstein für Internierten-Straflager |nashriyot=[[Schweiz aktuell]] |til=de |sana=October 23, 2015 |qaralgan sana=2015-10-23}}</ref>.

=== Yahudiy qochoqlar ===
[[Fayl:Ella_Maillart_Article_1938.jpg|thumb|Ella Maillartrning Shveysariyadagi yahudiy qochoqlar haqidagi maqola, 1938 yil, Shveysariya yahudiy muzeyi to'plamida]]
Germaniya bilan chegaradosh betaraf davlat sifatida Shveysariya fashistlardan qochgan qochoqlarni qabul qilish uchun nisbatan qulay hudud  edi. Shveysariyaning qochqoqlar to'g'risidagi qonunlari, ayniqsa Germaniyadan qochgan yahudiylarga nisbatan qat'iy edi va Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan beri bu bahs-munozaralarga sabab bo'ldi. 1933-yildan 1944-yilgacha qochoqlar uchun boshpana faqat siyosiy faoliyati tufayli shaxsiy xavf ostida qolganlarga berilishi mumkin edi; irqi, dini yoki etnik kelib chiqishi sababli tahdid ostida bo'lganlarnibundan mustasno edi<ref name="ICE 107">{{Konferensiya manbasi|first=Jean-Francois|last=Bergier|last2=W. Bartoszewski|last3=S. Friedländer|last4=H. James|last5=H. Junz|last6=G. Kreis|last7=S. Milton|last8=J. Picard|last9=J. Tanner|title=Final Report of the Independent Commission of Experts Switzerland – Second World War|pages=107|publisher=Pendo Verlag GmbH|year=2002|location=Zürich|url=http://www.uek.ch/en/schlussbericht/synthesis/ueke.pdf|isbn=3-85842-603-2}}</ref>.Bunin dalili sifatidaShveysariya 1933-yildan 1945-yilgacha faqat 644 kishiga boshpana bergan; shundan 252 tasi urush davrida qabul qilingani keltirish mumkin<ref name="ICE 107" />. Boshqa barcha qochoqlar alohida lagerlar tomonidan qabul qilingan va ularga turli ruxsatnomalar, jumladan,lagerlarda yashashga, lekin ishlamaslikka ruxsat beruvchi “tolerantlik ruxsatnomasi” berilgan. Urush davomida Shveysariya 300 000 qochoqni qabul qildi . Ulardan 104 000 nafari [[Gaaga konvensiyalari|Gaaga konventsiyalarida]] bayon etilgan betaraf davlatlarning huquq va majburiyatlariga muvofiq qabul qilingan xorijiy qo'shinlar edi. Qolganlari chet el fuqarolari bo'lib, ular qabul qilingan yoki lager hokimiyati tomonidan tolerantlik yoki yashash uchun ruxsatnoma olgan. Qochoqlarga ish bilan shug'ullanishga ruxsat berilmagan. Qochoqlarning 60 ming nafari fashistlar ta’qibidan qochgan tinch aholi vakillari bo'lgan. Bu 60 000 kishidan 27 000 nafari yahudiy edi <ref name="ICE 107" />. Bu mavzudagi rasmiy Shveysariya bayonotida asosan Shveysariyaning saxiyligi va bag'rikengligiga etibor berilib, qochqoqlar esa yuk sifatida tasvirlangan. Bu munosabatni Ella Maillartning Londondagi "Haftalik" jurnali uchun 1938-yilgi maqolasida aniq ko'rish mumkin. 10 000 dan 24 000 gacha yahudiy fuqarolik qochoqlarga kirishga ruxsat berilmagan<ref name="ICE 107" />. Bu qochqinlarga "ta'minot kamaymoqda" degan da'vo bilan kirishga ruxsat berilmagan. Kirish rad etilganlarga Shveysariya hukumati vakili: "Bizning kichik qutqaruv qayig'imiz to'lgan", deb takidlagan. Urush so'ngida boshiga qaraganda Shveysariyada yahudiylar soni 18 000 dan 28 000 gacha, umumiy aholisi esa 4 millionga yetgan edi <ref name="neutrals">''The Neutrals'' by Time Life ([[Time Life Books]], 1995) states 25,000</ref><ref>[http://www1.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%206062.pdf Switzerland from the Shoah Resource Foundation] accessed February 4, 2009</ref>. Urushning oxiriga kelib, Shveysariyada barcha toifadagi 115 000 dan ortiq qochoqlarni qidiruvchilar bor edi, bu bir vaqtning o'zida qochqinlarning maksimal sonini anglatgan.<ref name="ICE 107" />

Berndagi Polsha elchixonasi tomonidan boshqariladigan qochqinlarga yordam tarmog'i; Ładoś guruhi . Ushbu tashabbusi orqali minglab yahudiylarni Lotin Amerikasidagi shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarni berish orqali ularni o'limdan qutqarib qoldi. Biroq, barcha harakatlar muvaffaqiyatli bo'lmadi va tarmoq Shveysariya hukumati tomonidan fosh etillib va yo'q qilindi <ref>{{Kitob manbasi |last=Lubrich |first=Naomi |title=Passports, Profiteers, Police: A Swiss War Secret |publisher=edition clandestin |year=2021 |isbn=978-3-907262-09-2 |location=Basel |language=de, en}}</ref>.

Shveysariyaning yahudiy qochqinlarga munosabati Holokost olimlari tomonidan tanqid qillingan. 1999-yilda xalqaro tarixchilar guruhi Shveysariyani "Xolokostga sherik bo'lganlikda aybdor" deb e'lon qildi, chunki u minglab qochgan yahudiylarni qabul qilishdan bosh tortgan va buning o'rniga ularni fashistr qo'liga  muqarrar olim uchun qaytarib yuborish deb baholashdi <ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Drozdiak |first=William |date=10 December 1999 |title=Panel Finds Switzerland Complicit in Holocaust |work=The Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/pmextra/dec99/10/swiss.htm |access-date=14 January 2022}}</ref>.
[[Fayl:17._Service_d'aide_intellectuelle_aux_prisonniers_de_guerre_(1939-45),_(.jpg|thumb|Harbiy asirlarga tarqatish uchun posilkalar va kitoblar tayyorlanayotganini aks ettiruvchi Xalqaro ta'lim byurosi arxividan olingan fotosurat.]]
Shveysariya, shuningdek, qochib ketgan Ittifoq harbiy asirlari, shu jumladan Oflag IV-C (Colditz)ga  boshpana vazifasini bajargan <ref>[[Pat Reid|Reid, Pat]] ''[[The Colditz Story]]'', ''The Latter Days at Colditz''</ref>.

=== Himoya kuĉhlari vakolati ===
{{WWI history by nation}}Urush paytida har bir qaysi davlat xalqaro huquqda, xususan [[Gaaga konvensiyalari|1899-1907-yillardagi Gaaga konvensiyalarida]] ko'rsatilgan "vakolatlar" orqali diplomatik manfaatlarini himoya qilish uchun mustaqil betaraf uchinchi tomonga tayandi. Ikkinchi jahon urushida Shveysariya, ma'lum darajada  Qo'shma Shtatlar bu rollarni ikkala tomon uchun ham bajardilar. 1941-yil oxirida AQSh urushga kirganidan so'ng, Shveysariya uning vakolatlarini ham o'z zimmasiga oldi. Shveysariya diplomatlari Germaniyaning Buyuk Britaniya, AQSh, Yugoslaviya, Turkiya  Gollandiya Indoneziyadagi manfaatlarini himoya qilish vakolatiga ega edilar. Shveysariya yana Germaniya, Fransiya, Italiya, Vengriya, Ruminiya va Yaponiyadagi Britaniya manfaatlarini himoya qildi. U Vichi Fransiyaning Britaniya, AQSh, Italiya, Misr va Braziliyadagi manfaatlarini ham himoya qilgan. Bu Italiyaning Misr va Braziliyadagi manfaatlarini himoya qilishnitaminladi. U AQShning Germaniya, Fransiya, Italiya, Yaponiya, Xitoy va Daniyadagi manfaatlarinida himoya qildi. Shu bilan birga Yaponiyaning Buyuk Britaniya, Misr va Argentinadagi manfaatlarini himoya qildi. Diplomatlar bu davlatlar bo'ylab sayohat qilib o'n minglab dushman davlatida qamalib qolgan  odamlarga  o'z vatanlariga qaytishlariga imkon berdi.  Shveysariya diplomatlari yana yopiq dushman elchixonalarini ham nazorat qilgan. Harbiy asirlarni, ayniqsa kasal va yaradorlarni himoya qilish alohida ahamiyatga ega bolgan  <ref>Leo Schelbert. "Linking the Hideously-Sundered Nations" Neutral Switzerland as Protecting Power" in Leo Schelbert, ed., ''Switzerland Under Siege 1939-1945: A Neutral Nation's Struggle for Survival'' (2000) pp 153-182, at p. 156-159.</ref>.

=== Harbiy asirlarga ilmiy yordam xizmati (SIAP) ===
1939-yilda Jenevada joylashgan Xalqaro Ta'lim Byurosi (IBE) tomonidan ta'lim masalalariga bag'ishlangan [[xalqaro tashkilot]] Harbiy asirlarga ilmiy yordam xizmati (SIAP) tashkil etildi. Loyihani dastlab  Shveysariya Federal Kengashi tomonidan moliyalashtirilgan va Xalqaro Qizil Xoch Qo'mitasi (XQXQ) bilan hamkorlikda SIAP Ikkinchi Jahon urushi davrida harbiy asirlarga yarim milliondan ortiq kitoblar taqdim etgan  bundan tashqari qamoq lagerlarida ta'lim o'quv guruhlarini tashkil etib ta'lim imkoniyatlarini yaratgan <ref name=":1">{{Kitob manbasi |title=The International Bureau of Education in the service of educational development |last=Avanzini |first=Guy |publisher=UNESCO |year=1979 |isbn=92-3-101733-0 |pages=51, 80}}</ref>.

== Fashistlar Germaniyasi bilan moliyaviy munosabatlar ==
Shveysariya savdosi [[Gitlerchilarga qarshi koalitsiya|ittifoqchilar]] va [[Axis]] tomonidan blokada qilingan. Har bir tomon Shveysariyaga boshqa bilan savdo qilmaslik uchun ochiqchasiga bosim o'tkazgan. Iqtisodiy hamkorlik va Uchinchi Reichga qarz berish bosqinchilik ehtimoli va boshqa savdo sheriklarining mavjudligiga qarab o'zgarib turardi. 1942-yilda Vichy Fransiya orqali o'tadigan muhim temir yo'l aloqasi uzilib, Shveysariya butunlay Axis bilan o'ralganidan keyin imtiyozlar o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi. Shveysariya oziq-ovqatning yarmini va deyarli barcha yoqilg'isini savdosiga tayangan; Biroq, Shveysariya Germaniya va Italiya o'rtasidagi muhim Alp tog' tizmasi bo'ylab o'tuvcchi temir yo'l tunnellarini boshqargan va havo hujumidan nisbatan xavfsiz bo'lgan yerlarda sezilarli elektr energiyasini ishlab chiqarish  muofiq bo'lgan. Urush davrida Shveysariyaning eng muhim eksport maxsuloti nozik dastgohlar, soatlar, zargarlik buyumlari (bomba ko'rish joylarida ishlatiladigan), elektr energiyasi va sut mahsulotlari edi. 1936-yilgacha [[Shveysariya franki]] dunyodagi yagona asosiy erkin almashtirsa bo'ladigan  valyuta edi <ref>{{Kitob manbasi |url=https://books.google.com/books?id=IqPMKv1h4uEC&q=switzerland+gold+convertibility+1926&pg=PA33 |title=Currency Convertibility: The Gold Standard and Beyond |isbn=978-0-203-98429-1 |last=Eichengreen |first=Barry |date=May 16, 1996}}</ref>, va ittifoqchilar ham, nemislar ham [[Shveysariya Milliy banki|Shveysariya Milliy bankiga]] katta miqdorda oltin sotgan. 1940-1945-yillarda Germaniya Reyxsbanki Shveysariya banklariga 1,3 milliard frank (2019-yildagi inflyatsiyaga moslashtirilgan taxminan 18 milliard frank) qiymatidagi oltinni Shveysariya franki va boshqa xorijiy valyutalar evaziga sotdi, ular strategik ahamiyatga ega [[Volfram]] kabi materiallarni va betaraf mamlakatlardan neft sotib oldi<ref name="ICE 107"/>. Bu oltinlar almashtirilgan yuz millionlab franklar bosib olingan mamlakatlarning [[markaziy bank]]laridan talon-taroj qilingan [[Oltin standart|pulga aylantirilgan oltinlari]] edi. Sharqiy Yevropadagi [[Holokost]] qurbonlaridan olingan jami 581 ming franklik "Melmer" oltin Shveysariya banklariga sotilgan<ref name="ICE 107" />.
{| class="wikitable sortable" border="1"
|+Shveysariya Milliy banki oltin operatsiyalari 1-sentyabr 1939-yil uchun 30-iyun 1945<br /><br />(CHF millionlarida)<ref name="ICE 107"/>{{Efn|Purchases and sales made ''by'' the [[Swiss National Bank]] ''to'' the listed counterparty.}}
!tomonlar
!olish
!sotish
!sof foyda
|-
|AQSH
|2242.9
|714.3
|1528.7
|-
|BUYUK BRITANIYA
|668.6
|0
|668.6
|-
|Kanada
|65.3
|0
|65.3
|-
|Germaniya
|1231.1
|19.5
|1211.6
|-
|Italiya
|150.1
|0
|150.1
|-
|Yaponiya
|0
|5
|−5.0
|-
|Portugaliya
|85.1
|536.6
|−451.5
|-
|Ispaniya
|0
|185.1
|−185.1
|-
|Ruminniya
|9.8
|112.1
|−102.3
|-
|Vengrya
|0
|16.3
|−16.3
|-
|Slovakiya
|0
|11.3
|−11.3
|-
|Turkiya
|0
|14.8
|−14.8
|-
|Argentina
|32.7
|0
|32.7
|-
|Fransiya
|193.2
|0
|193.2
|-
|Gretsiya
|0.5
|0
|0.5
|-
|Shvetsiya
|77.5
|3
|74.5
|-
|BIS
|61.5
|18.3
|43.2
|-
|Bozor
|71.6
|667.8
|−596.2
|-
|konfedaratsiya
|269.3
|1087.9
|−818.6
|-
|Federal Mint
|42.5
|45.8
|−3.3
|}
1990-yillarda [[Bruklin]] ,[[Nyu-York]] yahudiylarning [[Shveysariya bank tizimi|Holokost davridagi bank hisoblaridagi]] aktivlari boʻyicha qoʻzgʻatilgan sud daʼvosi boʻyicha tortishuv Shveysariya hukumatini Shveysariyaning fashistlar rejimi bilan oʻzaro munosabatlari boʻyicha eng soʻnggi va nufuzli tadqiqotni olib borishga undadi. Bergier komissiyasi deb nomlanuvchi ushbu mustaqil xalqaro olimlar guruhining yakuniy hisoboti <ref name="ICE 107"/> 2002-yilda chop etilgan <ref>{{Veb manbasi |url=https://www.uek.ch/en/schlussbericht/synthesis/ueke.pdf |sarlavha=Switzerland, National Socialism and the Second World War Final Report |muallif=Independent Commission of Experts Switzerland – Second World War |ish=Independent Commission of Experts Switzerland – Second World War |qaralgan sana=25 June 2017}}</ref> va Shveysariyaning Ikkinchi jahon davrida fashistlar tomonidan talon-taroj qilingan san'atni sotish va o'tkazishda Jahon urushi davrida asosiy markaz sifatidagi hujjatlashtirilga <ref>{{Veb manbasi |url=http://www.lootedart.com/news.php?r=QCINKQ344721 |sarlavha=A race against time Swiss urged to provide missing links to Nazi-looted art |muallif=Laird |ism=Michèle |sana=7 November 2013 |ish=LootedArt.com |qaralgan sana=25 June 2017}}</ref>.
[[Fayl:3D.chart.-.swiss.weapon,.ammunition.and.detonator.exports.in.WW2.1940-1944.jpg|thumb|Shveysariyaning qurol, o'q-dorilar va sigortalar eksporti (minglab CHF) 1940–1944 <ref name="ICE 107"/>]]
Ittifoqchilarning bosimi ostida 1943-yil dekabr oyida ayrim tovarlar va oziq-ovqat mahsulotlarini olib kirish va olib chiqish uchun kvotalar joriy etildi va 1944-yil oktyabr oyida o'q-dorilar savdosi to'xtatildi. Hech qanday qo'shin yoki "urush yuklari" o'tkazilmasligi kerak edi. Biroq, Germaniya, Italiya va bosib olingan Fransiya o'rtasida temir yo'l orqali yuk tashish davom etdi. Shveysariya bo'ylab  urushdan oldin yiliga 6 million tonnaga yaqin Shimoliy-Janubiy tranzit savdosi 2,5&nbsp;million tonnadan oshdi. Shveysariya, Germaniya Italiyaga ko'mir tashish yo'lini to'sib qo'ygan taqdirda zarur bo'lgan ko'mirni yetkazib berishni to'xtatib qo'yishidan xavotirda edi, Ittifoqchilar esa, ba'zi rejalarga qaramay, Shveysariya bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolishni hohlagani uchun hech qanday chora ko'rmadilar <ref>{{Jurnal manbasi|last=Helmreich|first1=Dr. Jonathan E.|title=The Diplomacy of Apology: U.S. Bombings of Switzerland during World War II|journal=Aerospace Power Journal|date=Summer 2000|url=http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/apj/apj00/sum00/helmreich.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070505083348/http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/apj/apj00/sum00/helmreich.html|archivedate=May 5, 2007}}</ref>.1939-1945-yillarda Germaniya Shveysariyaga 10 267 000 tonna ko'mir eksport qildi. 1943-yilda ushbu import hajmi  Shveysariyaning elektr energiya ehtiyojlarining 41% ni ta'minladi. Xuddi shu davrda Shveysariya Germaniyaga 6 077 000 tonna ko'mir ehtiyojida elektr energiyasini sotdi <ref>Golson, p. 294</ref>.

== Shuningdek qarang ==

* Shveysariya Ikkinchi jahon urushi qurollari ro'yxati
* Ikkinchi jahon urushidagi Shveysariya samolyotlari ro'yxati
* Ikkinchi jahon urushi davrida neytral kuchlar

== Eslatmalar ==
{{Switzerland topics}}'''Purchases''' '''and''' '''sales''' '''made''' '''by''' '''the''' [https://www.snb.ch/en '''Swiss''' '''National''' '''Bank'''] '''to''' '''the''' '''listed''' '''counterparty'''

== Ma'lumotnomalar ==
{{WWI history by nation}}
<references responsive="1"></references>

== Qo'shimcha ma'lumotlar ==

* {{Kitob manbasi |chapterurl=https://archive.org/details/modernswitzerlan00luck |title=Modern Switzerland |editor=Luck |year=1978 |publisher=The Society for the Promotion of Science and Scholarship Inc. |isbn=0-930664-01-9 |chapter=Swiss Neutrality During Two World Wars |first=Edgar |last=Bonjour |pages=[https://archive.org/details/modernswitzerlan00luck/page/419 419]–438}}
* Codevilla, Angelo M. ''Between the Alps and a Hard Place: Switzerland in World War II and the Rewriting of History'', (2013) {{ISBN|0-89526-238-X}} [https://www.amazon.com/Between-Alps-Hard-Place-ebook/dp/B00BY6TRB2/ excerpt and text search]
* Golson, Eric Bernard, ''The Economics of Neutrality: Spain, Sweden and Switzerland in the Second World War'' (2011) [http://etheses.lse.ac.uk/178/1/Golson_The_Economics_of_Neutrality.pdf PhD thesis, LSE, 500pp.] [http://etheses.lse.ac.uk/178/1/Golson_The_Economics_of_Neutrality.pdf full text]
* Kreis, Georg. ''Switzerland and the Second World War'' (2013) [https://books.google.com/books?id=Qe92SCpUBM8C excerpt and text search]
* Petropoulos, Jonathan, "Co-Opting Nazi Germany: Neutrality in Europe During World War II." ''Dimensions'' 14.1 (2000): 13+. [https://search.proquest.com/openview/2b510eeccef654a7650bb3c795470e30/1?pq-origsite=gscholar&cbl=43165 excerpt]
* Schelbert, Leo, ed. ''Switzerland Under Siege 1939–1945'', editor {{ISBN|0-89725-414-7}}
* Wylie, Neville. ''Britain, Switzerland, and the Second World War'' (Oxford U.P. 2003)
* Moos, Carlo: [https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/domestic_politics_and_neutrality_switzerland Domestic Politics and Neutrality (Switzerland)] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240223091653/https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/domestic_politics_and_neutrality_switzerland |date=2024-02-23 }}, in: [https://encyclopedia.1914-1918-online.net/home.html 1914-1918-online.] [https://encyclopedia.1914-1918-online.net/home.html International Encyclopedia of the First World War].
* Bürgisser, Thomas: [https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/internees_switzerland Internees (Switzerland)] , in: [https://encyclopedia.1914-1918-online.net/home.html 1914-1918-online.] [https://encyclopedia.1914-1918-online.net/home.html International Encyclopedia of the First World War].
* [http://history-switzerland.geschichte-schweiz.ch/switzerland-neutrality-world-war-ii.html Switzerland's Neutrality]
* [http://www.switzerland1914-1918.net Switzerland and the First World War]
* [https://www.yadvashem.org/articles/academic/switzerland-and-the-refugees-fleeing-nazism.html Switzerland and the Refugees Fleeing Nazism], on Yad Vashem website
{{Switzerland topics}}{{WPBannerMeta Switzerland}}{{WWI history by nation}}{{WWII history by nation}}{{Tashqi havolalar}}

{{Turkumsiz|date=May 2024}}

{{Turkumsiz|date=May 2024}}